Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 101

[p. 541]

Kroniek van het Vlaamse proza
Goed en beter
door Joos Florquin

Emiel van Hemeldonck: Voghelensanck, Uitg. Davidsfonds. - Troosteres der Bedrukten. Uitg. Lannoo, Tielt.

Zoals het woord ‘abdij’ in het werk van Ernest Claes een bepaalde sfeer van vertrouwelijkheid oproept, zo suggereert datzelfde woord in de boeken van Van Hemeldonck een hele wereld, die nochtans heel anders is: bij hem brengt het de evokatie van een nobele stand, die met macht en invloed een heel stuk geschiedenis van onze gewesten heeft beïnvloed. Reeds in de eerste regel van het boek ‘Voghelensanck’ is dit merkbaar en de indruk wordt al dadelijk nog versterkt door het optreden van de prelaat der Witheren, die over ‘de heren’ spreekt. Nog heel wat andere details - als ‘bossen, hei en ven’ of de postkoets die aankomt - suggereren onmiddellijk het kader en het historisch milieu waarin het verhaal de lezer gaat inleiden, ook al is Antwerpen andermaal de voornaamste speelplaats van dit boek. De genoeglijke verteltrant, die Van Hemeldonck als een zeer natuurlijke gave bezit, werkt eveneens al van de eerste bladzijden en het tikje preciositeit, dat de schrijver er bij inlegt om de sfeer van de achttiende eeuw op te roepen, past uitstekend bij zijn rustige en brede manier van verhalen.

Indien er zoveel elementen zijn, die vertrouwd aandoen in dit boek, dan betekent dit nog niet dat ‘Voghelensanck’ geen aanwinst zou zijn voor het werk van Van Hemeldonck. Wel integendeel: in de rij van zijn historische romans neemt het een goede plaats in. De schrijver bewijst hier nog eens dat hij een verhaal kan opzetten, het overvloedig kan stofferen en er figuren kan in doen leven, die bijwijlen sterke mensen zijn. Men kan het dan spijtig vinden dat Van Hemeldonck zich in een boek als dit schijnbaar te gemakkelijk laat gaan, dat hij de kern van zijn roman niet gaver en zuiverder tot zijn recht laat komen - vooral daar hij elders bewijst dat hij beter kan - toch zal men moeten toegeven dat ‘Voghelensanck’ een knap ontworpen en goed uitgebouwde geschiedenis is, die de lezer boeiend bezighoudt.

De held van de roman is Jan Frans van den Cruyce, een wees die dank zij de tussenkomst van de familie van den Borne heeft mogen studeren en die zich te Leuven en te Parijs tot een flink geneesheer heeft bekwaamd. Wanneer hij terug te Antwerpen komt wordt hij verliefd op Mathilde van Vaerewyck,

[p. 542]

een verarmde freule, en beleeft met haar een korte roes van heftig geluk. Maar hij moet aan haar verzaken omdat zijn oom, prelaat van der Boven, hem met zacht geweld verplicht te trouwen met Victoire van den Borne, de ingekeerde en eerder bloedloze dochter van de rijke koopmansfamilie, die te Schilde op het landgoed ‘Voghelensanck’ woont. Wanneer kort na zijn huwelijk de ongetrouwde Mathilde van Vaerewijck een zoon ter wereld brengt, doet de jonge dokter Van den Cruyce, op verzoek van de familie van Vaerewijck, het kind als vondeling doorgaan en neemt het op in zijn eigen huis, zonder dat zijn vrouw weet wie de jongen is, terwijl Mathilde in de waan wordt gelaten dat haar kind stierf.

Om de ontgoocheling van zijn leven te verzachten wijdt dokter van den Cruyce zich voortaan volledig aan zijn praktijk. Hij heeft met allerhande moeilijkheden af te rekenen want gedurig aan stuit hij op het onbegrip en het traditionalisme van zijn collega's, die zijn nieuwe theorieën en geneeswijzen onbehoorlijk en ongeoorloofd noemen. Mathilde van Vaerewijck heeft intussen het verlopen handelshuis van haar oude tante in hand genomen met het doel zich op de van den Borne's wreken. Zij ontwikkelt zich tot een zeer handige en wakkere zakenvrouw, die na een tijd voor de broeders van den Borne een gevaarlijke konkurrente wordt. Op het ogenblik dat de strijd tussen de twee huizen haar hoogtepunt bereikt neemt Theodoor, de pleegzoon van dokter van den Cruyce, die door zijn pleegooms voor de handel werd opgeleid, de leiding op zich van de familiezaak. De groep van freule van Vaerewijck haalt de bovenhand en Theodoor gaat aan zijn mislukking ten onder, zonder dat ook iemand maar heeft kunnen vermoeden dat moeder en zoon hier tegenover mekaar hebben gestaan. Zelfs tijdens een bewogen onderhoud met freule van Vaerewijck verraadt Jan Frans van den Cruyce zijn geheim niet. Diep vereenzaamd vult hij verder zijn leven met zieken te verzorgen en armen te helpen: naar Engels voorbeeld bestrijdt en overwint hij een pokkenepidemie door preventieve inenting maar sterft zelf aan de vreselijke ziekte.

Van Hemeldonck heeft zich geen moeite ontzegd om zich voor deze lijvige roman te dokumenteren: hij betrekt inderdaad in zijn boek bijna alle facetten van het bonte leven uit de behandelde periode: de wereld van de geneeskunde zowel als die der zakenlui, de aktiviteit der kunstenaars evengoed als het streven der politici. Het moet b.v. heel wat opzoekingen gevergd hebben om de stand der geneeskunde dier dagen met zoveel en interessante details te kunnen illustreren maar toch bezwaart het geschiedkundig feitenmateriaal de handeling van de roman niet: de schrijver doseert oordeelkundig voorlichting en actie, toestanden en konflikten, typische tonelen en atmosferische beschrijvingskunst. Soms doet de brede en poëtische zwaai van zijn proza wel overladen aan maar in zijn beste bladzijden slaagt hij er in een dramatische situatie strakker op te bouwen en dan te ontroeren. Het is trouwens niet de polsslag van het nijvere en bruisende Antwerpse publieke leven die in het boek de boventoon heeft maar wel de harteklop van de mens. Doorheen

[p. 543]

heel het verhaal beweegt een man, die over de ontnuchtering van zijn droom heen, tracht een humaan mens te zijn.

Al heeft Van Hemeldonck met zijn historische romans een vaste reputatie verworven, toch zou men er verkeerd aandoen hem op gezag van dit werk definitief te klasseren. Want naast het schrijversambacht dat hij met virtuositeit, nauwgezetheid, vakmanschap en af- en toenemende bezieling beoefent en dat hem meermaals naar de historie doet teruggrijpen, is er ook de kunstenaar, die met het probleem van de naakte mens bezig is en het zoekt te doorgronden. Reeds in ‘Land van Belofte’ had hij dat aangeraakt en er in een vrouw de zenuwtrekken van het moderne leven blootgelegd. In ‘Troosteres der Bedrukten’ heeft hij een ander tijdloos thema behandeld en dat boek is een merkwaardige schepping geworden.

Wat al dadelijk in deze roman opvalt, is de beheersing waarmee de schrijver zijn thema heeft uitgewerkt: de rijke franjes, die in menig ander werk zo kwistig worden opgehangen, werden hier niet aangebracht. Het is alsof de stijl van Van Hemeldonck door zijn versobering een nieuwe verwoordingskracht heeft gekregen. Permanent schijnt hij te zoeken naar het expressieve woord of naar originele beeldspraak en in vele gevallen doen die inderdaad de uitdrukking van de gedachte nieuw en fris aanvoelen of brengen ze over dode dingen een glans van leven. Bijna elk hoofdstuk bloeit steeds open in een melodieuze zin maar de poëtische verwoording, die vergroeid is met het temperament van Van Hemeldonck, is hier in bedwang gehouden en deze bedwongen schoonschrijverij doet weldadig aan. Soms wordt het zelfs bijna telegramstijl en zijn de mededelingen eerder schaars en beknopt maar zij winnen aan doelmatigheid en zijn meestal sterk genoeg om een hele wereld te suggereren of een mensenlot mysterieus-boeiend te maken. De zuivere vreugde aan het schrijven is hiermee zeker niet verloren gegaan want afwisselend inkorporeert de schrijver in zijn verhaal de beschrijving van een natuurtafereel, waarin hij bloemen en planten met kostelijke namen noemt en een niet-alledaagse vertrouwdheid met het leven der natuur laat blijken.

Het thema van het boek werd door die soberheid van de behandeling zeer gediend. Het brengt de lotsbestemming van een argeloze Kempische wees, die als huishoudster wordt opgenomen in het molenaarshuis, waar drie vrijgezellen naast mekaar leven. Elk van deze drie mannen is gemerkt door een bewogen verleden en door de bekommernissen die daaruit voortvloeien. In dit besloten bestaan verwerft Maria voor elk van hen een betekenis: voor de geesteszieke oom is zij de ophitsende belichaming van Fieneke, een vrouw waarmee hij het op gevorderde leeftijd nog te doen heeft gehad en die in dramatische omstandigheden om het leven kwam; zijn broer, de oude bochel, ontdekt in Maria de vrouw, die door een huwelijk met zijn neef Jan, het behoud zal verzekeren van de molen waaraan hij als door een band van het bloed is gehecht: Jan zelf wordt door Maria's pure zuiverheid aangetrokken en afgestoten. Hij heeft een zinnelijke verhouding met Lena, een dorpsmeid maar groeit toch gestadig naar Maria toe. In een paar toevallige ontmoetingen,

[p. 544]

die Maria met de jonker van het dorp heeft gehad, vindt Lena stof om het meisje te bekladden. De verarmde jonker is op het dorp slecht gezien omdat hij, dank zij een erfenis, weer de gronden van het oude familiebezit opkoopt en aldus de boeren bedreigt in hun bezit en in hun onafhankelijkheid. Maria heeft zich van het begin af vreemd en verloren gevoeld in het benauwende molenaarshuis en in de dorpswereld die daarachter opdoemt. Zij kan niet op tegen de donkere driften die zij rondom zich voelt waren en haar verlangen gaat naar een simpel en veilig bestaan, zoals zij dat in haar jeugd heeft gekend bij haar grootmoeder op de hei. Haar enige toevlucht is Maria, Troosteres der Bedrukten, die zij steeds weer met kinderlijke aandrang toespreekt en om hulp verzoekt. Wanneer Jan om harentwil aan de drank gaat en de oude bochel haar brutaal terecht wijst, is zij volledig overstuur. Terwijl de brandklok luidt voor het huis van de jonker dat door een getergde boer werd aangestoken, wil Maria uit het dorp weggaan en versukkelt in het water, terwijl zij Maria nog om hulp en bijstand verzoekt.

‘Troosteres der Bedrukten’ is een roman waarin het talent van Van Hemeldonck waarachtig tot zijn recht komt. De schrijver beheerst volkomen het leven van deze kleine dorpsgemeenschap waarin primitieve gevoelens van genegenheid en haat, van angst en zekerheid, van bezit en verlies zich uiterst krachtig uiten. Het wedervaren van het levensvreemde meisje Maria, dat hulpeloos en angstig door dit strak en gespannen bestaan gaat, is met een fijnzinnig medevoelen ontleed. Wel zijn er in dit boek zwakke plekken en zijn er figuren - als b.v. die van de naïeve jonker -, die maar mat staan uitgetekend maar toch is ‘Troosteres der Bedrukten’ een nieuw en waardevol geluid in het oeuvre van Van Hemeldonck, die hiermee bewees dat hij niet verankerd ligt in een genre en dat hij de mogelijkheden van zijn kunnen op verre na nog niet heeft uitgeput.