Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 99

[p. 99]

Lieven Rens
Iets over de katholieke roman in Vlaanderen

Het is een onloochenbaar feit, dat de katholieke roman in de laatste jaren steeds meer op het voorplan treedt in de wereldliteratuur. Dat gaat zover, dat zelfs niet-katholieken gaarne van katholieke themata gebruik maken, of priesterfiguren ten tonele voeren, en dergelijke meer. Dat is trouwens een verschijnsel dat in alle kunsten optreedt, men denke maar aan de kerk van Assy en al het ‘religieuze’ werk dat daar van niet-christenen te zien is. Op zichzelf is men verheugd over zulk een uitstraling, juister zulk een aantrekking van het katholicisme. Aan de andere kant schuilt hier ook een gevaar dat duidelijk wordt, wanneer men de moderne werken met de grootste weerklank onderzoekt. Sommigen aarzelen vaak, of men ze wel katholiek kan noemen. De grauwe kunst van een Mauriac katholiek? De zieke zielen van een Julien Green katholiek? Het mythisch landschap van een Elisabeth Langgässer katholiek? Waarschijnlijk zal die vraag wel met meer argwaan gesteld worden, nu een auteur die - tot zijn eigen verwondering - door de katholieken geannexeerd was, Coccioli, zo verrassend in zijn eigen sfeer terug geplaatst is. Maar ondanks dit gevaar is het goed dat de katholieke roman de grensgebieden durft belichten, dat hij de duisternis durft erkennen, dat hij zoveel van hetgeen de moderne goddeloze mens tormenteert niet meer uit de weg gaat. Want hij kan alleen dan op overtuigingskracht aanspraak maken, wanneer hij bewijzen kan dat het licht de nacht ook dan overwint, wanneer die nacht reeds almachtig schijnt te zijn. Dat is één zeer belangrijk punt. Het tweede is, dat aldus de moderne problematiek doorvorst wordt en dat er een constructief katholiek antwoord op komt.

De moderne problematiek is in de huidige wereld, ook en vooral in het geestesleven onontkoombaar en overheersend geworden. De moderne mens leeft nu eenmaal in een overgangstijdperk, na de katastrofe van het verleden, de cultuur, de overgeleverde waarden. Een geweldige stoffelijke en ideologische ontwikkeling, die de mens boven het hoofd was gegroeid, had die katastrofe teweeg gebracht en kan er nog nieuwe brengen, wanneer de mens niet zijn overwicht, zijn heerschappij herstelt. Het geldt hier, menen wij, in de eerste plaats een geestelijke verovering, een geestelijk meesterschap. Zonder die verovering kan de mens niet meer leven. Er is geen punt waarop hem nog

[p. 100]

rust gegund is. De grote taak is dus, de nieuwe toestanden met de nieuwe gegevens te doorleven en te doorpeilen, om vormen en waarden te hergieten, om een nieuwe mensenwereld te scheppen. Wat in onze tijd groot is, wat in onze tijd iets betekent, is in dit avontuur ingelijfd. Enkele wegen zijn reeds gebaand, enkele uitzichten zijn reeds geopend, maar nog blijft de mens in een ontzaglijk domein waarin de meest ontstellende dwaalwegen nog verleiden, waarin nog steeds de grootste gevaren loeren die de mensheid ooit te doorstaan had. Een ongewoon groots domein, een ongewoon dramatisch domein. Spreken wij er hier essayistisch over als over iets min of meer abstracts, dan gaat het in werkelijkheid om de problematiek van ieder modern, existentieel gezien leven. Verlies, wanhoop, onzekerheid, zoeken is ons aller deel. In het levende mensenhart gaat het tussen de existentiële ‘angst’ en het geloof, in een systeem of in de bovennatuur. In de rukkende mensengeest eisen kwellende vragen een afdoend antwoord. Dat is de concrete situatie van heden. Dat is de situatie waarin het katholicisme opnieuw vat moet krijgen. Het is begrijpelijk - is er trouwens schoner, boeiender, grootser taak denkbaar - dat de roman, de katholieke roman voorop dit leven te beelden, te duiden, scheppend te verdiepen tracht? In deze kring ligt de taak van de geest, ligt de taak ook van de roman.

Zoals men weet heeft deze moderne, deze moderne katholieke roman reeds menige indrukwekkende gestalte gevonden in de landen van het Westen. De vraag die ons echter eigenlijk bezighoudt luidt: hoe staat het ermee bij ons, in Vlaanderen? En om onmiddellijk onze algemene indruk weer te geven: het lijkt ons dat de heimat-roman (in zijn breedste zin), de psychologische gevoelsroman, de stemmingsvolle historische roman nog steeds het veld veruit beheersen. We zouden het kunnen typeren door van de invloed der Skandinaviërs te gewagen. De moderne katholieke roman waarover we het hoger hadden, begint hoogstens schuchter te werken, op de meest overtuigende manier in een Valeer van Kerkhove. Maar alles samen behoudt men de indruk dat de Vlaming nog altijd een gevoelsmens blijft, betrekkelijk oppervlakkig, met onvoldoend gevormde geest en nog minder uitgesproken zin voor het geestelijke avontuur. Het is bevreemdend. Vlaanderen is toch op geen enkel punt verstoken gebleven van de moderne ontwikkeling. Maar de antwoorden op de vragen die de moderne mens gesteld zijn, vermogen nergens te bevredigen: het zijn sentimentele reacties, meer dan bewuste beheersingspogingen. Wie heeft het vraagstuk der techniek b.v. behandeld, dat reeds een Rilke kwelde, een Aldous Huxley e.a.? Zelfs in een roman als die van Depauw, die de industriële en sociale revolutie ten tonele voert, wordt dit aspect nauwelijks aangeraakt. Wie heeft de bedreigingen van massificatie voor de eigen menselijkheid aan de kaak gesteld? We zien geen naam. En dan, hebben de Vlamingen de jongste twee oorlogen niet meegemaakt, zijn zij ongevoelig gebleven voor hetgeen zich daar in de lichamen en geesten heeft afgespeeld, en blind voor de historische gevaren en uitdagingen die daarbij oprezen? Een eigenlijke oorlogsroman, waarin het phenomeen oorlog en zijn gevolgen door een bewuste

[p. 101]

geest beschouwd wordt hebben wij niet. Er zijn enkele verhalen over oorlogsgebeurtenissen, maar dat is al. Er zijn enkele novellen en romans - die van Ivo Michiels b.v. - die repressie en epuratie aanraken, maar de mens die daarin verschijnt is steeds een fataal in zijn gevoelens verstrikte. Het verzet vond eindelijk een verantwoording in ‘De Zure Druiven’ van Duribreux, die op menig punt beantwoordt aan de eisen inzake bewustheid die wij stellen, maar in laatste instantie té fragmentair blijft, niet algemeen genoeg, te zeer bijzonder, ja grensgeval om de volle smaak van de realiteit te dragen. Maar het op en af van waarden, het verlies van afgoden, het lijdend tasten naar de zin van begrippen die heden wit en morgen zwart zijn, we zoeken het tevergeefs in onze romanliteratuur. Ook lijkt aan onze katholieken het universele gevoel, in en voor het niets te staan, ja niets te zijn, voorbijgegaan. Hier en daar is er wel een duistere psychopathische figuur, bij een Mathijs b.v. die er ons iets van laat aanvoelen. Maar een katholieke behandeling van een probleem als dat van Walravens' ‘Roerloos aan Zee’ is ons niet bekend. En aan de andere kant, de moderne geloofsbevestiging, de nieuwe werking van de Heilige Geest, al hetgeen zijn weerslag vindt in de priesterromans van onze tijd? Een poging van Valeer van Kerkhove, ja, en een andere van Raf van de Linde rond de Godskeuze. Maar het is een Walschap, die het vraagstuk van de heiligheid aansnijdt, die een Imelda-figuur moet scheppen. De katholieke romanciers blijven overwegend in hun romantisme vast.

Door alleen bij de katholieke roman te blijven, zoals ons bestek het ons voorschrijft, vernauwen we ons blikveld natuurlijk enigzins op kunstmatige wijze. Maar zelfs wanneer we Walschap, Gijsen, Lampo, Van Aken, L.P. Boon, Walravens, Claus bij ons onderzoek betrekken, is de oogst aan de moderne roman zoals hij voor West-Europa op dit ogenblik typisch is, zeer mager. De ‘dramatiek van begrippen en van mensen in die wisselende begrippenwereld’ komt niet zuiver tot uiting. De psychologie blijft vaak in de instinctieve, in de sentimentele sfeer steken. De typische, alles begeleidende bewustheid blijft er uit weg. De ‘doorgronding, doorpeiling, geestelijke schepping van mens en wereld’ wordt niet volbracht zoals dat in het buitenland wel het geval is. Zijn wij Vlamingen dan tevreden, over al die schokken, problemen, worstelingen, verwezenlijkingen te lezen wat in andere talen daarover gedacht, gevoeld, geschreven wordt? Is de vertaling ons voldoende? Staan wij niet even ‘existentieel’ in de wereld als de mensen in de vreemde, dat wij niet zelf, met hoogst eigen kracht, met hoogst eigen inspanning, ons bekommeren om het raadsel van ons leven, van het mensenleven, van het zijnde tout court? Helemaal bevestigend kunnen we op die vraag niet antwoorden, want de jongens in het verzet die Duribreux ons tekent hebben juist dit als grote, tot heldhaftige eigenheid dwingende bekommernis. En we bezitten dan toch die schrijver en een van Kerkhove en nog wel enkele andere jongeren. Maar toch heeft de Vlaming nog onvoldoende geleerd, voor zijn peilen, denken en scheppen, voor zijn geestelijke activiteit, op eigen poten te staan. Gaarne neemt

[p. 102]

hij nog op, al naar zijn geaardheid, hetgeen uit Frankrijk of uit Duitsland komt overgewaaid, liefst nogal enkele jaren te laat. Het katholiek renouveau, bijna als imitatie van Frankrijk, is vooral pas nà 1940 doorgebroken. Hetzelfde is het geval met het surrealisme, waarvan de adepten hier eveneens doorgaans op bijna platte manier schatplichtig zijn aan onze Zuiderburen. Ook zuiver kwantitatief blijkt de geestelijke bagage bij de Vlaming nog een zeldzaamheid. Wie zou bij ons, indien hij het letterkundig talent ertoe had, de romans van Stefan Andres of Elisabeth Langgässer kunnen schrijven? Het is te vrezen dat die cultuur en die eruditie voorlopig vergeefs zouden gezocht worden.

De toekomst is een onbeschreven blad, met onbegrensde mogelijkheden. Pas wanneer de Vlaamse katholieke romanschrijver de geestelijke uitrusting en de optiek verworven heeft die heden vereist zijn, dan maakt hij een grote kans, dé katholieke roman te schrijven. Hij maakt die misschien meer dan een ander, omdat hij, bewust open voor de problematiek, toch in die diepe traditie van het katholicisme in Vlaanderen wortelt. Indien zulks al een dualiteit in hem teweeg zou brengen - dualiteit die ons trouwens door de tijd bepaald lijkt - is het toch zeer waarschijnlijk dat de hem ingewortelde grondwaarheden de bovenhand zullen behalen. Er zal bij hem altijd iets werken van de wijsheid en de invloed van de landelijke moeder in van Kerkhove's ‘Weerlozen’. En zo kan het hem misschien gegeven zijn, licht en genade zo aanwezig te maken, dat de strijd in de huidige, problematische katholieke roman totaal uitklinkt in de triomf van hetgeen van God is. Moge dat de toekomst worden van de katholieke roman in Vlaanderen!