Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 106

[p. 232]

Anton van Wilderode
Filip de Pillecyn zeventig

Het is een beetje moeilijk om te geloven dat de eerste Vlaamse auteurs waarop wij destijds overschakelden (na het lijstje van jeugd- en adolescentenboeken, of wat daarvoor doorging, ‘afgewerkt’ te hebben), intussen vijf-en-zestigers en, wat Filip De Pillecyn betreft, zeventigers zijn geworden. Om maar niet te spreken over onze doden (Timmermans, Elsschot...) én onze onsterfelijke Negentiger (in twéé betekenissen!) Stijn Streuvels.

Nu is zeventig jaar worden in Vlaanderen de meest geschikte en daardoor ook onvermijdelijke reden tot huldiging. Alles wat vroeger gebeurt wordt eerder gezien als een soort algemene repetitie terwijl aan het afwachten van een hogere leeftijd nodeloze risicos verbonden schijnen! Al zal niemand die Filip De Pillecyn mocht meemaken terwijl hij praat in aanwezigheid van een glas rode wijn en een zware sigaar, ook willen geloven dat ons bij deze auteur de kansen op latere vieringen kunnen ontvallen, toch zijn wij, met zijn vele vrienden, dankbaar hem vandaag eens te mogen zeggen hoezeer ons zijn literaire én lichamelijke gezondheid verheugen.

De bovenvermelde overgang van lectuur naar literatuur blijft in mijn herinnering iets van een boeiende, verrukkelijke ontdekkingstocht behouden. In een tijd dat goede boeken kopen nog tot de wensdromen van een (schaarsbemiddelde) collegeleerling behoorden, was de kans er tenminste een te kunnen lezen nog altijd een buitenkans. Daardoor wellicht staan die zeldzame kennismakingen met verhevigde scherpte in mijn geheugen. En gaven zij een sensatie van geluk, die door latere confrontaties zelden meer werd geëvenaard en zeker nooit overtroffen. Tot dat eerste rijtje ‘bijzondere’ boeken behoorde Blauwbaard. Nu was het niet zozeer de troebele geschiedenis van deze zichzelf tot adellijk kasteelheer promoverende oudsoldaat die mij boeide, als wel het kader waarin hij gestalte kreeg. Ik werd plotseling geconfronteerd met een landschap dat ik kende. Op eindeloze, geleide wandelingen vanuit hetzelfde Sint-Niklase Klein-Seminarie waar ook de auteur zes jaren studeerde, had ik de streek van

[p. 233]

Schelde en Durme gezien, maar nooit zo duidelijk in de werkelijkheid als bij de weergave daarvan in het boek. Van af dat ogenblik werd Filip De Pillecyn voor mij de auteur van een welomschreven landschap, dat ik met meer liefde en aandacht dan tevoren in mij opnam. Later heb ik ontdekt hoezeer hij aan zijn ‘land van herkomst’ is trouw gebleven.

Op enkele uitzonderingen na (Hans van Malmédy en Monsieur Hawarden die in het Eifelland werden gesitueerd), is het kader van De Pillecyns creatief werk de ruime omgeving van zijn geboortedorp Hamme. Op een boogscheut afstand van het huis in de Plezantstraat, waar hij op 25 maart 1891 als jongste in een gezin van vier zonen werd geboren, glijdt het langzame water van de Durme stroomopwaarts naar de Schelde. In de aldus gevormde hoek, achter de dijken van rivier en stroom, ligt het aardse paradijs van zijn jeugd. Als kleine jongen liep hij door de wildernis van de Bunt, een stuk ongerepte natuur met zwarte, metersdiepe visputten, overgroeide sloten en woekerend geboomte. De vochtige eenzaamheid wordt er door geen menselijke bewoning geschonden, want de twee landelijke herbergen zijn slechts de stille verzamelplaatsen van stropers, vissers, jagers en boeren. Hogerop, naar de Schelde toe, ligt het door notelaren omsingelde gehucht Drijgoten. Maar eer men zover is, ziet men aan de overkant van het water de zachte glooiing der Durmevallei met Sombeke, Elversele en Tielrode. Op herfstnamiddagen zijn deze dorpen als met pastelkleuren geschilderd tegen een eindeloos verstilde hemel. Op de kleine werven klinken de hamers, de vogels rumoeren in het onderhout van de kanten en achter een voorgrond van hard riet klotst de vloed tegen de staketsels. Van op de dijk van Drijgoten ziet men niets anders meer dan de Schelde, want Weert, Hingene en Bornem zijn slechts te vermoeden tussen coulissen van groen. Uit dit gebied stammen Blauwbaard en de soldaat Johan, de Veerman en Jan Tervaert, Paul Danneels en mijnheer Henri. Alhoewel De Pillecyn er slechts woonde gedurende zijn jeugdjaren en studietijd, heeft zijn geestelijk geheugen de streek met ongelooflijke scherpte geregistreerd, zodat hij nog veertig jaar naderhand in gevangenschap moeiteloos Mensen achter de dijk kan schrijven, het boek waarin aan de natuur een bijna even belangrijke rol wordt toebedeeld als aan de personen.

Na die eerste kennismaking openbaarde De Pillecyn zich voor mij weldra, en even overtuigd, als de auteur van een apart en boeiend mensentype. Zijn voorkeur gaat duidelijk uit naar lieden die in conflict leven met hun omgeving of/en met het ‘gevestigd’ maatschappelijk bestel. Zij worden door hun karakter, leefwijze of ‘ideaal’, - dikwijls door alle tegelijk -, gedoemd tot eenzaamheid in een onherbergzame wereld, waar de dreigementen die van de medemens afkomstig zijn hun verlengde krijgen in ziekte, oorlog, armoede en rampspoed. Waar alle andere toet-

[p. 234]

verlaat (lichamelijke liefde, hoop op gerechtigheid, drang naar activiteit) al te vergankelijk of onmogelijk blijken, verschuilen zij zich in een ‘natuurlijk’ bestaan zonder uitkomst. Deze houding stempelt hen tot ontgoochelden en mislukkelingen, tot ‘idealisten’, die niets dan hun ideaal overhielden. Omdat zij niet alles kunnen bereiken, bereiken zij niets. Allerduidelijkst voelen wij hoezeer de auteur met zijn sympatie achter deze mensen staat. Want hij kiest partij als schrijver zoals hij dat met grote rechtlijnigheid geheel zijn leven ook als mens heeft gedaan. De man die als kleine jongen van zeer nabij geconfronteerd werd met de sociale mistoestanden in het traditionele armoededorp Hamme van vijftig jaar terug, de jongeman die als hoogstudent en oorlogsvrijwilliger de achteruitstelling van Vlaanderen aan den lijve moest ondervinden, de volwassene die om zijn overtuiging de gevangenschap onderging - moet als vanzelf de partij der onterfden kiezen. Daardoor is het grondtema van zijn literair werk een diepe weemoed. Minder met feiten dan met stemmingen, minder met redenering dan met gevoelens, minder met duidelijk uitgedrukte motiveringen dan met haast onvatbare benaderingen voert hij zijn romanfiguren naar hun ondergang. Dat is meestal de dood. Zijn helden sterven jong, en waar zij de kans krijgen tot verder leven blijven zij voorgoed getekenden. Want de wereld waarin het geluk voor dezulken mogelijk is, de wereld bijvoorbeeld van De Veerman en de Jonkvrouw, bestaat niet. De drang tot activiteit, die bij de meeste van De Pillecyns figuren te enen male afwezig is, heeft zich bij hun auteur echter ondermeer geïncarneerd in een merkwaardige journalistieke loopbaan die, na het hoogtepunt van de tussenoorlogse ‘Pallieter’, een slechts sporadisch vervolg kreeg in cursiefjes en marginalia.

Het was zijn bijdrage om dit land bewoonbaarder te maken, al wist hij dat het scherpe, eerlijke van-zich-afspreken niet bijzonder wordt gewaardeerd door hen die de literaire lakens uitdelen. Maar ‘een mens kan alleen zeggen ... wat zijn verlangen was en zijn liefde. En daaruit moet men opmaken wat hij is’ (Jan Tervaert, I, 523).

De Pillecyn is echter niet alleen de herschepper van een ‘eigen’ landschap en van een bijzonder mensentype, hij is vooral ook een auteur met een aparte stijl. Onder de romanciers die rond de dertiger jaren ten onzent vernieuwing brachten, vielen zijn boeken op door een verzorgde, indringende schriftuur die het niet hebben moet van stemverheffing en buitennissigheid. Deze auteur immers ondervraagt de taal voortdurend over haar binnenwaartse mogelijkheden. Zijn werk houdt stand, het verdraagt veelvuldige herlezing. Het bezit genoeg ‘marge’ om de verbeelding van de lezer, én zijn ontroering, te inspireren. Dit proza van schemering en subtiele gemoedsduiding, vol wonderlijke ‘superposities’ van mens en landschap, handhaafde zich gemakkelijk doorheen de snelwisselende

[p. 235]

literaire moden. Niet in de laatste plaats is dit te danken aan De Pillecyns voortreffelijke hantering van de taal. Onder zijn vaardige pen krijgt ons Nederlands ‘volle uitspreekbaarheid’. En wie zou vrezen dat de stilistische kwaliteiten al te nadrukkelijk primeren, zij gewezen op het feit dat in de rij der merkwaardige romanfiguren uit onze literatuur nu reeds Blauwbaard en de soldaat Johan, Hans van Malmédy en Rochus, de moeder en de schoolmeester (uit Mensen achter de dijk) van hun (literaire) eeuwigheid verzekerd zijn.

Wij willen intussen niet aannemen dat de uitgave van het Verzameld Werk in vier, zoals dat heet kloeke, delen een afscheid moet betekenen. Wij geloven integendeel dat de vijf jaren die sedert zijn jongste roman zijn verstreken hem in zijn gezellige Gentse woning, vol van de liefdevolle zorg zijner onwaardeerbare vrouw, de kracht hebben geschonken tot nieuw werk. Bedriegen de voortekenen ons niet, dan is de reeds aangekondigde novelle over de heilige Elisabeth van Thüringen daarvan de aanvang, zoals destijds De Boodschap (1946) na een eerste periode van ‘zwijgen’. De wijsgerige gelatenheid, waarmede hij de komende vieringen zal ondergaan, moet hem niettemin het besef laten van blijvende waardering en trouwe vriendschap. Bij een auteur van zo grote innerlijke ontroerbaarheid kàn dat niet de laatste stimulans zijn.