Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 101

[p. 538]

Kroniek van de Vlaamse poëzie
door Jos de Haes

De luidruchtigste gebeurtenis in de geschiedenis van onze verskunst sinds de oorlog is het opduiken rond 1950 van enkele dichters die naar het heette de ‘intuïtieve kenmerken’ van de poëzie zouden opzoeken en die sindsdien algemeen als de experimentelen worden gecatalogeerd. Zij verzamelen alle extreme stellingen die sinds jaren, vooral in Frankrijk, de uiterlijke verschijning van het gedicht pogen te wijzigen en aantonen dat de dichter, of de mens, zich steeds meer als een vogelvrijverklaarde in de maatschappij voelt. Al wat een mens ooit gebonden heeft of aan zijn innerlijk leven harmonie en eenheid verleend, is hun uit den boze.

De experimentele poëzie toont essentieel de mens zonder God. In verband gebracht met de opvatting van cultuurfilosofen dat wij zo materieel als geestelijk een overgangstijdperk beleven, kan zij als een typisch tijdsverschijnsel gelden. Dat zij bij ons nog geen groot werk heeft voortgebracht ligt meer aan het bescheiden geestelijk formaat van haar beoefenaars dan aan de beperktheid van haar theoretische mogelijkheden; geen schijnt de visionaire kracht te bezitten die zij, in hoofdzaak een beeldenspel zijnde, kan doen renderen. Anderdeels moet toegegeven worden, en het illustreert haar tijdgebondenheid, dat de beweging uitbreiding neemt. Bij de strijders van het eerste uur (zij doen zich inderdaad als een beëdigde cohorte voor), kwamen zich spoedig anderen vervoegen, en op de twintigjarigen van thans oefent zij een niet geringe aantrekkingskracht uit. Aan publicatiemogelijkheden ontbreekt het hun niet, buiten hun eigen tijdschriften hebben zij ook een paar gevestigde periodieken als het Nieuw Vlaams Tijdschrift en De Vlaamse Gids ter beschikking. Stof genoeg om er het beste uit te halen, dacht pleitbezorger Jan Walravens, en hij deed het onder de titel Waar is de eerste Morgen? De jonge experimentele Poëzie in Vlaanderen (A. Manteau, Brussel, 1955). Jong betekent hier na-oorlogs, want om aan te duiden dat er ook een oude experimentele poëzie bestaat, heeft Walravens vooraan een gedicht geplaatst van Gezelle, Van Ostayen en Gaston Burssens. Gezelle is blijkbaar zo overrompelend dat hij door om het even wie als een wegbereider en meester kan erkend worden.

Tot de jonge gebloemleesden behoren Albert Bontridder, Ben Cami, Hugo Claus, Adriaan de Roover, Karel du Bois, Rudo Durant, Gust Gils, Hugo Raes, Paul Snoek, Remy C. van de Kerckhove, Erik van Ruysbeek, Marcel Wauters. Vooraf schetst Jan Walravens in een korte inleiding de historiek van de

[p. 539]

beweging en omschrijft hij enkele kenmerken van het experimentele gedicht. Hij noemt het, negatief, een reactie op de ‘spreek-, biecht- en moralisatie-poëzie’, en positief, de mededeling van gedachten en gevoelens niet door woorden die in een logisch en redelijk zinsverband geplaatst worden, maar door middel van beelden. Die beelden scheppen een klimaat dat van dichter tot dichter verschilt en waaruit Walravens concludeert tot een algemene sterke nostalgie naar de eerste zuiverheid van het paradijs. Dat is allemaal heel mooi, maar in de puistig erotische of plat pornografische sfeer waarin sommigen onder hen, vooral de jongsten, hun aspiratie schijnen te vinden, lijkt het begrip paradijs toch op heel ongewone manier verruimd te zijn. De oudsten, oud genoeg om onder de oorlog geleden te hebben, zijn de ene al meer dan de andere zwartgallige romantici, bijzonder gevoelig voor de weeën van mens en maatschappij, en voedsel vindend in het filosofisch en literair existentialisme. Hun gevoelens (walg, wanhoop, absurditeit, chaos) worden zo systematisch tot hun paroxisme opgezweept dat zij weleens met hysterische razernij beginnen te krijsen, de spanning moet dan minder door een beheerste tragiek dan door de theatrale vociferatie teweeggebracht worden. Het is duidelijk dat in dergelijke gemoedstoestand die geen remmen duldt, noch geestelijke noch morele controle mogelijk is en dat er van een inzicht in een hogere spirituele ordening der dingen geen spraak kan zijn.

Niemand denkt eraan de poëzie met logica en redelijkheid te laten samenvallen. Maar het is alleszins een waagstuk in de motivering van een zo specifiek menselijke daad als het maken van een kunstwerk geheel en opzettelijk de mogelijkheid van enige controle, zelfs de esthetische, uit te schakelen. Jan Walravens is zich van het gelopen risico bewust: de eerste stap is gezet in een richting waarvan men zelfs niet vermoeden kan waar ze heen leidt, de bloemlezing verschijnt ‘op een moment van angst’ schrijft hij. Hebben deze dichters hun verwachtingen te hoog gesteld door van de poëzie meer te verlangen dan zij geven kan? Walravens schrijft Paradijs en Boek, met een hoofdletter, en op het einde van zijn inleiding vraagt hij zich in ernst af of een experimenteel vers niet méér zou zijn dan een object van schoonheid, ‘een feit en een tussenkomst’ misschien? Dat begint aardig op zwarte kunst te gelijken. Je veux intervenir, schreef ook Henri Michaux. Zo'n uitdrukking aanvaardt men in een poëzie-tekst, maar niet in een essay waar de begrippen een vaste inhoud moeten hebben als we elkaar min of meer wensen te verstaan. Die ‘tussenkomst’ kan niet anders geïnterpreteerd worden dan als een waanzinnig verlangen dat geen rekening houdt met de reële substantie van het bestaande en evenmin met de wezenlijke beperktheid van de mens. In wezen staat de Vlaamse experimentele poëzie in een antagonistenpositie, dat is haar zwakheid, zij is altijd anti: haar surreële of absurde wereld wordt gedacht als tegenstelling tot de werkelijkheid, haar denken en voelen is uitdaging van onze religieuze en morele traditie, en ook door haar dichters wordt zij als een dissonant op de klankbodem van de klassieke poëzie gehoord. Ondertussen wachten wij, samen met Jan Walravens op meer klaarheid en op

[p. 540]

het tweede deel van de appel (het beeld is van hem) die door zijn bloemlezing in tweeën werd gesneden.

En we zijn zeker niet blind voor de verdiensten van deze dichters, noch voor het grote talent van Hugo Claus, noch voor de ernst van de neo-expressionisten Ben Cami en Remy van de Kerckhove, noch voor de zwarte humor van Gust Gils. Zij en alle anderen hebben de verbeelding geoefend en soepeler gemaakt, sommigen hebben aan het gedicht een sneller tempo gegeven en het door hun pathetiek een luidere klank verleend. De jongeren onder hen zijn voorlopig minder gemakkelijk uit elkaar te houden, maar dat heeft ook met hun nog groeiende persoonlijkheid te maken. Normaal mag verwacht worden dat uit de experimentele poëzie, omdat zij blijkbaar met geobsedeerde hardnekkigheid beoefend wordt, vele excessen zullen wegvallen naarmate de dichters ouder worden en meer belang hechten aan de struktuur en de blijvende waarde van het gedicht. Zij zouden dan weleens heel wat minder experimenteel kunnen worden.

Noodbrug (De Sikkel 1955) is de tweede verzenbundel van de nog jonge Paul Snoek. Naast de gebrokenheid volgens het modevoorschrift manifesteert zich in zijn gedichten een meer idyllische sfeer van vissen, meisjes, bloemen, sprookjes. Van de impressionisten onderscheidt hij zich door het feit dat hij meer naar nieuwe zelfstandige naamwoorden dan naar adjectieven zoekt. De gewone zintuiglijke impressie blijft evenwel zijn belangrijkste stofwinning te zijn. Hij beschikt daarbij over een onmiskenbare knapheid, maar zijn verskunst beperkt zich voorlopig nog tot het opstellen van een geschikt vocabularium.

Eldert Willems, in de grond ook een impressionist, maar meer dan Paul Snoek van het calligrafische type, schreef een Boekje van Weer en Wind (Colibrant, Lier, 1955), één, twee, ten hoogste drie woorden per regel, dunne rimpelingen op ondiep water.

Piet Vandeloo (Grondwater, De Sikkel 1955) is duidelijk rijper van gevoel, maar van experimenteel standpunt uit een twijfelaar. In de grond een hymnische natuur, met gedichten aan Beethoven en Bach gewijd, tegelijk vatbaar voor dramatische situaties die hij in zijn verhouding tot de materie en ook in het dagelijkse leven met vrouw en kind ontdekt, maar niettemin in staat tot levensblijheid, zoals in volgend prettig gedicht Aan de Zon:

Ik ben in uw water van licht
het blijste van de waterdieren.
Mijn huis is, diep en koel, de blauwe grot
waarin ik schuil tussen de wieren
van tafels, stoelen en het wiegend bed.
Ik duik en stijg: jonge spelende vis.
En waar ik dieper duik zie ik het spelen
van het kind dat een visselijn is.