Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 108

[p. 496]

Karel Jonckheere
De vernieuwing in de Nederlandse lyriek

De poëzie kan niet vernieuwd worden. Ze is een resultante, een produkt van velerlei spanningen (persoonlijkheid, woorden, aanleiding e.a.m.) en is daarenboven afhankelijk van de ontvankelijkheid van wie leest of luistert. Bevat een vers voor mij 80% poëzie en morgen bijvoorbeeld 85%, dan was er geen sprake van vernieuwing maar van een wijziging in de intensiteit. Een gedicht dat een ander boeit en mij niet, levert evenmin gelegenheid op om het begrip ‘nieuw’ in te schakelen. Kan men zeggen dat de warmte tegen de middag ‘nieuwer’ is dan die uit de bedauwde dageraad? Ik meen dat we ongelijk hebben de elektriciteit die poëzie is te verwarren met de leiding die haar aanvoert.

Die leiding kan vernieuwd worden, en dan nog.

Wat veranderd is tussen een vers van Sappho en een regel van Lucebert, zal wel veel miniemer zijn dan wat we ons voorstellen. Wat zou het kunnen zijn?

Wij laten ons literair-historisch bestendig in de luren leggen. Als vijftig dichters, die deze naam nu eenmaal kregen omdat ze gedichten schreven, dertig jaar lang een variante schrijven op een goed vers van een waar dichter, dan kan het voorvallen dat wij daarom niet verveeld worden bij gebrek aan een ander goed vers van een ander waar dichter. Wordt dit vers zekere dag toch uit het duister gehaald van de stilte, dan zijn wij zo verrast dat de verzen van de voorafgaande dertig jaar ontluisterd worden. De schok hierdoor teweeggebracht heten we dan, lui, vernieuwing van de poëzie.

Laat me dan maar even lui zijn, zonder mijn wantrouwen in het woord ‘nieuw’ te verzaken. Zelfs zo wantrouwig blijven dat ik het woord nieuw niet wil wijzigen in anders. Ik zei reeds waarom: het produkt poëzie wordt bestendig anders.

Werd de vorm sedert de oorlog vernieuwd? De uitwendige vorm. Neen. We schrijven nog altijd zeer conventioneel kortere regels dan we in proza doen. We tellen misschien de lettergrepen niet meer, hoewel we nog altijd verrast opkijken wanneer een goed ‘vernieuwd’ vers blijkt een niet vermoede alexandrijn te zijn of een overblijfsel uit een andere ‘verouderde’ versmaat. We laten evenveel wit als vroeger tus-

[p. 497]

sen de ledematen van een gedicht, ledematen die we geen strofen meer durven noemen maar die het, glimlachend om onze overmoed, gebleven zijn. Het uiterlijk profiel van de moderne gedichten is zichtbaar niet gewijzigd.

Is de muziek soms achterwege gebleven? Maat of metrum zijn toch nooit muziek geweest. Wie in deze verwarring gelooft kan dan inderdaad beweren dat de muziek in het huidige vers minder hoorbaar is. Hij vergist zich natuurlijk.

Het beeld, haha! het beeld. Beken dat hier duchtig werd gerevolutioneerd. Ik beken niets. Tenzij twintig beelden voor één gedicht inderdaad meer zijn dan vroeger drie. Maar sedert wanneer heeft poëzie iets uit te staan met rekenkunde?

Beken dan dat het mechanisme waardoor de beelden worden aangebracht anders werd dan vroeger. Ik beken evenmin. Het mechanisme bleef precies hetzelfde maar de schakels tussen de beelden verdwenen. Zintekens vielen weg, voegwoorden en dergelijke. Bij het lezen van gedichten, vroeger, heb ik persoonlijk ook deze overbodige schakels weggelaten, kon ze echter niet weglaten telkens ik het gedicht luidop las of hoorde lezen. Het ‘andere’ in nieuwere gedichten bestaat er overwegend in dat het - we zijn nog steeds bij het mechanisme - profiteert van de oude vondst prent-verhaal, met de voordelen en nadelen hieraan verbonden. Voordeel: een verschuiving in de richting van de ideografie. We zijn wat Chinezer geworden en ontdekken dat er een aparte poëzie mogelijk is ontstaan door het amalgaam woordwortel, woordklank, woordbetekenis in de Nde macht. Of, want er bestaan ook reducerende combinaties, een amalgaam genre vierkants- of driehoekswortel, waarin het quotiënt er poëtischer uitziet dan het deeltal van vroeger. Daar ik graag beken wat ik te bekennen heb, geef ik eerlijk toe dat inzake poëzie het quotiënt of het produkt mij meer boeit dan de uitgewaterde samentelling. Alleen kan men een samentelling beter controleren dan een vermenigvuldiging of een deling. Veel moderne gedichten profiteren dan ook van het feit dat de lezer te vadsig is of niet in staat de ‘proef op de som’ even af te werken. In geval van voorhoofdfronsen - ik kan het niet verhelpen dat ik nog een voorhoofd heb - vermei ik mij bijna altijd in de proef. Ik lees zoveel leugens in proza dat de poëzie, die edele vluchtige olie, op het kurk van mijn onbevangen maar instinctief wantrouwige eerlijkheid mag rekenen.

Zouden wij, mensdom, ons zelf een beetje vernieuwd hebben, zodat onze spanningen andere produkten in poeticis opleverden? Ik verneem dat wij alles vlugger doen, vlugger opnemen, vlugger verliezen. Voor

[p. 498]

mij persoonlijk kan ik dit moeilijk nagaan. Ik lees dat een ‘Ram’ altijd onder stoom staat en bestendig met zijn versnellingen werkt. Als dit zo is, dan zal die Ram, aangetrokken door de Kreeft, zijn tegenovergestelde, bij wijze van compenserend loon ook van de oudere rustige poëziedistillerende gedichten houden. Van die welke op tijen rust en zingt soms, onverschillig tegenover het bestaan of niet.

Mijn ideaal is dan wel wat mij tussen beide dieren in naar de zoetbegeerde Weegschaal drijft. Naar een poëzie die mij verrast door wat nieuw blijft in het oude als vertrouwd in het nieuwe. Geen musique avant toute chose maar muziek pendant toute chose; geen markt van beelden maar het beeld van de markt; geen overwicht van de rede in de poëzie maar de poëzie van de rede. Of poëzie gebed, belijdenis of verkenning of nirwana wil worden, ze mag dit alles zijn. Nadien, als het gedicht er staat. Wil een dichter, eer hij begint of verzint, deze sferen intentioneel bereiken, dan wens ik hem zeer oprecht goede reis. Hij moet het mij echter vergeven dat ik uit zijn gedicht, waarin hij me medenam, dadelijk terug neerstrijk als ik gewaar word - ik zeg niet zie of hoor - dat hij kwakzalft, tarasconeert of predikt.