Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 100

[p. 230]

Kronieken
Nederlandse poëzie
Verzameld werk van Achterberg
door C. D'haen

In de derde keurige Verzamelbundel van G. ACHTERBERG zijn opgenomen: Eurydice (1944), Limiet (1945), Energie (1946), Existentie (46), Zestien, Hoonte (1949), Doornroosje (47), En Jezus schreef in 't zand (47) (dit laatste gedeeltelijk). Hij bevat een bibliografie van Achterberg's werken. De prijs is gebonden F 14.50 (Uitg. Querido, Amsterdam, 1954).

Een gedicht, dat naar de vorm modern is, probeert het vreemde op te roepen in het gewone, probeert ons te ‘depayseren’, door een aantal stijlmiddelen, die een erfenis zijn van het surréalisme. Een dezer middelen is het vormen van beelden die de ene realiteit voortdurend omzetten in een andere, niet langs de veilige weg van de vergelijking, maar onmiddellijk in een gecondenseerde metaphoor. De moderne dichter steunt, erfenis van de romantiek en het symbolisme, op de intuïtie dat alles in het heelal met elkaar harmonieert, en dat alles dus uitdrukking van iets anders kan zijn. Op deze opvatting berusten ook magie en alchemie.

Achterberg was wel bestemd om de bij uitstek ‘moderne’ dichter te worden door de aard van zijn onderwerp: de geliefde vrouw is dood, zij is dus lichamelijk opgelost in het heelal, alles in het heelal bevat atomen van haar, kan haar uitdrukken. Alles is haar. Noodzakelijkerwijze moet Achterberg het vreemde zoeken in het gewone: alles, wat ons zo vertrouwd is, is vreemd, want het is uit de doden, die onbekenden zijn, opgebouwd, en het moet ons een middel zijn om de doden weer op te roepen; en alles wat ons vreemd schijnt, is vertrouwd, want het bevat atomen van die ons het naaste waren.

Modern is bij Achterberg, zoals bvb. bij Kafka, het vinden van symbolen waarin het vreemde en het gewone verbonden worden. Nemen we als voorbeeld de bundel Stof (1946). Daar de dode tot stof vergaan is, is alle stof vervuld van haar. Ieder gedicht uit de bundel werkt dit aspect van een bepaalde stof uit: linoleum, meel, email, asbest, elpenbeen, albast, brons, crêpe, rook, steen; kleuren: rood, groen, blauw; synthetische stoffen: bakeliet, celluloid, cellophaan, enz...

Iedere wetenschappelijke wet is toepasselijk op haar, de wetten van de energie (zie Energie, 1946); de wetenschappelijke begrippen en termen kun-

[p. 231]

nen haar insluiten: zie de bundels Limiet (1945) en Existentie (1946).

Door deze methode is Achterberg in staat om bij de poëzie een enorm domein van woorden en begrippen in te lijven, die voorheen volledig ondenkbaar waren als poëtisch materiaal, of slechts sporadisch voor kwamen.

Enkele voorbeelden uit de gedichten:

Positie:	Hel naar mij over als ge kunt.
	Ik ben uw vaste punt.
O, x:	Gij repeteert u als een breuk
4^e Dimensie:	O inhoud van uw zijn.
	Kubieke macht om plaats te nemen, die met u is verschenen.

In deze woorden worden zuiver wetenschappelijke woorden doordrongen van ervaring, van leven, van symboolkracht.

Achterberg gebruikt gaarne de paradox, die in het verstand een spanning teweegbrengt, een schok, die ons plots voor een on-redelijke waarheid stelt. Zij ontstaat uit de neiging om uitersten samen te brengen. Paradoxaal zijn bij Achterberg de beelden, de samenvoeging van de woorden, de woordvorming. Zo in:

Orpheus:	Ik heb gevoeld een vederlicht weerstaan, dat in mij zonk als lood.
Kandinsky:	De koudepunten van uw dood trekken over mijn huid in hete hongersnood.
Retrograde:	Gij hebt een voorsprong in het niet
	De dodelijke achterstand...
Ganzebord:	Ik haal U. in met achterstanden.
Volume:	Met U is toegenomen.
	het niet.
4^e Dimensie:	Gingend in mij beginnen
Tegenwoordigheid:	Voor het verleden is het niet te laat heden te zijn...
Acrobate:	Dan ben je bijna een bol.
	Je brengt je hoofd in het hol van je voeten.

En is niet het meest paradoxale van alles het samenvoegen van ‘gij’ met alle dingen die zo van een ‘gij’ verschillen:

Stuifmeel:

Gij zijt weer toegevoegd aan vocht, nacht en slaap.

[p. 232]

Radium:	Gij dringt door alles heen:
	omstandigheid en steen.
Corrosie:	Gij viel in korrelen uiteen
	Misschien kwam er een dierenmond
	die u verslond.
Rondeau:	Gij loopt nu snel uiteen.
Quantiteit:	Gij ligt niet meer zo dicht opeen.
	De treinen rijden in u rond.
Inter ego:	Gij zijt uzelve voor
	en even ver ten achter.

Om het vreemde op te roepen in het gewone, gebruikt Achterberg dubbelzinnige woorden, die in ons twee voorstellingen tegelijk oproepen, en de twee betekenissen worden door Achterberg uitgewerkt:

Cryptogamen:	planten die zich door sporen voortplanten.
	Kruptos en gamos = verborgen huwelijk.
Autodroom:	auto en dromos = autoweg
	autos en droom = eigen droom
	auto en droom = droom over een auto
velodroom:	velo en droom
	velo en dromos
volvoering:	voltooiing
	vol-voering: volleggen met voering.

Zoals gezegd is post-surréalistisch en vreemd het gebruik van zeer gecondenseerde metaphora, die ver uiteenliggende dingen in verbazende concreetheid bijeenbrengen:

Jacht:	De honden in mijn hoofd
	jagen achter het woord.
Zeilupe:	In al je straten staan mijn schreden stil.
Woeker:	De dagen hebben bladeren gekregen.
Landschap:	Ik loop in schilderijen rond. Daarmee samenhangend is het overmatig concretiseren van het abstracte:
Kandinsky:	Ruimte, die u verliet
	om zich op mij te enten.
Conserven:	Tijd, in het zand begraven.
Tromboze:	De tijd hangt naar u toe.
4^e Dimensie: Onophoudelijk glijdt	een vlak van tijd naar binnen.

[p. 233]

Vele woorden zijn nieuwe vormingen van Achterberg, ze zijn verrassend en geven ons de schok van het vreemde: de radio-engelen; herontstaner; doelgehouden; immerheid; droomgebruik; fluisterbos; proefgeboren; een mariablauw; ongestorvenheid; gingend; meer verganer; volumewachter.

Het gedicht steunt ook meer dan eens op assonanties: de assonanties geven aan het gedicht een bijzondere vreemdheid: in plaats van het bekende rijm ontmoeten we telkens het benaderende, verrassende, eigenaardige - klanken - samenvoegende, het gissende, bijna - bereikende, onlogische:

verhouding: aan / nemen / station / plein / ben / kan.

Distantie: over / tegenover / weleer / wederkeer.

Mond: tranen / beamen / verarmen.

uitwendigheid: geschapen / vingertoppen.

Medusa: doel / gevoel / al / voedsel / wil.

Dit wordt nog versterkt door een gans systeem van binnen-rijmen en binnen-assonanties:

Stuifmeel: gij zijt weer toegevoegd

aan vocht, nacht en slaap.

Het is nog vtoeg genoeg.

Ik lig in ochtendwaak.

Geheimzinnige harmonieën die de eenheid in het heelal oproepen!

Er is waarschijnlijk in Nederland noch in Vlaanderen één dichter die naar vorm zo modern is als Achterberg, en die we zo terecht kunnen citeren naast F.G. Lorca, of T.S. Eliot, J. Supervielle of J. Joyce.