Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 103

[p. 386]

Stijn Streuvels
A.B.N. te lande

Dit is uit den tijd - bedoeld wordt een goeie tachtig jaar geleden - er van A.B.N. zelfs de naam nog niet bestond, het kind nog moest geboren worden. De schoolmeester - in functie - sprak op de letter, en daardoor stond hij eenigszins buiten de gemeenschap. Ieder dorp had zijn eigen gewestsspraak. Heule had er zelfs twee: in 't noorden van het dorp zegde men ‘zwort’ en de plaatsenaars zegden ‘zwart’. Zonderling dat er langs den zuiderkant niet het minst doorsijpelde van het Kortrijksch dialect, met zijn typisch: da' broo' n'è teten nie' weer'; j'è doo'van olteratie; en het bekende: tètytatuuutè en: èdaboeziedenilèroe'. Neen, de scheidslijn was aan de Bisseghempoort, als met een mes afgesneden.

Toen ik van Heule in de kostschool te Avelghem aankwam, troepten de jongens rond mij om mijn West-Vlaamsch te hooren. Ik zelf voelde mij in een andere wereld. Die mij-gij-hij-zij-klanken deden mij vreemd aan. De mij bekende woorden hadden een anderen klank: ploeg was hier plouf, boek: bouk; beuter: boter; men sprak hier van ijzerie potten, koperie pannen, eerdie melkteelen, houtie schotels, strooie daken... Sommige dingen hadden een anderen naam: klakke was hier kesket of taupe; een lèmie was een luiaard; een bemerloeize (schommel) hiet een rietse; kouter, driesch, kariere, had ik bij ons te Heule nooit gehoord. Deksel, was hier: schijve, platine, huile; ketel of emmer was hier seule; te Heule waren er nog patynnagels, hier: kloefnagels; biskant was vervelend, giljetten waren kolen; de oor van een ketel: einze; een davote hiet men hier kwezel of dibbe; gooien, smijten was hier ruizen; gert wilde zeggen schuif; een kapper bier: een djoorke; zeef was hier teems; treze (opening van de voorbroek) golpe. 'k Weet vrij wilde zeggen: 't kweet zonder. Dat was voor mij nu: het verschil tusschen 't gesproken West-Vlaamsch en Oost-Vlaamsch.

Later heb ik kunnen nagaan dat ieder dorp van 't omliggend bijzondere schakeeringen had in de uitspraak, eigen aan de bewoners en scherp afgelijnd aan de grens. Bij zoover dat men iemand kon uitkennen aan hun ‘toon’ tot welk dorp hij behoorde. En meer nog: die ‘toon’ was in overeenstemming met den aard der bevolking. Autryve: vriendelijk volk, verkeerde in goede betrekking met de geburen - en in 't bijzonder met Avelghem. Ze leefden stil en bescheiden en hadden een fleemerig toontje, met langgerokken klinkers. Heestert daarentegen: gesloten, eigenzinnig, wantrouwend, vasthoudend

[p. 387]

aan de gebruiken, wars van 't nieuwe en 't vreemde, geen liefhebbers van bluf. De Avelghemnaars werden er gemeden als spotters, uitgescholden als pretmakers, omdat ze een hoed droegen en uitzetten met een wandelstok. Ooteghem kende de oude ingewortelde boerenveeten, de dorpspolitiek, naijver, vertoon om ter grootst - rijker dan de gebuur. Kortaf in hun uitspraak. Norsch. Ingooighem (Yveghem in den omgang) staat van in oude tijden bekend voor zijn grappenmakers, kluchtigaards, leugenaars, feestvierders. Ze hebben den langgerokken ij-klank als bijzonderheid. De Tieghemnaars hebben het superioriteitsgevoel met hun heiligen Arnoldus en ze hebben daarenboven het geluk gekend van een maecenas te bezitten die het natuurschoon van heuvel en bosch aangevuld heeft met namaakrotsen en boomen in cement, en van Tieghem een operettendorp heeft gemaakt. Bij de bevolking was het er alle dagen zondag, de menschen hebben er weinig werkenszin en iets aanmatigends in hun taal. Waarmaarde heeft het in 't gewichtige; vertoon van geleerdheid, met als specialiteit: aardrijkskunde en wereldpolitiek - dit alles in een soort deftige uitspraak.

Eens de Scheldekant genaderd, gaat het dialect een heel andere richting uit. Het begint reeds te Kerkhove, en te Ruyen en Berchem is het reeds volop verwant met de taal van Ronse en Oudenaarde.

En hier ook doet zich het zonderlinge verschijnsel voor, dat ieder dorp de eigen schakeeringen behoudt binnen de eigen grenzen, alsof de bewoners tot een en dezelfde familie behoorden.

_**_*

Om nu tot dat zoogezegde A.B.N. te komen uit het verre verleden, moeten we terug naar Heule, waar de indrukken mij best in 't geheugen zijn gebleven.

In Den Hert, de voornaamste herberg van de plaats, met breede inrijpoort, waar in groote letters geschilderd staat: ‘Logement te voet en te paard’ en in kleinre letters: ‘Stalling voor tien paarden’, werd het bier versch van 't vat getapt in stoopen, liters en halve liters, met een glazetje voor ieder van 't gezelschap; verder voor den gaanden en komenden man, in kappers aan vijf centiemen en in pinten van tien centiemen. Jenever en korten drank werd geschonken in tinnen maatjes of halve maatjes, en in 't bijzonder in druppelglazetjes, de kleine aan vijf centiemen en een ‘groote’ of ‘Gentsche’ aan tien centiemen. 's Zondags na de mis dronk men Boonekamp of een druppel ‘kruiden’ - voor de gezondheid, geschonken uit een flesch met al wat bitter was. Er waren toen ook al klanten die er aan hielden ‘genoeg’ te krijgen voor hun geld. Foten Schamelhout was er zoo een, en Sofie, de waardin uit Den Hert was er eene ‘al den trekachtigen’ kant. Foten die dien dag al vier vijf van die halvetjes had binnengekwakt en bemerkt dat Sofie de glazetjes van langs om minder vol schonk, dopte er zijn grooten duim in zoodat de jenever er uitspatte. Toen heeft Foten het glazetje gepakt, het op de zulle van

[p. 388]

de voordeur gezet en het een stamp gegeven dat het over de kasseisteenen in stukken gevlogen is. En gezegd:

- Dààr! gij nondeverdomsch buk, ge zyt veel te kleene om op staminee te komen!

Daarop heeft Foten een saluade gemaakt met de hand op zijn achterste en vertrokken zonder het gelage te betalen. Dàt was Foten Schamelhouts A.B.N.

Voor de rest was Den Hert een deftige herberg, waar de ingezetenen van de gemeente regelmatig op stamenee kwamen en geen voerman of sieze voorbijreed. De oude geplogenheden en tradities werden er in eere gehouden. Mietje, de dochter, een sufisante meid, in den bloei der jaren, flink van voorkomen en manieren, bood het bierglas, met een kouseband van wit schuim voorzien, aan op een tinnen schenkbord, met een vriendelijk monkelend:

- God zegent u.

Waarop de klant bescheid deed met een:

- Gezondheid.

Waarop Mietje nipte rakelings den boord van het glas met de lippen aanraakte - het symbolisch gebaar van het eerste teugje te proeven.

Mietje heeft die geste gedaan en het woord uitgesproken, zonder aanstellerij, als een ritueel, van moeder overgeleverd, eigen en inheemsch met de atmosfeer van de gelagzaal, waar de oude kruiken, potten en glazen, het lievevrouwbeeld en de twee porseleinen hondjes, sedert altijd in den lokaris staan, en aan den wand, het verwijtend uitstarend koeienoog in een driehoek uithangt, met het vermaan: ‘God ziet mij. Hier vloekt men niet!’ En er naast: het portret van Pius IX en dat van Leopold II.

Daarna heeft Mietje den boer die zijn pijp gestopt heeft, den vuurpot aangeboden; vandaar geraakt het meisje in 't verweer met een troep jongelingen die tegen den toog staan te lierlauwen. Maar nu in 't sappig Heulsch dialect, gelijk ze 't van haar gewend zijn.

Op den buiten vallen bezoekers bij gebuur of kennis met de deur in huis. Als ze bij 't binnenkomen niemand ontwaren, roept men: ‘Is er iemand?’ Komt er iemand te voorschijn, dan vraagt de bezoeker: ‘Is er geen belet?’ Waarop er geantwoord wordt: ‘'t Belet is al vankant gezet!’ Daarop verloopt het gesprek in de gewone gewesttaal.

Als buurvrouw in den winkel bij Stanske Strobbe een half uur lang de parochie heeft overlegd en eindelijk haar winkelwaar of penewarie heeft betaald, de deur uitgaat, zegt Stanske, onveranderlijk en op denzelfden toon:

- 't Is wel ten uwen dienste. Als 't u zal believen en tot de naaste keer, en bedankt.

Hetzelfde gebeurt in de bakkerij bij Treze-van-Jantje-Verdures, en in de beenhouwerij - in om 't even welken winkel. Men vindt het heel gewoon. 't Is altijd zoo geweest.

De pastoor in den preekstoel leest de dingen af op de letter. Verder is zijn sermoen in de taal van het volk. Iedereen vindt dat goed.

Als Cies Warlop, de mandenmaker, op straat verscheen, met zijn blauwen

[p. 389]

kiel aan, zijn hooge zijden muts en dikken gaanstok en zijn ernstig wezen, dan was Cies voor ons, straatbengels, de andere Cies - de lijkbidder. We volgden hem van deur tot deur waar hij het overlijden aankondigde van een dorpsgenoot, met uitnoodiging tot de begrafenis en verzoek een gebed te storten voor de ziel. Dit zegde hij in één reek op, gelijk van buiten geleerd - een formule van zijn vader overgeleverd. Thuisgekomen na zijn rondegang was de mandenmaker weer de gewone Cies, die sprak gelijk iedereen.

Jongens en meisjes te lande ontboezemen de teederheid hunner gevoelens in een gebloemde taal en toon adequaat met die gevoelens. Dat is hun te veel aan lust, aan vreugd, verlangen en weemoed. Die gevoelens vinden ze uitgedrukt in de liedjes die ze op de jaarmarkt geleerd hebben, in het heldhaftige of treurige genre, - het liedje van Laura of van Napoleon. Maar hier nu valt het onderscheid dat iedereen dadelijk aanvoelt tusschen echt en gemaakt. Het zoogenaamde ‘luxevlaamsch’ wordt aanvaard waar het te pas komt, door traditie in de gewoonte aangenomen, het andere klinkt bespottelijk.

Een meid die drie maanden in Brussel gediend heeft en van een boestering spreekt in plaats van een haring, wordt uitgelachen om haar marollenvlaamsch en beschouwd als een lichtekooi.

De exponent van het potsierlijke komt wel te voorschijn in de bekende anecdoten van den soldaat die van den troep terugkeert en vraagt:

- Moeder, is dat nog onze zelfde muishond?

En die andere die door de ouderlijke keuken stapt met de krachtspreuk:

- Een soldaat breekt zijn stap niet voor de patat! en de pappot op den grond omverstampt.

Sedert die goeie tachtig jaren is er in kwestie A.B.N. weinig veranderd. En zal het ooit veranderen? Gewesttaal of dialect, eigen en verschillend in zijn schakeeringen, in ieder dorp, is iets organisch, eigen aan de lucht die men er inademt, eigener bij de menschen dan de kleeren aan hun lijf - hun eenige manier om de gevoelens uit te drukken en het vloeit hen zoo uit den mond.

1958.