Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 106

[p. 679]

In memoriam Antoon Coolen
door Emiel van Hemeldonck

De avond viel als ik bij Coolen aanklopte. Ik moest hem spreken: de Kempische Schrijvers zouden hem te Antwerpen vieren naar aanleiding van zijn bekroning met de Joost van den Vondelprijs 1960 voor zijn roman ‘STAD AAN DE MAAS’. De slag van de klopper denderde weg, maar alles bleef roerloos. De zware deur bewoog niet; geen stap, geen rilling in het gordijn bij het venster. De tuin lag verlaten en de regen drupte neer van het vergeelde loof. Gesloten avondhemel, en geen geluid. Geuren van klamme vochtigheid en muffe boslucht. Coolen moést thuis zijn, nog niet volledig hersteld van het zware treinongeval dat hem enkele weken voordien met hersenschudding en rugwonden aan de rand van het graf had gebracht.

De vriendelijke buurvrouw lichtte mij in. Haar stem was mat; haar oog tuurde met kommer naar het verlaten landhuis. De vorige dag was de schrijver getroffen geweest door twee zware hartkrisissen; nu was er gevaar voor trombose. In het ziekenhuis, waar hij thans verbleef, groeide de onrust.

Ik ben niet naar het ziekenhuis geweest. Een telefoontje ried elk bezoek af. Het regende troosteloos in de grauwe avond. Achter de stille stem leefde het regengeruis.

Lezing te Helmond. Vijf voor middernacht de laatste berichten uit Hilversum: heden avond overleed te Waalre de schrijver Antoon Coolen.

Het regende, de asfaltwegen glommen. Ik heb de wagen tot stilstand gebracht. Achter en boven het regengeruis bleef de stem leven, obstinaat. Het gonsde in mijn hoofd: wij zullen hem niet meer zien.

_**_*

De schrijver heeft ons verlaten, zijn werk blijft. Het ligt vóór ons in zijn veelvuldige verscheidenheid: romans, novellen, sprookjes en legenden, toneelstukken en openluchtspelen, studies, vruchten van een sterke bedrijvigheid, die met de jaren wel wat rustiger geworden was.

[p. 680]

Het grootste deel van dit werk is tot een mozaïek gegroeid van de Peel, bij uitbreiding van de Kempen, het gewest waar hij zijn jeugd doorbracht en zijn verdere leven heeft gesleten. Zijn liefdevolle aandacht is blijvend gewijd geweest aan wel en wee van de mensen die hij rond zich zag, gewikkeld in de strijd om het dagelijks brood, in de opgang van archaïek heideland naar van bedrijvigheid daverend industriegebied. ‘Kinderen van ons volk’, ‘Het donkere licht’, ‘Peelwerkers’, ‘De goede moordenaar’, ‘Dorp aan de rivier’, ‘De drie gebroeders’, en ‘Herberg in 't Misverstand’, alle vóór 1940 verschenen, sluiten een eerste periode af. Deze sterkgekleurde streekromans gaven zijn naam niet alleen in Nederland en Vlaanderen, maar ook ver buiten de grenzen, in Duitsland en Tsjechië vooral, een ruime bekendheid. Wat na de oorlog verscheen, ‘De vrouw met de zes slapers’, ‘De grote voltige’, en ‘Stad aan de Maas’ getuigt van een bredere, diepere, over ruimere inhoud beschikkende opvatting van wat wel eens kleinerend de heimatroman is genoemd geweest.

Het grootste deel van Coolen's oeuvre staat in het teken van de streek die hij zo door en door kende en getrouwelijk heeft bemind tot zijn laatste dag. Maar bij lezing valt onmiddellijk op dat deze streek en het kleurige van haar verschijning niet los staat van het leven, dat steeds Coolen's ruimste aandacht kreeg, maar organisch, funktioneel deel van dit leven wordt. De streek is meer geworden dan de achtergrond waarop dit leven geprojekteerd wordt. Zij is onafscheidbaar verweven met het leven, voedt het niet alleen, maar verklaart het. Zij blijft niet een bonte galerij van pittoreske gebruiken en geplogenheden, maar organische voedingsbodem voor de mens, die in de streek, en in alles wat dit ruime verzamelbegrip omvat, zijn stevigheid, zijn groei, zijn natuurlijkheid vindt en behoudt.

Trouwens, de aandacht van Coolen is steeds naar de mens gegaan, en al zijn romans kunnen, met breedheid van zin, als sociale romans betiteld worden. Niet dat zij polemische aksenten droegen, - Coolen is oneindig meer verteller dan militant overtuiger, en zijn scheppingsdrift heeft het steeds gewonnen van kleine lust naar folkloristische uitstallingen. Maar liefdevol gebogen over de mens en zijn vaak harde leven, kon het niet anders of hij moest hem uitbeelden in dit dagelijkse leven, wel zonder enige verbittering, maar altijd in pijnlijke openhartigheid.

Zo heeft hij dan de Kempen getekend, landschap van heide en bos, grauw Peelland en weigere grond, liefdevol gebogen over de verstilde romantiek van het verleden, maar tevens het scherp aandachtige oog gericht op de snelle, bij pozen vervaarlijke opgang van de Brabantse steden, aangetast door de virus van de industrie. In ‘Het donkere licht’ treedt deze dualiteit scherp, navrant, obsederend te voorschijn.

[p. 681]

Meer dan het landschap heeft Coolen de mens getekend. De sterken en de zwakken, de over het leven heersenden en de door het lot gedoemden, maar bij alle verscheidenheid van typen valt het spoedig op dat het gevoelige hart van de schrijver bij voorkeur verwijlt bij de eenvoudigen van gemoed, bij de zachtzinnigen, de verzoeningsgezinden, de zwakken. ‘Zegen der goedheid’ heet de stempel die op gans zijn oeuvre mag gedrukt worden.

In zijn omvangrijk oeuvre heeft Coolen zichzelf getekend, zijn aangeboren zin voor eerlijkheid en rechtvaardigheid, - die hem tijdens de oorlog en de jaren nadien zoveel kommer heeft berokkend, - zijn hunkering naar goedheid en mild begrijpen, tevens zijn bijna pijnlijk verlangen naar de stevige vastheid van de buitenmens en zijn rotsvast godsvertrouwen. Het is werkelijk opvallend hoe het zwerverstype in het oeuvre van Coolen haast in elk boek voorkomt en met liefde geschetst en beschreven wordt.

_**_*

Wij hebben hem dan begraven op een dag van wilde windrukken en neerspiesende regen. Doodsklokken, naderhand weemoedig beiaardgerinkel uit de toren van de oude kerk, in wiens schaduw het graf was gedolven. Rustig leeft in mij het beeld van zijn ernstig aangezicht zoals ik het voor de laatste maal zag onder het glazen deksel van de kist, dit gesloten aangezicht, op bovenaardse problemen gericht, en milder, de gevouwen handen met de paternoster. Ik denk aan het slot van ‘Herberg in 't Misverstand’, dat tevens de tekst van zijn doodsprentje is:

‘Niet omdat de mensen zo goed en zo mooi zouden zijn, moet ge van hen houden, maar omdat ge hun getuige zijt en hun deelgenoot. En het aardse leven is niet volmaakt, maar het is het aardse leven. Het bloesemt en draagt vrucht, men kan er niet nederig genoeg tegenover zijn, men kan niet nederig genoeg zijn in het gadeslaan van dat verbazingwekkende, aardse leven. Het hangt niet uitsluitend van het noodlot af, het noodlot is er een deel van, als de stormen van het land. Zij schaden, maar zij vernietigen niet, altijd is er weer vrucht en oogst. Daarom heeft het zin te blijven staan, de handen te vouwen en vastberaden te zeggen: het zij zo’.