Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 107

[p. 214]

Franse literatuur
Pierre Reverdy herdacht
door E. van Itterbeek

Wie de recente geschiedenis van de Franse poëzie wil volgen en de evolutie in de poëziekritiek moet het januari-nummer 1962 van de Mercure de France lezen. Het is geheel gewijd aan de in 1961 overleden Franse dichter Pierre Reverdy, die niet alleen door zijn ietwat strakke, winterse en strenge poëzie, maar ook door zijn bespiegelingen over het wezen van zijn kunst, als een voorloper wordt beschouwd van het kubisme, futurisme en surrealisme. Bevriend met Picasso, Apollinaire, Max Jacob, Georges Braque en zovele andere kunstenaars, is Reverdy toch steeds een eenzaam man gebleven. Sinds 30 mei 1926 leefde hij in de schaduw van de abdij van Solesmes. Hij bad er, schreef er poëzie, kweekte er meloenen en hield er eindeloze gesprekken met broedertuinier. Hij ging ernaar toe om in volstrekte eenzaamheid een zuiver geestelijk leven te leiden. Zo schreef hij in 1926 aan Stanislas Fumest over de abdij: ‘Comme la solitude (un peu dure parfois côté du coeur) est propice au recueillement nécessaire à l'union à Dieu, comme l'âme se fortifie et s'épure, se simplifie et devint plus apte au commerce divin! Les épreuves intérieures portent plus de fruit et la Réalité se dresse en pleine lumière’ (p. 315). Hoe deelt de dichter zijn dag in? ‘Lever entre 5 et 6½, selon le degré de courbature, messe à 7, déjeuner, travaux; à 10, grand'messe à l'abbaye, repas de midi, travaux; à 5 heures, vêpres. Le soir, complies, quand la fatigue n'est pas trop lourde. Et aucune distraction de Dieu, ni du coeur ni de l'esprit. Union totale de l'âme avec Lui’ (brief aan Stanislas Fumet, p. 328). En toch verliest die man, volgens het getuigenis van zijn vrouw Henriette, twee jaar later zijn geloof. Zo is het ook niet bekend of hij een christelijke dood gestorven is. Fumet zelf gelooft niet dat Reverdy ooit totaal van zijn geloof af is geweest. De dichter heeft zichzelf een onmenselijk zware geestelijke zending opgelegd: ‘Pierre Reverdy n'a pas été mis à l'épreuve par Dieu; c'est lui-même qui s'est mis à l'épreuve...’ (p. 313). Steeds is hij blijven geloven in de mens en in de kracht van de geest. ‘Ce qu'il faut atteindre, c'est l'esprit’, schreef hij nog aan zijn vriend Fumet.

[p. 215]

Het geloof was voor hem een echte Calvarie. Zijn inzinkingen zijn zovele struikelingen op het harde bergpad naar de totale geestelijke loutering.

In het artikel, Histoire d'une amitié, ontleedt Fumet nog op scherpzinnige wijze de poëtica van Reverdy. Ook Jean-Pierre Richard doet dat in zijn bijdrage, Reverdy, entre deux mondes, die uitgegroeid is tot een uitgebreide studie van de thematiek en de poëtische dynamiek van de auteur van Epaves du ciel. Na Gaëtan Picon's opstel over Reverdy, opgenomen in L'Usage de la Lecture (1960, pp. 239-261), is dat van Richard het beste dat ik tot nu toe over de dichter gelezen heb. Reverdy's poëzie wordt er gesitueerd tussen twee werelden, tussen de ongenaakbare werkelijkheid van de voorwerpen (la réalité impalpable) en het oneindig verwijderde rijk van de geest: ‘Comme dans la plus noire dramaturgie janséniste nous n'avons pas le pouvoir de mériter la grâce - ici la plénitude de l'objet - et ne pouvons qu'implorer l'être, ce dieu caché, peut-être absent’ (p. 257). Het gaat om een dichtkunst die de spanningen vertoont van het leven van iemand die voortdurend verscheurd wordt door de liefde tot de aarde en de drang naar het zuiver contemplatieve, naar het absolute. Ik heb de indruk dat die interpretatie van Reverdy's oeuvre in de lijn ligt van Marcel Raymond's studie, Pierre Reverdy et son influence (pp. 47-49), een opstel dat overgenomen is uit het bekende werk, De Baudelaire au surréalisme (1952). Achter dit boek schuilt een poëtica, waarbij aan de poëzie een metafysische betekenis wordt gegeven: ‘La mission de la poesie est d'ouvrir une fenêtre sur cet autre monde, qui est en fait le nôtre, de permettre au moi d'échapper à ses limites et de se dilater jusqu'à l'infini’ (Introduction, p. 23). Over Reverdy schrijft Raymond: ‘Tout fait pressentir la menace imminente d'un événement métaphysique, et l'on en vient à appeler une pulsation humaine, un cri humain qui trouerait l'atmosphère cotonneuse et monotone’ (p. 48). Uit dit citaat blijkt duidelijk hoe we, volgens deze visie, te doen hebben met een dichtkunst die naar geestelijke eenheid streeft en die er soms niet in slaagt de ‘eentonige’ dagelijkse werkelijkheid te transcenderen.

In hetzelfde nummer van de Mercure de Franse staat nog een merkwaardige bijdrage over Reverdy van Gabriel Bounoure, Pierre Reverdy et sa crise religieuse de 1925-27 (pp. 192-222. De poëtica van Reverdy wordt er vergeleken met die van de surrealist André Breton. De dichter van Main d'oeuvre wordt ‘un entrepreneur de démolitions’ genoemd, die de wereld herleidt tot een koude constructie van losse fragmenten, tot een geheel van ‘ruines noircies par les pluies’. Wel schuilt er achter die zakelijke poëzie een angstvolle verwachting, ‘une attente’. Volgens de auteur ontbreekt haar wat hij noemt ‘un halo sentimental’ of nog, een zeker ‘dynamisme visionnaire’. Een dode wereld is het vergeleken

[p. 216]

met de werkelijkheid van André Breton. Terwijl Reverdy, nog steeds volgens Bounoure, een meer en meer ascetische en zuivere, kristalharde woordkunst schept, waarbij aan het droomleven en aan de occulte krachten van de verbeelding geleidelijk minder en minder vrijheid wordt gelaten, formuleert André Breton een poëtiek waarmee de surrealisten de wereld willen omvormen ‘en faisant jaillir les plus longues étincelles entre le pôle conscience et le pôle rêve ou délire’. De poëtica van Reverdy en die van Breton blijken dus diametraal tegenover elkaar te staan.

Reverdy brak voorgoed met de surrealisten toen hij in Nord-Sud (1918) schreef dat het contact van de ziel met de dingen hem tot God had gevoerd, ‘par les voies pénibles du doute et le dédale obscur de la superstition’. De poëzie van Reverdy krijgt rond de jaren 1925 een religieus-ethisch karakter. De waarde van een kunstwerk hangt volgens de dichter vooral af van de discipline die de kunstenaar zich oplegt. Ook zijn godsdienst draagt de sporen van die strengheid. Langzamerhand groeit er bij Reverdy een conflict tussen de kunst en zijn waarheidsdrang. De schoonheid wordt ervaren als iets frivools, wat de geest belemmert in zijn opgang naar God: ‘L'élévation de 1'esprit vers le surnaturel, qui a lieu par le détachement des sens, va en direction inverse du mouvement qui nous pousse vers le beau que se propose l'art’. Vele grote godsdienstige kunstenaars worden voor dit conflict geplaatst. Gezelle, Julien Green, François Mauriac hebben daarvan herhaaldelijk getuigenis afgelegd. In dit conflict tussen geweten en schoonheidsdrift dreigt de vlam van de poëtische inspiratie volledig gedoofd te worden. De dichter ontdekt dan dat zijn poëzie, in haar strenge, zakelijke zuiverheid en haar zanderige droogheid klaar staat om bevloeid te worden door een geestelijke stroom. Aan de poëzie wordt eigenlijk een bescheiden rol toebedeeld, vermits haar elke bevrijdende macht wordt ontzegd. De bevrijding komt van de Godsaanschouwing. Op dit punt is Reverdy's poëzie totaal vreemd aan het surrealisme.

Als de poëzie tot taak heeft ‘d'ouvrir une fenêtre sur cet autre monde’ (Raymond), dan is Reverdy's dichtkunst een mislukking. Wat is de poëzie dan voor hem geweest? Een geneesmiddel tegen een soort ‘cancer métaphysique’, enerzijds door steeds weer de dichter bewust te maken van zijn nood aan geestelijke verheffing, van wat Bounoure noemt zijn ‘besoin du ciel’, en anderzijds door telkens die onrust in hem weer te doen bedaren. De moralist en de metafysicus, de dichter en de gelovige hebben zich alzo met elkaar verzoend.