Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 108

[p. 465]

André Demedts
Terloops gedacht

Beter poëzie te lezen dan erover te spreken. Maar als het toch wenselijk is dat erover gesproken wordt, dan liever in een paar losse beschouwingen dan in een betoog dat op een zekere volledigheid aanspraak maakt. Hoe langer men over poëzie uitweidt, hoe meer vragen er oprijzen en hoe verder men doorgaans afgeleid wordt van wat toch het voornaamste is: de waarde en betekenis van een bepaald gedicht.

Uit belangstelling en verplichting opgelegd door ons werk, hebben wij de gewoonte veel verzenbundels te lezen. Als men daar reeds jaren mede bezig is, gaat men vanzelf vergelijken, nieuw en oud, eigen en vreemd. Men komt ten slotte tot de overtuiging, die waarschijnlijk iedereen opdoet die in hetzelfde geval verkeert, dat er in alle tijden en bij alle volkeren schone poëzie geschreven werd, sedert het menselijk bewustzijn van eigen wezen en streven zich door kunst van woorden uitgedrukt heeft. Soms is die schoonheid zo zuiver, dat het gedicht tijdeloos en algemeen menselijk lijkt. Dikwijls nochtans is die schoonheid enigszins door de tijd en de plaats van herkomst gekleurd. Het gebeurt dat die toevoegingen nadelig uitvallen, omdat zij te sterk beklemtoond werden. Ondanks onze eerbied en bewondering voor Dantes ‘Divina Commedia’, voor de grootse visie, de structurele eenheid en diep menselijke inhoud van het gedicht, kunnen wij toch bepaalde gedeelten slechts minder genieten, omdat er zoveel namen en toespelingen in voorkomen, die door nota's wel verklaard maar nooit ten volle opgehelderd worden. Men heeft de indruk dat talrijke personen en feiten waarover de grote Florentijn niet heeft kunnen zwijgen zijn belangstelling als dichter van zijn meesterwerk niet verdiend hebben.

In de jongste tijd hebben wij ons weleens afgevraagd waaraan het te wijten geweest is dat onze Zuidnederlandse poëzie tussen de zestiende en de negentiende eeuw zo weinig schoons te bieden heeft. Er wordt natuurlijk een reden voor opgegeven: de godsdienstberoerten, de uitwijking van duizenden Vlaamse intellectuelen naar Nederland en de ongunstige economische toestand die daarop gevolgd is. Wij zullen het belang van die factoren niet onderschatten. Maar ze lijken ons niet beslissend te zijn geweest. De teloorgang van onze poëzie is namelijk

[p. 466]

reeds voor de opkomst van het protestantisme begonnen en hij is, toen tijdens het bewind van Maria-Theresia de materiële toestand verbeterde, blijven voortgaan, ook onder Napoleon en Willem I, tot Van Duyse en Ledeganck een hernieuwing ingezet hebben, die bij Gezelle tot een hoogtepunt heeft geleid.

Tussen ‘Elckerlyc’ en ‘Dichtoefeningen’ ligt een lange periode, waarin tweede- en derderangsfiguren als Anna Bijns en Van der Noot, de Harduyn, Poirters en De Swaen, de enige grootheden geweest zijn die nog onze aandacht opeisen. Wij ontkomen niet aan de indruk dat het verval van onze dichtkunst ingetreden is toen de rederijkerskamers en dichtgenootschappen tot bloei gekomen zijn en het zo lang heeft geduurd als men in die verenigingen, vervreemd van het leven, de poëzie als een vaardigheid buiten het leven is blijven beoefenen. De theorie tot wet verhard en de traditie tot norm verheven hebben drie eeuwen lang een grondige hernieuwing verijdeld.

Beslissend voor de betekenis van alle kunst over het algemeen en de poëzie in het bijzonder lijkt ons de aanwezigheid van persoonlijkheden, die werkelijk zichzelf durven zijn. De ondergang van de dichtkunst is het epigonisme, de verdwazing die zich doet gelden wanneer de oorspronkelijkheid, die eerlijkheid tegenover zichzelf is, concrete levenswaarheid en moed, aan abstracte theorieën en schoolvorming onderworpen wordt. De Westvlaamse school in de afstraling van Gezelle heeft enige niet onaardige gedichten nagelaten, en toch heeft die stroming ongetwijfeld tot een mislukking gevoerd. Hetzelfde is te zeggen i.v.m. de Beweging van Tachtig, als wij nu gedichten lezen die in de sfeer van Perk en Kloos tussen 1900 en 1914 geschreven werden.

Onze expressionisten en latere experimentelen, atonalen en modernen, hebben op hun manier een noodzakelijke hernieuwing bewerkstelligd. Over een eeuw zal men, beter en juister dan wij, kunnen beoordelen of zij werk van blijvende waarde voortgebracht heeft en welke dichters daarvan de voornaamste dragers zijn geweest. Nu reeds is de schifting in volle gang. Wie de uitgebreide bloemlezingen van Paul De Ryck ter hand neemt, leest daarin werk van talrijke kunstenaars die na vijfentwintig jaar alle belang verloren hebben, ofschoon zij vroeger als vooraanstaande figuren geprezen werden. Het ontgoochelt ons dikwijls dat veel hedendaagse dichters, traditionalisten en modernen, zo goed op elkander gelijken dat men hen met de beste wil van de wereld niet uit elkander kan onderscheiden. Hun poëzie bezit vaak het karakter van een groepsdichting. Alleen de namen onder de gedichten maken dat ze bij een bepaalde persoon behoren. Dat zou ons verontrusten als het verschijnsel algemeen zou zijn. Maar gelukkig tellen wij enige dichters

[p. 467]

voor wie onze bedenking zeker niet opgaat. Wie drie strofen van Gezelle of Van de Woestijne leest, herkent ook als ze niet ondertekend zijn, stem en taal van de auteur. Zij zijn oorspronkelijk en nieuw, doordat zij het merkteken van een bewuste persoonlijkheid bezitten.

Dat waarmerk lijkt ons onmisbaar. Er is een voortdurende hernieuwing nodig om de verstarring van leven en kunst te doorbreken. Het zou derhalve van gemis aan historisch perspectief en menselijke openheid, aan artistiek en filosofisch inzicht getuigen, als men zou menen dat een hernieuwing de eigenschappen van een generatieverschijnsel moet vertonen en nog erger, als de opvatting zou voorzitten dat de jongst ingetreden hernieuwing ook de definitieve en laatste zou zijn. Dat zijn de gevaren die onze hedendaagse poëzie bedreigen, zoals ze die in het verleden bedreigd en drie eeuwen lang onbelangrijk gemaakt hebben. De vergissing begint waar los van de concrete werkelijkheid, op louter theoretische grondslag gedecreteerd wordt hoe de poëzie in een bepaalde tijd of een bepaald land dient geschreven te worden, als normatief opgelegd wordt wat alleen descriptief binnen een halve of gehele eeuw te duiden zal zijn.

De bron van iedere hernieuwing ligt veeleer in de menselijke persoonlijkheid dan in tijds- of plaatsfactoren. Die laatste beïnvloeden de persoonlijkheid, maar kunnen haar wezensvorm noch bepalen noch grondig veranderen. Men wordt dichter geboren. De invloeden van buitenuit werken op de dichters uit dezelfde tijd en hetzelfde taalgebied op dezelfde manier; in en door die beïnvloeding vertonen zij doorgaans gelijkenissen, die soms een geheel leven stand kunnen houden. Maar gewoonlijk groeien de sterkste persoonlijkheden zo naar hun eigen voltooiing, dat zij na enige tijd nog moeilijk in groepsverband passen. Wat bindt de overlevenden onder onze expressionistische hernieuwers van veertig jaar geleden, Burssens, Gijsen, Moens, Mussche, Verbruggen, na zo lange tijd? Niet meer dan een verleden. Zij staan reeds dichter bij sommige voorgangers en opvolgers dan bij hun tijdgenoten.

Wat zich vandaag allermodernst heet, doet voor de allermodernsten van morgen verouderd aan. Wij maken thans mede dat één element uit de hernieuwingsdoorbraak van 1910/20, de intellectualistische en abstraherende levensvisie, de andere strekkingen naar de achtergrond gedrongen heeft. Als de tekenen ons niet bedriegen is de reactie reeds ingezet. De volgende generatie zal weer dichter bij het intuïtieve en irrationele leven staan. Hoort hier tot slot een besluit bij, dan naar onze mening dit: dat wij voor een ononderbroken hernieuwing moeten pleiten, tegen de reactionaire houding van de theoretici die geloven dat er buiten hun school en na hùn hernieuwing geen poëzie kan bestaan.