Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 106

[p. 627]

José Boyens
De lift

Natuurlijk bedienden alleen de habitués zich van deze lift. Alleen zij die in dit blinkend labyrint elke toonbank kenden. Die wisten dat de meetstok van de stoffenafdeling afgesleten was als een biljartkeu en dat de machine die het boterhamvlees sneed, nog drie sekonden na-zoemde, wanneer ze stopgezet was. De viviserende bezoeker vroeg zich dan af, of het perfekte monster aan die momenten genoeg gehad zou hebben om een nieuwe schijf saucies af te snijden, of dat het midden in de worst stil zou staan. Staken op onzichtbaar bevel. Onverbiddelijk voor de schijf, die geen zelfstandigheid zou krijgen en lauw opzij hing. Het feilloze vernuft gehoorzaamde immers alleen aan de energiebron, de onbekende, die tot nu toe zonder haperen had gedirigeerd.

Zulke bezoekers bevonden zich in de lift van het warenhuis. Eigenlijk werd deze nog alleen voor de expeditie gebruikt. Na enkele verbouwingen steeds meer achteraf liggend, voldeed hij niet meer aan de eisen die het publiek van een metropool mag stellen en de vijf direkteuren wilden tot elke prijs hun estafette tegen de tijd volhouden. Ze mochten geen moment stil staan om adem te halen. Achterom zien kon verlies betekenen. Ontspannen: destruktie. Zij moesten lenig en in hoog tempo de loopbeweging blijven uitvoeren, omdat ze iets moesten inhalen, dat nog achter hun blikveld lag. Wat het was konden ze niet zeggen. Waar het zich precies bevond, evenmin. Was het misschien niet op een heilloze manier altijd al in hun bezit geweest? Bestond het eigenlijk wel konkreet? Ze wisten het niet en vroegen zich niets af. De wedren was hun vertrouwd en denken voor de filosofen. Geen bezoeker die hen kende. Hun namen hadden zelfs geen bestaan. Ook zij vormden de X, die in het reusachtige gebouwenkompleks alles dirigeerde.

De lift werd omhooggezogen. Een man met een stoffen boodschappentas en gedeukte schedel had zonder nadenken de zevende etage ingedrukt. Het was zijn dagelijks gebaar. Toen hij een onhandig ekskuus wilde richten tot zijn medepassagiers, stond de kabine stil. Maar zonder

[p. 628]

de gebruikelijke opwaartse schok. Ze was blijven steken tussen twee verdiepingen; welke, dat kon hij niet zeggen, want nergens brandde licht. Er hing een zware, grijze schemering boven hen. Alsof het dunne decemberlicht, door drie sluizen gezeefd, op laatste krachten een noodlanding had weten te maken. Langzamerhand kon hij de anderen onderscheiden.

Een dure dame stak nog voldoende boven haar bontjas uit om een vermoedelijke schatting te kunnen ondergaan. Ze leek te hoog geboren om gemeenzaamheid van toevallige medereizigers op prijs te stellen. Voor geijkte situaties zou ze ongetwijfeld over een omschreven woord of gebaar beschikken. Maar nu bleef ze stom als een vis. Haar leeftijd konfronteerde de anderen met een elastisch probleem, want haar make-up was overwogen toegepast. Ook even grondig? Ze vormde in ieder geval een staal van vakmanschap. Haar meisjesgezicht bleef zichtbaar onder het tegenwoordige; het was alleen wat in de breedte gerezen. Misschien dat je daarom aan goed gebleven brooddeeg moest denken. Haar aanwezigheid had verschillende spontane uitroepen gesmoord. Maar nu wilde de man die de knop had ingedruk, zijn daad op deskundigheid verdedigen.

‘Ik ga elke ochtend naar de zevende etage’, zei hij. ‘Ik wil daar... Ik moet boodschappen doen voor mijn vrouw’. De andere heer knikte. Het kind zweeg. Iedereen leek inert te wachten op de dingen die spoedig komen zouden.

Hij kon moeilijk zeggen, dat hij naar de elektrische trein ging kijken elke ochtend. En hij dééd toch boodschappen. Zijn vrouw scheurde daarvoor altijd een stukje van de kalender van hun verzekeringsmaatschappij en schreef met een stompje de bestellingen op. Zij was een beste huisvrouw. Wat moeilijk ter been, omdat ze een zware waterknie had. Soms had hij het gevoel dat die knie het enige duidelijke in hun leven was. Hij kon er een eind vandaan lopen, maar nooit ver en niet lang. Dan moest hij terug. Er moest voor de knie gezorgd worden; haar elastieken kous schoof hij met één handige beweging aan. Zij zorgde immers ook voor hem. Het maakte alle dingen eenvoudig, zo'n waterknie. Het was het meest vertrouwde in hun leven. Waarom was hij dan wel eens onredelijk? Vitte hij op kleinigheden? En ging hij soms overdag nog een tweede keer naar de trein kijken? Wat zocht hij toch bij die trein? Het liefste zou hij veilig klein willen zijn en er in zitten. En dan voorgoed rijden over het blinkende spoor. Niet hier in het warenhuis. Ergens buiten, ver weg. Maar nooit zo ver, dat hij niet diezelfde dag nog in hun keuken aan het geblokte tafelzeiltje kon gaan zitten. Echt wég wilde hij niet. Hij werd angstig als hij eraan dacht, dat de trein hem zou kunnen ontvoeren naar die onmetelijke

[p. 629]

bergen, die op de plaatjes wel van suiker leken. Naar Zwitserland, zoals het in kleuren op bonbondozen stond afgedrukt. Met bergmassieven, die lila zagen van de kou. Wilde hij dan alleen maar rijden? Hij dacht van wel. Niet te ver van de waterknie. Als zijn vrouw maar eens ooit andere briefjes gebruikte voor de boodschappen. Misschien was dat al voldoende.

Hoeveel sekonden zouden ze nu al stil gestaan hebben? Ze keken elkaar aan. Het was toch vreemd. Geen oorzaak voor de storing viel te ontdekken. Beide mannen hadden het schakelbord van boven tot onder ingedrukt; geen beweging. Ze vonden de situatie ongemakkelijk maar amusant. De dame werd nerveus. Ze beheerste zich, maar probeerde innerlijk de deugdelijkheid van glas en deuren en zou het liefst als een jachthond snuffelen naar een reet om te ontsnappen. Haar gelaat was eindelijk gaan lijken op wat ze was: een ontkenning.

De gepensioneerde onderwijzer bekeek haar met gekamoefleerd vermaak. Hij droeg een kleine, zeer besliste hoed, maar was niet getrouwd. Hij was alleen besluitvaardig waar het onbelangrijke dingen betrof. Een wérkelijke keuze stuitte bij hem altijd op diepgaande aarzelingen. In zijn jeugd had hij verzen geschreven. En over die puberteit was hij nooit volledig heen gekomen. Soms was het onwrikbare dagprogram hem een kwelling geweest. Toch had hij dan maar naar de jongensknuisten hoeven kijken, die vuil zagen van knikkeren of kogelstoten, om zich weer ontwapend te voelen. Een enkele keer was een wolk langs het raam of een verkeerd geschreven woord al voldoende geweest. - Hij was er zich van bewust, dat hij al die jaren ergens op gewacht had. Maar waarop eigenlijk? Op een schokkende publikatie van zijn verzen? Dat was nooit veel geworden. Maar hij was niet zo cynisch, dat hij zijn tedere papieren met misgeboorten naast de lege konservenblikken van zijn buurman op één vaalt had willen hebben. Ze hadden recht op een passend sterven vond hij. Vuur had iets louterends. Daar had hij ze aan toevertrouwd. - Maar waarop had hij dan gewacht? Op een vrouw? Een thuis? Kansen daarop had hij steeds op het beslissende moment laten verlopen. Soms zat hij in zijn makkelijke stoel te wachten tot er gebeld werd. Tot er een brief werd gebracht. Als hij de postbode zag naderen, raakte hij in spanning. Toch was er niemand die hem redelijkerwijs kon schrijven. Op straat dacht hij wel eens, dat zich in de volgende sekonde een gezicht zou losmaken uit het anonieme leger van doelgerichten. Dan kwam er iemand naar hem toe. Ze herkenden elkaar, omdat er een golf van herinneringen vol temperatuur over hen heen sloeg. Er begon plotseling een nieuwe bloedsomloop, een warmtecirkulatie door twee wezens heen. Zo maar, midden op straat. - Een

[p. 630]

hond, die zijn kop op zijn knie legde, dacht hij, zou dat al niet voldoende zijn?

De sekonden waren minuten geworden. De zware schemering bond hen nog steeds samen. Toen vroeg het kind opeens:

‘Als we hier nou altijd moeten blijven, gaan we dan dood?’ De ouderen glimlachten. Elk moment kon een expeditie-knecht voorbijkomen. Het was al vreemd dat het niet gebeurd was. Een kind leefde zo absoluut, dat het alle besef van tijd verloor. Ontwapenend eigenlijk.

‘Als we doodgaan, krijgen we dan eerst honger?’ De dame stapte van haar hoge geboorte af.

‘Ik heb chokolaatjes bij me. Wil je er een?’ zei ze vriendelijk. Het meisje schudde vijandig. Die vrouw rook zo vreemd. Voor zo iemand moest moeder werken.

‘Ik heet Evelien. En ik ga een kleurboek kopen’, zei ze zakelijk tegen de heren. ‘Tenminste, als we hier uit mogen’. - Ze hervatte haar tema. ‘Als je nou dood gaat, waar blijft dan dat je iets wilt hebben? En dat je lief kunt zijn? Gaat dat ook dood?’ Ze keek nadenkend langs de onderwijzer omhoog naar de liftkabels en zei toen triomfantelijk: ‘Ik heb zesentwintig stuiters! Gewonnen van een meisje op school. Ja eerlijk hoor! Allemaal voor houwes’. Ze draaide een keer op haar hak rond en keek toen weer met de anderen naar het troebele licht.

De situatie werd zenuwachtig. In de lift was geen beweging te krijgen. Nergens een geluid. Geen lopen drong tot hen door. Geen lichtschijnsel in het anders zo badende warenhuis. Ieder overlegde bij zichzelf of roepen helpen zou, maar wilde dit liever door een ander laten voorstellen. De dame keek bloedeloos. Ze kende voor dit merkwaardig samenzijn geen gedragspatroon en daarom was haar weerstand geabsorbeerd. Ze stond als toeschouwer te kijken naar zichzelf en de andere dieren van de kooi.

Daar regeerde het vakuüm. Er was niets buiten hen, niets in deze ruimte wat hen aanzette tot een daad. Niets deed hen willen of verlangen. De grijsheid rondom was geen positieve grijsheid, maar alleen ontkenning van wit en zwart. Het feit dat geen geluid doordrong, betekende dat er geen geluiden bestonden. Dat er geen vonkje licht te zien was, overtuigde hen er steeds sterker van, dat het licht opgehouden had te bestaan. Nu licht en geluid en kleur verdwenen waren, werden hun zintuigen ontheven van hun funktie. Hun vermogens schrompelden; een normaal degeneratieverschijnsel. Het wilscentrum zakte bij allen precies tot aan het nulpunt; niet er onder. Niemand voelde de neiging om destruktief werkzaam te zijn; ook vernietiging vraagt om een wils-

[p. 631]

akte. Het enige wat zich over de bodem van hun bewustzijn voortbewoog, was een vage verwondering, dat er bij de mens blijkbaar zoveel impuls tot leven van buiten af moest komen. Van de warme wereld. - Het moment dat ze tegen elkaar geglimlacht hadden om de eerste vraag van het kind lag eeuwige sekonden achter hen. Zij stonden in apatie naast elkaar te ademen. Hun deelnemen aan de luchtcirkulatie was het enige wat hen deed verschillen van een insekt dat al eeuwen verstikt is in barnsteen. Zij zwegen, de ogen geopend zonder waar te nemen. Zonder doel. En met welke duidelijk omschreven plannen waren ze deze ochtend niet van huis gegaan! Hun verdoving bracht hen in het grensgebied, het niemandsland van het leven. Zij waren waterplanten geworden. En toch. Als zij op dit moment de sprong hadden kunnen doen naar het geluid, naar het licht en de geur, - als zij zich met één stap toegang hadden kunnen verschaffen tot het leven, dan zou niemand geaarzeld hebben. Het afsterven van hun vermogens werd op deze wijze gekompenseerd door een koncentratie van hun wil en verlangen op het nulpunt. De plotselinge kans zou deze anti-temperatuur tot koortshitte doen stijgen.

De man met de gedeukte schedel maakte voor de zoveelste keer het gebaar dat voor hem een dagelijkse refleks was: hij drukte de knop naar de zevende etage in. De lift steeg. Overal passeerde hij moeiteloos de verdiepingen, waarvan een zeldzaam uitnodigend licht afstraalde. Het was of elke tweehonderd watt lamp een bal was, opgehangen in de reusachtige kerstboom van het warenhuis. Hij was geurig van hars en door ontelbare bollen verlicht.

Niemand deed een sprong. Vanaf het moment dat de knop was ingedrukt, was alles immers strikt volgens plan verlopen. De vier wandelden met een vervreemding om zich heen naar verschillende windrichtingen. Voorlopig bleef het vakuüm rond hun kleren zitten en in hun geest. Dat gaf hun de gewenste bescherming tegen alle luide dingen. Waar ze verwonderd langs de felgekleurde toonbanken en in het licht van de zorgzame lampen liepen, drongen langzamerhand gespreksflarden in hun herstellende gehoorbuis door over de elektriciteit die enkele minuten uitgevallen was. Een rat had aan de leiding gezeten. Het was een gedrang geweest beneden, een gezellige katastrofe.

Het kind had zich het eerst hersteld en wees met een vinger als een kort bevel naar het goedkoopste kleurboek. Daarna liet het zich vangen door het sprookje van de toverkijkers.

De man met de boodschappentas ging bij de trein staan met de ogen van een hond die niet verwacht had zo dicht bij het vuur te mogen

[p. 632]

liggen. Wat een snelheid had hij! En het gemak waarmee hij alle wissels nam. Straks had hij natuurlijk stil gestaan. Opeens waren hem zijn geheime levenskrachten ontnomen. En hij had zijn vaart uit mogen rijden tot hij, hortend, de laatste centimeters had moeten stuiptrekken. Wat een afschuwelijk gezicht moest dat geweest zijn, een elektrische trein, die tegen alle berekening in opeens dienst weigert. Daarmee werd hij weer materiaal. Vernuftig, glanzend schroot. - Maar nu joeg hij over de rails. O, als hij eens in zo'n open wagon kon zitten. Wat zou je de wind horen in de bochten. Dan kon natuurlijk geen enkel ander geluid doordringen. Het was of je een duikerpak van lucht aan had, dat je tegen alles zou beschermen. - Maar hij moest weg. Zijn vrouw wachtte. Hij zou haar vertellen van de lift. En wat gaf het waar ze de boodschappen op schreef. Hij verlangde plotseling naar hun kleine keuken met het weerhuisje en het geblokte zeil op tafel.

De dame was door haar vakuüm de lunchroom binnen gedragen. Ze had verwonderd plaats genomen en er was koffie besteld. Haar ogen, die in haar verzorgde gezicht toch al zo weinig met haar neus te maken hadden, stonden nu geheel vervreemd. Hoe ze ook nadacht, ze kon het geijkte optreden voor de situatie van daarstraks niet vinden. Ze zat weerloos achter haar koffie en staarde door de onbevolkte lunchroom.

De onderwijzer was meteen aan de geweldige afdaling begonnen. Hij strekte zijn voeten telkens onder zich uit, omdat hij daar treden verwachtte. Het was hem goed zo te lopen. Hij wilde eindelijk iets doen. Ook hij werd nog omgeven door zijn vakuüm, dat hem als een dageraadsdroom om het lijf hing. Het liefst had hij achtenzestig verdiepingen willen afdalen. Hij liep op de maat van een fuga van Bach en die wist van geen ophouden. Zelden had hij in zijn leven een vanzelfsprekender evenwicht gevonden tussen zijn verlangen naar de daad en zijn voorkeur voor de overpeinzing. Hij deed het minimale en overdacht niets bepaalds. En toch kwamen zijn polaire behoeften geheel aan hun trekken. Al de tijd dat hij de trappen afstapte, wist hij dat hij gelukkig was.

Op de begane grond zocht hij de uitgang. Iedereen die tegen hem aanliep, nam iets mee van zijn onzichtbare bescherming. Hij kwam voorbij de vleeswaren, waar de machine weer onberispelijke schijven sneed. Na de korte stagnatie haastte ieder zich dubbel om op het tijdschema in te lopen. Hij werd geduwd, teruggedrongen, meegezogen. Hij verloor niet alleen de luchtlaag die hem zo etherisch geïsoleerd had, sinds hij aan de afdaling begonnen was; ook de reserve die hij al zijn leven lang als zijn eigendom beschouwd had, werd hem ontnomen.

[p. 633]

Want opeens voelde hij zich opzij gedrongen uit de cirkulatie. Een ekspansieve moeder met twee krachtige dochters zeilde hem voorbij en liet hem achter in het stille water van een inkoerante afdeling. En daar, tussen vijandige herendassen, overkwam hem de stelligheid van wat al sinds lang een onvolgroeid vermoeden geweest was: hij had altijd met zijn voeten op de wolken gewandeld en daardoor een omgekeerde kijk op het leven gekregen. Alleen de luchtspiegeling er van had hij gezien. Hij had zichzelf tot de verwachte moeten maken. Dan zou hij een antwoord geworden zijn in plaats van een vraag.