Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 100

[p. 589]

Anton van Duinkerken
De Dietsche Warande en Holland

In zijn bespreking van het proefschrift van Dr F.A. Vercammen over Thijm en Vlaanderen schreef de Utrechtse hoogleraar in de geschiedenis, dr P. Geyl: ‘Men kan niet zeggen, dat Thijm met zijn onvermoed pogen veel bereikte. De liberale zelfgenoegzaamheid en het protestantse vooroordeel, die de Nederlandse cultuurmogelijkheden zo moedwillig knotten door zich van het moeizaam opwaarts tobbend Vlaanderen niets aan te trekken, waren ook tegen de rake spot en het onconventioneel vernuft van de Warandier bestand. De Noord-Nederlandse en Belgische staat organiseerden sedert 1830 het hollandse en het vlaamse geestesleven in afzonderlijke kringen, binnen welke ambtenaren, leraren, professoren, academie-leden en intellectuelen circuleerden zonder elkaars gezelschappen nog te doordringen of zelfs te ontmoeten. Als het geslacht van vlaamse voormannen, dat onder “de Hollandse tijd” gevormd was, afsterft, kan men in weerwil van al Thijm's ijver een achteruitgang van de groot-nederlandse beweging bespeuren. Merkwaardig genoeg lieten zelfs zijn geloofsgenoten Thijm alleen staan.’

Dat de Dietsche Warande in het eerste tijdperk van haar bestaan niet veel invloed op het hollandse geestesleven uitoefende, zegt Lodewijk van Deyssel onder zijn pseudoniem A.J. nog scherper in de levensschets van zijn vader. Hij schrijft daar: ‘Het is te betreuren, dat Thijm de grote hoeveelheid zijner periodieke opstellen niet in bladen heeft geschreven, die meer algemeen gelezen werden dan zijne Dietsche Warande. Want zijne beste stukken staan in die Warande, die om zo te zeggen door niemand anders gelezen is dan door enige geestelijken, die er weinig van begrepen en er niets van konden appreciëren en door een enkele professionele letterkundige en vriend van den auteur’.

Wie rechtvaardig wil zijn, moet Thijm dus minder naar zijn succes dan naar zijn idealen vragen. Zo zag het Gerard Brom, die het proefschrift van Dr F.A. Vercammen voor het dagblad De Maasbode besprak. Hij schreef: ‘Teveel Nederlanders begrijpen nauwelijks hoe het warachtige werkelijkheid is en altijd warachtiger werkelijkheid wordt, wat de droom van de romantiek en vooral Thijm's vooruitziende blik zuiver heeft onderscheiden: de geestverwantschap en de volksgemeenschap van Holland met Vlaanderen... Hoe hoog we ons zijn figuur ook voorstellen, we zien hem bladzij voor bladzij

[p. 590]

groeien tot een profetische leider, die nog machtiger is dan onze verering denken kon. Midden onder zijn tijdgenoten staande, stak hij een kop boven allen uit, waar het gold de diepere gronden van de vlaamse beweging te openbaren, de geesten aan beide kanten dichter bijeen te brengen, de juiste richting te houden tussen allerlei stromingen, waarbij nu eens de rechten van het geloof en dan weer de eisen van het vaderland bedreigd werden. Hij alleen wist in een doorlopende verwarring van confessionele, culturele en politieke elementen het onderscheid evenals de samenhang te handhaven.’

Waarom hij de Warande ‘Dietsch’ noemde, heeft de stichter in zijn inleiding tot het eerste nummer duidelijk uiteengezet: ‘1^e. Omdat men in Noord Nederland de gewoonte heeft verloren, als er van nederlands spraak is, ook te denken aan België; 2^e. Omdat “diets” de waalse nationaliteit afzondert, en “nederlands” niet, zolang Henegouwen en Namen een gemeenschappelijke geschiedenis met de overige belgische provinciën zullen hebben. Dietsch staat ook enigszins tegenover duuts; 't is de naam der taal van Willem's Reinaert, van Maerlant, en Melis Stoke, die ten onrechte later door het minder nauwkeurig “nederduits”, “duits”, “hollands”, “vlaams”, ja, “brabants” vervangen is. Daarenboven - 't is zulk een schone naam: de naam van diets. Hij is gemaakt van het woord “died, diet”, dat “volk” betekent.’

Van de aanvang af wilde Thijm niet klein-hollands, maar groot-nederlands optreden, hoe gering in de praktijk de lezerskring dan blijven mocht. Hierdoor bleef ook de dadelijke betekenis van zijn Dietsche Warande voor Holland geringer dan de toekomstige.

Toch zou het verkeerd zijn, de eerste reeks van zijn tijdschrift, waaraan zijn hollandse vrienden bijdragen leverden, niet mede te beschouwen in het licht van de hollandse actualiteit na de Aprilbeweging.

Een eerste belang voor het geestelijk leven in Holland leverde de ruim-hartigheid op, waarmee Thijm de medewerking vroeg van notoire andersdenkenden als J. van Vloten en C. Busken Huet. Geen ander tijdschrift, door een katholiek geredigeerd, toonde in die jaren zoveel vertrouwen voor geesten, die in geloofszaken zich aan geen leerstelligheid bonden. Thijm was de eerste om te begrijpen, dat menigsverschil op dit gebied geen vijandschap op elk gebied behoeft in te sluiten. Daarbij erkende hij, hoeveel profijt zijn geloofsgenoten trekken konden uit de wetenschappelijke arbeid en de artistieke smaak van zulke tegenstanders in belijdenis.

Een tweede belang, zo niet uitsluitend, dan toch voornamelijk, voor Holland, kwam voort uit de aandacht van Thijm en zijn medewerkers voor het eigenlandse verleden, in het bijzonder het verleden van de taal. In dit opzicht heeft het Belgische Museum van Jan Frans Willems aan de oudste laargangen van de Dietsche Warande tot voorbeeld gediend. Terwijl Van Vloten door het openbaar maken van losse stukken uit het haagse perkamenten handschrift inzicht begon te verstrekken in de taal- en letterkundige strevingen van het prae-bourgondische tijdvak, publiceerde de hoofdredacteur tal van aanteke-

[p. 591]

ningen over het leven in de 16^e en 17^e eeuw, grotendeels strekkend om Vondel beter te leren begrijpen. Het belang van de Warande voor de Vondelstudie verdient afzonderlijk vermelding, omdat de Warandier met zijn medewerkers ernstig poogden, de persoonlijkheid van de dichter te doorgronden. Terwijl hij in de Volksalmanak zijn grote verhalende schetsen publiceerde, schreef Thijm in de Warande liever zijn fijnere historische notities en vinnige principiële polemieken.

Als een derde belang voor Holland mag terloops de rubriek Wandalisme vermeld worden, waarin hardnekkig gevochten werd voor het behoud van monumenten. Hier is door tijdgenoten het graagst naar geluisterd en het levendigst op gereageerd.

Meer bijzonder voor de katholieke bevolkingsgroep van Nederland bezit de Warande, ook na de talrijke tijdschriften van Joachim Lesage ten Broek, de blijvende waarde, dat zij de onafhankelijke taak van de katholieke leek in het nationale cultuurproces metterdaad heeft aangetoond en met het woord verdedigd.

Toch moet het ons niet verbazen, dat Thijm in het jaar voor zijn dood de zorg voor dit orgaan uit handen gaf aan zijn broer Paul, de Leuvense professor. Hiermee werd de Dietsche Warande die nu niet meer bij C.L. van Langenhuysen te Amsterdam, maar bij F. Leliaert en A. Siffer te Gent verscheen, eerder een belgisch tijdschrift, al vertegenwoordigde de haagse boekhandel van W. Cremer het voor Holland. Die vertegenwoordiging verklaart hoe het mogelijk was, dat Adolf van Gelre door Marcellus Emants in 1888, dus in de eerste jaargang van de nieuwe reeks, nog bij leven van Joseph Alberdingk Thijm, volgens diens broer Paul een gelukwens verdiende zonder dat ingegaan werd op als maakbaar vermelde bezwaren. Herinnerde Paul zich niet, welk een aandeel Joseph negen jaar geleden, ook in de Warande, had genomen aan het twistgeschrijf over Lilith van Marcellus Emants? Wilde hij een nieuwe koers inslaan bij het beoordelen van de hollandse bellettrie? Niets van dit alles! Adolf van Gelre was een uitgave van W. Cremer te 's Gravenhage, de Leuvense professor toegezonden ter bespreking in het orgaan, dat deze uitgever voortaan in Holland moest helpen verspreiden.

Heel zijn beleid, dat andere verdiensten bezat, bewijst, hoe weinig Paul Alberdingk Thijm de hollandse toestanden kende.

Niettemin is het tijdvak van zijn hoofdredacteurschap (1888-1899) bijzonder boeiend, omdat het samenviel met de doorwerking van de Nieuwe Gids in het noorden. Paul betrok het verhalend gedeelte nog lang uit de kennissenkring van zijn broer. Hij plaatste novellen van Louise Stratenus als vervolgverhalen in de jaargangen 1890, 1893 en 1896, van Frits Smit Kleine in 1891 en 1899, nadat hij in 1889 een kleine roman van Melati van Java had gepubliceerd. Bij de tachtigers in Holland bestond voor dit soort verhaalkunst weinig genade, zodat Paul eerder als beschermheer van emigranten dan als bekendmaker van Hollandse waarden scheen op te treden. Norbert van Reuth liet hij in 1889 uitvoerig over Isaac Da Costa en Bernard Metz in

[p. 592]

1892 over Schaepman als dichter verhandelen, maar het valt op, dat daar tussenin een Vlaming, Pol de Mont, toen 34 jaar oud, gelegenheid kreeg om in 1891 de Mei van Herman Gorter te bespreken, die in 1899 verschenen was. Bij de dood van Willem Nuyens in 1895 bracht de Warande van Paul Thijm niets anders dan de aanhaling van een artikel, dat Schaepman in het weekblad De Amsterdammer had geschreven. Hieruit blijkt duidelijk genoeg, hoezeer de Leuvense broer in redactie-beleid afweek van de Amsterdamse.

Toch bleef hij in enkele opzichten diens traditie trouw. Allereerst zette hij de behartiging van de Vondelstudie voort, wel niet zelf, maar toch in Thijmse trant, want zijn neef, pater Jan Thijm, begon in 1891 een reeks Vondeliana, waarbij de vlaamse Vondelstudies van P. Génart en G. Seghers zich sedert 1896 geregeld aansloten. De liefde voor middeleeuwse teksten hield aan blijkens een studie van Jan te Winkel uit 1892 over Middeleeuwse Zedenspreuken en van Isidoor Teirlinck in 1896 over Hulsterloo in de Reinaert. Een onderwerp van bijzondere belangstelling was in deze periode het auteurschap van de Navolging van Christus, waarover pater Vincent Becker S.J. zijn opstellen aan het tijdschrift van Paul Thijm afstond, ook wanneer hij zich als voorstander van Thomas van Kempen tegen andere onderzoekers verdedigen moest.

Voor katholiek Holland is de nieuwe reeks belangrijk, omdat men er de doorbraak in kan volgen van de roomse stemmingskunst, die in het noorden in 1900 een eigen orgaan krijgt in het maandblad Van Onzen Tijd. Eduard Brom, wiens eerste bundel van 1886 nog met een voorwoordje van Jos. Alberdingk Thijm verschenen was, stond in 1892 aan Paul zijn sonnettenkrans Felice af, waarin hij zijn dichtstijl had aangepast aan de beginselen van de tachtiger school. Deze sonnettenkrans was het eerste verschijnsel van roomse moderniteit in de toenmalige Nederlandse letterkunde. Er is geen bewijs, dat de redacteur van de Dietsche Warande deze streving, waarvoor hij zijn blad openstelde, verder zou hebben aangemoedigd, maar in 1896 plaatste hij enkele gedichten van Henri Donders, die toen kapelaan te Groesbeek in het bisdom 's Hertogenbosch was. Bij deze verzen begint de noord-brabantse priesterpoëzie, in de vaderlandse letteren een zeer ondergeschikt soort dichtkunst, waardoor echter de culturele levenswil van een veronachtzaamd gewest voor het eerst openbaar is geworden.

Het Belfort was in Februari 1886 opgericht te Gent op initiatief van de Mechelse pastoor A. Bols. Het wilde blijkens zijn voorbericht ‘de waardige tolk en de weerspiegeling (zijn) der grote katholieke vlaamse beweging, vooral onder het opzicht der fraaie letteren, der wetenschappen, en der kunst’. In de redactie zetelden geen Hollanders. Er behoorden er ook geen tot de vaste medewerkers.

Met dit geheel vlaamse blad ging Dietsche Warande in 1899 een fusie aan, waarbij Paul Thijm, al bleef hij lid van de staf, de hoofdplaats ruimde voor mejuffrouw Belpaire. Haar initiaal zal wel de B zijn, die in de eerste jaargang van het gecombineerde orgaan een Noord Nederlandsche Kroniek driemaal

[p. 593]

ondertekende, maar de derde maal werd er over Noord Nederland niet veel meer in beweerd. Wel plaatste deze jaargang weer verzen van Eduard Brom, Anton Binnewiertz en Henri Donders als om te bewijzen, dat de fusie met Het Belfort geen wijziging bracht in de aandacht voor het hollands-katholieke, waaraan de stichter een deel van zijn werkkracht wijdde.

Van toen af tot vandaag blijkt bij de redactie een vaak ontgoocheld verlangen te leven naar geregelde voorlichting over het geestesleven in Holland. De rubriek, dadelijk na de fusie ingezet, wordt het volgend jaar door Jan Kalf overgenomen. Tweemaal draagt hij een overzichtelijke bijdrage Uit Noord Nederland bij, waarvan er een geheel gewijd is aan het nieuwe maandblad Van Onzen Tijd. Maar zijn ijver verslapt. In 1902 is er uit het noorden alleen een artikel van J. Stuyt over kerkbouw, geen vaste kroniek meer. De dood van Schaepman geeft in 1903 aan Jules Persijn zijn eerste beschouwing in, hoeksteen tot een levenswerk. In zijn artikelen, die nu geregeld binnenkomen, wordt Holland telkens betrokken, doch zelden afzonderlijk behandeld. Medewerking uit het noorden blijft incidenteel. Het lijkt zelfs, of het contact met Denemarken levendiger is dan dat met Holland, want van Johannes Jörgensen verschijnen jaar op jaar vertalingen, tot hij bij de overweldiging van België in 1914 zijn protest vastlegt in Klokke Roelant, dat Maria Belpaire achter de frontlijn te De Panne vertaalde en over de grens gesmokkeld wist te krijgen naar Bussum, waar Paul Brand het in 1915 uitgaf.

Met deze katholieke uitgever had zich vlak voor het uitbreken van de eerste wereldoorlog August van Cauwelaert in verbinding gesteld om te berichten, dat hij letterkundige bijdragen wilde leveren aan diens maandblad De Lelie. Zijn gevoelige gedichten vertegenwoordigen de vlaamse deelneming aan het renouveau catholique, waarover in heel Europa gedroomd werd sedert de aanvang van de 20^e eeuw. Fijnhartigheid, die hem wars maakte van alles wat kwetsing of vooroordeel was, stelde zijn dichterschap ontvankelijk voor elk geluid van oprechte menselijkheid. De doctrinaire Jules Persijn werd prachtig aangevuld door de ruimvoelende August van Cauwelaert, die zich in de toenmaals jonge generatie van Nederlandse schrijvers vrienden maakte door niets anders dan door kennis met hen te maken. Op zijn aandringen stelde Willem Nieuwenhuis in 1927 het nummer samen, dat de beweging van de katholieke jongeren in Noord Nederland bij veel vlaamse katholieken bekend maakte. Hiermee begint het laatste stadium, waarin Dietsche Warande hollandse redacteuren bezat. Het ligt voor een deel aan hen, wanneer de medewerking uit Holland niet levendig of niet voorlichtend genoeg is geweest.

Ervaring uit dit tijdperk kan verzekeren, dat het moeite kost, geregelde voorlichting over Holland te verschaffen aan Vlaanderen en vaak niet minder moeite, goede voorlichting over Vlaanderen te krijgen in Holland. Is na de tweede wereldoorlog die moeilijkheid verminderd, toch voelden onlangs katholieke Vlaamse schrijvers dringend behoefte, katholieke Nederlandse critici bijeen te roepen om hun beklag te doen over de onvolledigheid van de wederzijdse instructie. Ben ik goed ingelicht, dan is dit onderdeel van de ver-

[p. 594]

houding tussen Vlaanderen en Holland speciaal in studie genomen door het Katholiek Cultureel Tijdschrift Streven, waarin de resultaten van het onderzoek bekend zullen worden gemaakt. Mogelijk bieden zij noodzakelijke of gewenste aanvulling op de besluiten van de Conferenties der Nederlandse Letteren, die in breder verband de problemen bezien.

Zeker heeft Holland aan de Dietsche Warande verplichtingen. Geldt dit in historisch opzicht hoofdzakelijk voor het profetisch leiderschap van de oude Thijm, in actueel opzicht geldt het voor de integratie van verscheidene gemoedsstromingen in het gezamenlijke taalgebied. Misschien is het tegenwoordig niet meer op de eerste plaats een verschil tussen Vlaanderen en Holland, eerder een geschil tussen afwijkende opvattingen over wezen en waarde van het kunstwerk, waarin de Dietsche Warande voor beide delen van het taalgebied een richtinggevende rol speelt. In dit geval mag aan de wijze taktiek van de stichter worden teruggedacht, die bij de oprichting zijn blad een Tijdschrift voor Nederlandse Oudheden en Nieuwere Kunst en Letteren noemde, doch na tien jaar deze ondertitel veranderde in Tijdschrift voor Aesthetische Beschaving. Dit zwaard is naar twee kanten scherp. Het kan vechten tegen aesthetische onbeschaafdheid zo goed als tegen onaesthetische leerstellingen over cultuur. In deze dubbele plicht houdt de Dietsche Warande ook voor Holland een taak.