Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 102

[p. 429]

Hubert van Herreweghen
Jan Hammenecker

Vijf en twintig jaar geleden, op de dertiende juni 1932, overleed Jan Hammenecker te Westrode-Wolvertem, waar hij vijf jaar tevoren pastoor was benoemd. Geboren te Mariekerke, aan de Schelde, op de tweede oktober 1878, werd hij priester gewijd in 1905. Tot 1911 was hij leraar van de Poësis te Aarschot, van 1911 tot 1913 onderpastoor te Schaarbeek (hij aardde er niet) en van 1913 tot 1927 onderpastoor te Londerzeel. Hoewel hij sinds lang lijdend was, kwam zijn dood betrekkelijk onverwacht en plots.

Ziekelijk was hij te Westrode aangeland, aangetast en veroordeeld door kanker, en veel heeft hij de laatste jaren niet meer geschreven. Een poosje vóór zijn dood verscheen in ‘Hoger Leven’ zijn laatste proza-gedicht, waarin hij voor zijn hevig lichamelijk lijden het suggestief beeld van de snoek heeft gevonden die de lijn heeft afgerukt en met de haak als met vuur in de keel radeloos van pijn rondzwemt: ‘... Half boven water siddert de fletsche rug, en de snakkende muil smeekt om te mogen sterven, om verlost te zijn van die foltering, dààr, in de keel, waar de vischhaak vastzit, vastzit en martelt...’

Dat is, behalve het volgende laatste zinnetje, het einde van het stuk, en tot daar heeft men een half-geïnteresseerd, normaal medelijden met de snoek. Maar het korte laatste zinnetje, een schreeuw van pijn, betrekt het realistisch verhaaltje plots op hemzelf en op ons, van taalspel wordt het in één ogenblik gruwelijke ernst: ‘Broeders, er zit een haak in mijn keel.’

Het stukje is gekend. Wie het eens heeft gelezen zal het moeilijk vergeten. Behalve dat deze lyrische en geritmeerde proza-bladzijde ons iets mededeelt over het smartelijk levens-einde van de priester-dichter, typeert ze meteen een goed gedeelte van zijn werk en zijn persoonlijkheid.

Het ritme verraadt een hartstochtelijke natuur, maar in de schreeuw op het einde klinkt, bij alle beroep op ons medelijden, reeds afstand en berusting door. Het is zelfs zó, dat men dit zinnetje niet als een schreeuw, maar als een ingekeerde, recto tono uitgesproken, vertrouwelijke mededeling kan lezen en horen. Een bedwongen schreeuw, na een korte pause.

Realistisch, sterk plastisch en zinnelijk is het beeld van de snoek. Maar dit realisme en deze zinnelijkheid, hoe graag geproefd en verwoord ook, ageren niet om hunzelfs wil, zij trachten, zonder het esthetische plan te verlaten, symbool te worden. Etisch symbool, mystisch symbool. Want wie Hammenecker een beetje kent, weet dat hij niet enkel de pijn heeft uitgesproken die

[p. 430]

zijn keel- of oorkanker veroorzaakte, maar dat hij met dit beeld bewust ook wou bedoelen de ‘religieuze smart van hemzelf en van allen die de angel Gods in de keel hebben (al is de lijn afgeknapt), dit aardse leven beroofd zien van zijn luister en met brandend verlangen hunkeren naar de verlossing uit deze ellende’. Men kan een zeker maniërisme bij Hammenecker nooit loochenen, maar evenmin een zuivere en diepe religieuze geaardheid, met mystische neigingen.

Die geaardheid en die neigingen transponeren alle zinnelijkheid tot zinnebeeld, misschien te veel en te systematisch om niet te schaden aan het literair resultaat. Het hoogtepunt van zijn literaire bedrijvigheid valt samen met het hoogtij van de humanitaire lyriek na de eerste wereldoorlog, lyriek die sterk godsdienstig is gericht en beïnvloed door bijbelse beeldspraak. Bij Hammenecker is de snoek met de haak in de keel de mens met Gods weerhaak in de ziel.

_**_*

Hij stamde uit een vissersfamilie in hetzelfde dorp dat Verhaeren zag geboren worden: Mariekerke aan de Schelde, waar hem in de zomer van 1957 een gedenkteken werd opgericht. Zijn leven lang heeft hij de stroom bemind en verheerlijkt: ‘Wat zou Vlaanderen zijn, als de Schelde er niet was!’ Het landschap en de mensen van zijn jeugd ziet hij in licht hybridisch, realistisch én symbolisch verband terzelfder tijd. Hij kan de liefde voor ‘zijn’ stroom, voor zijn streek en haar bewoners niet scheiden van zijn liefde voor het Heilig Land en het volk Gods. Liefde ver-enigt en maakt identiek. De vissers van Sint-Amands en Mariekerke staan model voor ‘Christus' Apostelen’ (zijn tweede verzenbundel) en Sint Jan, die hij bijzonder vereerde, is hem in zijn realistisch-vizioenaire verbeelding zo nabij als de heiligen in de landchappen der vlaamse primitieven: ‘Hier stond Johannes aan deze veerdam, en hij riep, dat Sint-Amands en Mariekerke, dat Kastel en Moerzeke en Baasrode, dat Hamme en Weert het hoorden: het Rijk der Hemelen is nabij!’.

Het beste in Hammenecker's oeuvre houdt weinig verband met de Schelde. Bestaat er trouwens een merkwaardig gedicht over die stroom? Ik denk het niet. Als men vlaamse poëzie zoekt op het thema van onze rivieren of stromen komt men onvermijdelijk bij Gezelle, van de Woestijne en Minne terecht die de Leie hebben vereeuwigd. Hammeneckers epische en lyrische verzen over de Schelde, hoe verdienstelijk ook, staan niet op dat peil.

Het zit hem vooral in de vorm. Op vele ontvankelijke Vlaamse en christelijke gemoederen hebben de mystisch-religieuze gedichten en beschouwingen van deze idealistische, verdroomde priester grote invloed gehad. Men moet b.v. maar aan Gerard Walschap denken. De tijd is veranderd, de smaak ook. Onze tijd is hard tegenover dergelijke open gevoeligheid. Wij vinden de vorm dikwijls te week, overdadig van ornamentatie en daardoor barok in de minder gunstige betekenis van het woord. Maar de edele gestalte van Hammenecker

[p. 431]

blijft in onze literatuur een zacht en innig licht uitstralen doorheen het prisma van enkele verzen en prozafragmenten, waarin de weelde en de nood van zijn ziel lyrische gebeden zijn geworden, die ons hart met dezelfde ontroering bidden kan. Zoals dit Gezelliaanse, maar met eigen klank geladen en in eigen gemoedssfeer ademend gedachtenisgebed:

Voor mijn zuster.

Als ik op haar peinze, o Jesu,

- en ik peinze op haar gedurig!

op mijn zuster Valentine,

op haar ziekte zoo balsturig,

op haar heengaan zoo gelaten;

Valentine, o Valentine,

lam dat leed, en niet wou blaten! -

Als ik op haar peinze, o Jesu,

die zóó vroed was, zóó goed was;

die zóó liefhad, U zóó liefhad,

ons zóó liefhad; ach en zoet was,

zoet gelijk uw Harte, o Jesu! -

Als ik op haar peinze, o laat me,

laat me rouwen op uw Harte,

Meester, of de kracht ontgaat me

om te leven immer peinzend

aan mijn zuster, Valentine!...

Laat me, luisterend aan uw Harte,

weten dat zij rust daarbinnen:

in uw Harte, o goede Jesu!

En dit, terwijl ik aan het citeren ben, dus een dichter erende op de enige wijze waarop hij geëerd kan worden:

Gelijk een hagedisje.

Gelijk een hagedisje, dat ge pakt en het piept
angstig, 't muiltje wijd opengesperd,
zoo benauwd en in nood
is mijn ziele: ze kriept
alsof ze geweldig geknepen werd...
Knijp niet harder, Heer,
want ik spartel me zoo gewis
als een hagedis
tusschen uw vingeren wanhopig dood.

[p. 432]

 

Laat me los! O laat me wegsluipen

 

gelijk een hagedis in .een donkere spleet,

 

tot ik weet,

 

ach!

 

Heer! dat ik mag

 

terug naar buiten kruipen,

 

en op 't zonnige barmen,

 

gelijk een argeloos hagedisje me warmen

 

van uw erbarmen!

_**_*

Er was een onmacht in hem, waartegen hij op verscheidene gebieden altijd heeft moeten vechten. Zo voelde hij zich b.v. klein tegenover zijn beroemde dorpsgenoot Verhaeren. Hij bewonderde de dichter die Vlaanderen en zijn geliefde stroom in zware ritmen bezong, maar hij stelde zich teweer - o.a. in de studentenroman ‘Voor een ziel’ - tegen de vrijzinnige die het geloof en de taal van zijn vaderen had verloochend. Hij - Hammenecker - zocht zijn thema's, zowel van zijn poëzie als van zijn proza - vaak kan men die vormen bij hem niet uit elkaar houden - in heiligenlevens, vrome legenden, Oud en Nieuw Testament en in de persoonlijke ervaring van zijn geloof.

Te Londerzeel beleefde hij zijn vruchtbaarste en gelukkigste jaren. Hij had er goede vrienden en geestverwanten, zoals de schilder Tony van Os en Gerard Walschap. Hij was toen redacteur van onze ‘Dietsche Warande’, en medewerker van ‘Jong Dietsland’, ‘Vlaamse Arbeid’ en ‘Hoger Leven’. Hij schreef er zijn twee delen ‘Colloquia’, zijn ‘Excubiae’, de ‘Gebeden voor het Heilig Hart’, en voltooide daar zijn hagiografische triptiek: ‘Zo zuiver als een oge’, de levensverhalen van Sint Aleydis, Sint Lutgart en de H. Ida van Leuven. Dit laatste boekje blijft best leesbaar.

_**_*

Priesterschap en poëzie waren voor Jan Hammenecker één. In enkele kostbare bladzijden die we van hem met eerbied bewaren, is die eenheid ook op het menselijke plan vereeuwigd, zo ver althans de kunst, de taal, onze verzuchtingen, onze dromen, onze wijsheid vereeuwigen kan.