Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 100

[p. 61]

Kroniek
Noord-Nederlandse poëzie
De dichter Anthonie Donker
door Pieter G. Buckinx

In een intieme bekentenis heeft Anthonie Donker onlangs de invloeden onthuld die hem als knaap tot de poëzie hebben gebracht. Het begon bij Gezelle, waarna aan Marsman zijn dichterschap ontbrandde, nadat reeds Gorter en Gossaert op zijn gemoed hadden ingegrepen. Tot de ontdekking van Nijhoff een diepgaande en blijvende indruk op hem zou maken. Maar de allereerste aansporing tot de poëzie ging uit van Guido Gezelle. Er kan hierbij worden aangestipt dat ook Paul van Ostaijen Guido Gezelle als zijn meester beschouwde, maar dat diens invloed, onder de impuls van de Duitse expressionisten en de Franse surrealisten, tot een gans andere evolutie heeft geleid. Waaruit geconcludeerd kan worden dat de dichter zelf de invloeden zoekt die voor de ontwikkeling van zijn taalgevoel en voor de aanscherping van zijn aard en zijn persoonlijkheid van betekenis kunnen zijn. De wisselwerking van invloeden kan wel het taalgebruik en de vormgeving bepalen, maar de diepste innerlijke wereld van de dichter blijft onafscheidbaar verbonden aan zijn persoonlijkheid, die door de spanningen van het leven zelf en door zijn natuurlijke aanleg wordt bepaald. De persoonlijkheid zoekt onbewust haar eigen raakpunten op: de uitdrukkingsmiddelen die aan haar eigen wezen beantwoorden en haar toelaten haar innerlijke wereld te vertolken. Hoe nauw deze uitdrukkingsmiddelen ook verbonden zijn aan de tijd, aan de mode, aan het zich immer wijzigend taalgevoel, nooit hebben zij bijgedragen tot de beinvloeding van de persoonlijkheid, die alles afstoot wat niet tot haar domein behoort, dat een onvervreemdbaar bezit blijkt te zijn.

Men kan dit illustreren aan de hand van de verschillende dichtbundels van Anthonie Donker. Een combatief en vurig dichter als Herman Marsman vond zijn raakpunten en gedeeltelijk ook zijn uitdrukkingsmiddelen in het expressionisme, dat in grote mate aan zijn geestelijke gesteldheid en aan zijn temperament beantwoordde, maar Anthonie Donker, wiens dichterschap aan diezelfde Marsman ontbrandde, bleef een elegisch dichter met een sterke weemoedige ondergrond en met een grote eerbied voor de traditie en voor de vorm. Het experiment, dat de zweepslag gaf tot zijn eerste houdbaar gebleken

[p. 62]

verzen, maar waarvan hij onbewust afzijdig bleef, heeft zijn gevoel voor het melodieuze niet kunnen verstikken, noch zijn aandacht kunnen verzwakken voor de bij Gezelle ontdekte klankwaarde van de taal en voor het ietwat berekende, soms geforceerde sonnet, dat op zijn beurt weer mijlen ver van Gezelle verwijderd staat, maar waarin de gevoelswereld van Anthonie Donker zijn zuiverste uitdrukkingsmiddel vond.

Men is tegenover Donker vaak onrechtvaardig geweest omdat hij in een tijd van experimenten, en later van zakelijke poëzie, meer naar het constante en algemeen menselijke dan naar het aktuele heeft gestreefd. Zijn onverschilligheid voor het buitensporige, zijn eerbied voor de traditie en zijn mildheid tegenover het leven vinden hun oorsprong in zijn persoonlijk levensklimaat. Reeds zeer vroeg, nauwelijks vijftien jaar oud, toen de dartele taal van Guido Gezelle hem fascineerde, sloeg de dood in het leven van Anthonie Donker in: de plotse en onverwachte dood van zijn oudere broeder. Later verbleef Donker zelf een tijdlang te Zuoz-Engadin, in de Zwitserse Alpen, waar hij met ontroerende mildheid over het leven van de zieken in Davos schreef.

De vertrouwdheid met de dood en zijn voorliefde voor Franciscus van Assisi, langs de figuur van Gezelle om tot hem doorgedrongen, bepaalden reeds vroeg de diepere ondergrond van de poëzie van Anthonie Donker: ‘een stille vreugde, ontkomen aan de weemoed die mij als een inwendige schaduw bij de meeste levensschreden zou vergezellen, een vreugde aan al wat leeft, al het geschapene, als ik die woorden in hun volle en vernieuwde betekenis tracht over te nemen en te doorgronden’.

Zijn laatste dichtbundel ‘De Bevreemding’ bevat de gedichten die van 1943 tot 1953 geschreven werden. Ook hierin is Anthonie Donker volledig zichzelf gebleven, al is zijn poëzie, die graag verwijlt in de morgenlijke gebieden van de slaap, meer van bespiegelende dan van bezwerende aard geworden en al verloor zij hierdoor het romantisch elan, dat aan sommige van zijn vroegere verzen een grotere zwier en tegelijk een sterkere ontroeringskracht verleende. Voortdurend is in deze laatste verzen een streven merkbaar naar rust en volkomenheid, naar stilte en evenwicht ‘buiten de wereld en de tijd’. Vooral de matinale sfeer blijft hem bevreemden en fascineren.

Dit uur is nog geen uur, de dag nog zonder tijd.
Halfduister en halfslaap - als tussen dood en leven,
een onbenoembaar, bijna bovenmenselijk zweven,
zonder bewustzijn dat nauwkeurig onderscheidt.

En in dit onbeweeglijk liggen is het mij
alsof ik mij door een maansteen landschap beweeg,
en ook het ademhalen is nog vreemd en veeg.
Onwezenlijke golven slaan door dit leeg tij.

[p. 63]

 

Maar gelukzalig is het onbepaald te zijn,

 

als Adam in een scheppingsdageraad ontwaakt,

 

en naast zich, door den morgen nog onaangeraakt

 

Eva, diep in haar warmen slaap, lieflijk en rein.

Zoals Guido Gezelle wordt Anthonie Donker voortdurend geboeid door het wonder van de natuur. Hij vereenzelvigt zich graag met de planten en de dieren, met de egel, de eekhoorn en de nachtegaal en hij bemint de diepe kleuren en de moedermelk van het Al, het licht, om eindelijk te kunnen ademhalen ‘zoals een boom, een blad, een bloem’.

Van al wat zich bevindt in 't licht
kan slechts een bloem volkomen staan -
die stille en dat evenwicht
voel ik als in mij overgaan

in dezen Italiaansen tuin
buiten de wereld en den tijd,
tussen den straatweg en het duin
verloren in de eeuwigheid.

Maar naast deze kinderlijke verwondering over het leven, dat ondanks alles altijd waard is geleefd te worden en dat de dichter met een stille blijdschap en een milde levenswijsheid vervult, treft ons in deze verzen de diepe weemoed om de levensherfst en de liefdevolle droefheid om de afgestorvenen, die hier als het ware permanent aanwezig zijn. Ontroerend is de vertrouwde omgang met de doden:

Mijn vader wandelt niet meer in de zon.
Zijn vaste stem heeft voor het laatst geklonken.
De bijen gonzen over het gazon.
Zijn goed gelaat ligt in den grond gezonken.

Klaterende zomer, uit uw klare bron
heb ik dit jaar dieper dan ooit gedronken,
maar op het stralendst van den dag bezon
ik mij op zonnen die reeds lang verzonken.

Dwalende door het hoge trotse koren
waden mijn voeten in herinneringen.
Vergane stemmen klinken in mijn oren

En zie, de dennen dragen minder ringen,
ik kan mijn vader en mijn moeder horen
sprekende in de jaren die vergingen.

[p. 64]

En in het aangrijpendste gedicht uit deze bundel ‘Late wandeling’ waarin twee zielen elkaar ontmoeten ‘en men elkander de woorden zegt’ die in het leven nooit uitgesproken werden:

Nu loop ik met mijn vader langs den stadswal.
Zijn woorden ruisen als de populieren.
De schemering treedt in, voordat de nacht valt.
Donkerend in het weiland staan de dieren.

Hoe lang, hoe lang is de weg
van leven en van vervreemden
eer men elkander de woorden zegt
aan de rand der avondbeemden
waar eindlijk de ziel in laten gloed
de andere ontmoet.

Ik ben niet blind voor de gebreken in de poëzie van Anthonie Donker: voor zijn gevoeligheid die soms in sentimentaliteit ontaardt; voor de vaak terugkerende beelden die op een gemis aan verbeeldingskracht wijzen; en voor het poëtisch maakwerk soms, dat een zekere technische knapheid, maar tevens een tekort aan scheppingsdrift verraadt. Maar daarnaast is er in de beste van zijn verzen (en vooral de sonnetten behoren daartoe) een merkwaardig streven naar een nieuw classicisme en de voortdurende zorg om in een beheerste vorm uitdrukking to geven aan een edel en humanistisch levensgevoel, dat in de grond romantisch en weemoedig blijft, maar dat niettemin vol mildheid is voor hen die, ondanks de geestelijke verwarring van deze eeuw, in zich nog iets van de argeloze blijdschap van het kind hebben bewaard.