Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 98

[p. 543]

Jan Boon
Televisie: weldaad of verschrikking?
Signalement van een nieuwe muze

Ik kan u een moedeloos samenvattend beeld tekenen van de teisteringen van Televisie in de wereld en op het eind zult gij de vraag onderzoeken of men niet alle zendstations van TV zal moeten dynamiteren of bidden tot de toorn van God. De samengevatte elementen van deze twijfels en deze moedeloosheid luiden: of de nieuwe verworvenheid een overwinning van de geest betekent, of de moderne mens in staat is een verheven gebruik te maken van de overweldigende techniek die in TV huist? De TV zal ons leven beheersen, ook in vrije-tijdbesteding. Na de massa-arbeid komt zij als massa-creatie die de menselijke persoonlijkheid verlaagt en eigen activiteit en initiatief, inspanning op geestelijk en cultureel gebied dreigt te doen plaats maken voor passiviteit, gemak, willoos ondergaan, grauwe vervlakking...

Er zijn dan nog de enorme gevaren voor misgroei van de geesten in het gezin en de verwarringen van hoofd en gemoed wanneer in de loop van de TV-programma's vijf tot tien films per week in de huiskamer worden ontvangen - het doorzenden van films is het goedkoopste TV-programma - in de huiskamer van het Kempische gezin zoals in dit van de Vlaamse en Waalse stedeling.

Er zijn de gevaren voor gezin en natie van buitenlandse programma's voor de verslaving van de geesten. Ik vraag mij af hoe onze Waalse landgenoten moreel en nationaal hun eis rechtvaardigen dat men hun allereerst programma's uit de vreemde zou brengen of alleen uit de vreemde. Men dreigt daarmede een Balkansfeer van geestelijke afhankelijkheid te stichten. In de voorstellen van de Zwitserse Bondsraad aan het Parlement wordt het cultureel belang van de zaak erkend, worden de voor- en nadelen voor het gezinsleven afgewogen en men leest de aanbeveling dat de programma's op een hoog esthetisch en cultureel niveau zouden staan; men is voornemens de uitzendingen te beperken tot enkele uren per dag, ten einde de toestelbezitters niet van andere nuttige bezigheden, o.a. het werk, te houden. Men is ook voornemens hoofdzakelijk alleen Zwitserse programma's uit te zenden en geen zenders voor buitenlandse relais te bouwen, zulks

[p. 544]

om eigen aard en zeden te beschermen en de geestelijke en morele onderjukking van het Zwitserse volk aan het buitenland, te verhinderen. Ook de radioluisteraars namen in vinnige stukken stelling tegen het overnemen van buitenlandse programma's in TV, ten einde cultuurstromingen te weren die niet met de Zwitserse volksaard overeenstemmen. Waaruit een geheel tegenovergestelde mentaliteit blijkt als deze waarmede een aantal van onze Waalse landgenoten behept zijn.

Er is de kommer dat techniek, eens symbool van de overwinnig van de menselijke geest op de stof, zelf meester en tyran geworden, de geest doden zou. Het is duidelijk dat dit het einde zou betekenen, van onze cultuur niet alleen maar van elke cultuur. Weer moet men iets eenvoudigs en helder herstellen, wat vanzelfsprekend zou moeten zijn en niet meer vanzelfsprekend is: techniek, hoe volmaakt ook, mag nooit een doel zijn, slechts een hulpmiddel.

Een oud kinderverhaal zegt dat er eens een man was die zulke grote stappen kon nemen, dat zijn linkervoet soms niet meer wist waar zijn rechtervoet gebleven was. Met zulke schreden marcheert de techniek in televisie en de rechtervoet, de intellectuele en esthetische exploitatie van TV, kan de linkervoet nog niet volgen.

In een beschouwing over de stoutmoedige technische ontwikkeling van Televisie werd herinnerd aan een merkwaardig gezegde van de socioloog en estheticus John Ruskin. Het is nu een eeuw geleden dat men in Groot Brittannië met luister de opening van de onderzeese telegraafkabel van Engeland naar India vierde, en er werden hooggestemde verklaringen afgelegd over het indrukwekkende feit ‘dat men nu met India kon spreken’. Het was toen dat Ruskin de pertinente vraag stelde: ‘Maar wat hebt ge India te zeggen?’.

De pessimisten zeggen (zoals professor dr. Fred. L. Polak in het Instituut voor Perswetenschap te Amsterdam): Naar haar aard versterkt de Televisie de strekkingen naar het materialistische, het massale en het mechanische, die reeds in onze wereld werkzaam zijn. Als de Televisie aan zichzelf overgelaten wordt zal zij ten kwade werken. Het kwade ontwikkelt zich bij de Televisie bijna automatisch. Het goede kan slechts in een doelbewust streven bereikt worden.

Deze pessimisten zeggen nog: Televisie geeft alleen het zintuigelijk waarneembare. Het televisie scherm is als het ware een ijzeren scherm dat het niet-zichtbare, het bovennatuurlijke, van ons afsluit. Vèrziende wordt de mens kortzichtig. ‘Een donkere huiskamer en een donkere hersenkamer zijn welhaast onafscheidelijke attributen van de Televisie’. (Prof. F.L. Polak).

De pessimisten jammeren: radio en televisie scheppen gemakzucht. De wereld wordt een kijktoneel. De Televisie schept een mens naar zijn gemillimeterd beeld op het scherm. De passiviteit die zij veroorzaakt is een van

[p. 545]

de grootste gevaren voor de democratie. Een gevaarlijk speelgoed, geldverslindend, verwerpelijk.

Maar de redelijke mens die nog vertrouwt in de moed der mensen overweegt: Het zou onverstandig zijn de technische ontwikkeling in de wereld te willen tegenhouden. Deze technische ontwikkeling is immers het teken van de gaven die God de mens schonk, de ontraadseling van zijn Schepping.

De oplossing ligt op het terrein van de ethiek en de esthetiek. Het gaat om de wijze waarop wij deze technische ontwikkeling gebruiken.

Als wij ons niet met de televisie bemoeien dan zal de televisie zich met ons bemoeien. Het gaat om de wijze waarop wij deze vernuftige techniek gebruiken om nieuwe schoonheid te scheppen en haar mede te delen aan een zo groot mogelijk aantal. Het gaat er om, een schaar mannen te vinden of te vormen die TV aanwenden met bezieling, hun doel bewust.

De redelijke mens overweegt: Wij zijn in een oefentijd zo technisch als programmatisch. - Een verlangen van de mens is verwezenlijkt, een verlangen zo oud als de wereld zelf. Een sprookje is geen sprookje meer: zien wat er gebeurt op onmetelijke afstand, u laten zien in uw huis zelf, zoveel van de wereld, de gebeurtenissen en het spel, wat schoon is of boeiend, uit nut of uit spanning, of tot uw stichting en veredeling. De komende generaties zullen, dank zij de TV, een bredere kijk hebben op de wereld.

Wij zeggen ook van TV: zoveel moeite van het menselijk verstand, zoveel ontdekkingen in één ontdekking der techniek, zó kostelijk, en na de inspanning van zovelen zulke geringe vrucht, dit licht en dit flikkerend beeld op het kleine lichtscherm in de huiskamer met onbeduidendheden. Overmacht van de techniek, tijdelijke onmacht van de programmatie.

Maar nu wij ook bij ons bij de aanvang staan van de TV-activiteit, laten wij dan op dit gebied de kracht en het Vlaamse vernuft verzamelen die zo vaak onze natie hebben geleid en de kwaliteit doen gelden van gevoel, verbeelding en idee, met keurigheid en goede smaak, zowel in de populaire als in de aristocratische vormen van TV-schouwspel. En daarbij bedenken dat de problematiek van de televisie voor ons daar begint waar de tovermacht van het bewegende beeld in de Vlaamse huiskamers binnendringt, van de Noordzee tot de mijnvelden, in de steden en op de hoeven, om gewild of ongewild op de geesteshouding en levensgewoonten in te werken en de mentaliteit van talloos velen te beïnvloeden.

Wanneer men zou aannemen zoals het somber dichterlijk humanisme van de Existentialisten beweert, dat het leven absurd is of absurd geworden is en wanneer men dat toepast op dit nieuw groot en angstwekkend verschijnsel dat de naam Televisie draagt met daarbij het vermoeden dat het gebruik van TV het lot en het welbehagen, of de versombering van het menselijk leven zal beïnvloeden, dan kies ik met bewustzijn en hardnekkigheid tegen de hopeloosheid van Jean Paul Sartre en wend mij met vastberaden gemoed

[p. 546]

tot het besluit van Albert Camus, het besluit van ‘Les Révoltés’. Als ik inzie dat het leven of iets wat tot het leven behoort absurd is of absurd dreigt te worden (als niets zin heeft, in een tijd die de tijd is van de moord met voorbedachte rade, van de volmaakte misdaad), dan revolteer ik mij, ik leg mij daar niet bij neer.

Zo met TV. Wij herkennen haar grootheid en haar ellende: ontzagwekkende, duizelingwekkende veroveringen van de mens, voorgevoel dat dit in onafzienbare mate ons bestaan zal beïnvloeden en wijzigen - en ellendig gebruik ervan door de mens. Maar als wij geleerd zijn en enigszins wijs geworden door de ervaringen in de landen die TV vóór ons beoefenden, dan verzetten wij ons en moeten ons inspannen om het technisch zo goed en op het ideële plan anders en beter te doen of ten allerminste: te willen doen.

En dan zeggen wij vastberaden: de Televisie is in staat het cultuurleven maar ook de cultuurbeoefening krachtig te stimuleren.

Men moet niet onafwendbaar de geest van passiviteit ontwikkelen door de TV-atmosfeer, de uitzendingen kunnen aanzetten tot activiteit. De aantrekkelijkheid van Televisie moet vooral hierin worden gezocht dat TV actueel is, huiselijkheid bevordert - in de zin van behaaglijke samenwoning van mensen - en tenslotte rechtstreeks aanspreekt. Wanneer de Koning van het Britse gemenebest vóór de camera glimlachte had elke TV-kijker in Groot-Brittannië het bewustzijn dat zijn koning tegen hem lachte. Zo is ook de aantrekkingskracht van de programma's waarbij de kunstenaar ons dichtbij verschijnt.

De grammatica van deze nieuwe kunstvorm is nog in volle ontwikkeling. Het televisiescherm vraagt een eigen tempo, een meer menselijk tempo dan de film - een eigen verbinding met het gesproken woord - het vraagt dat stijl en mise en page gegeven worden aan de natuur, het televisiescherm vraagt een originele verdeling van het beeldvlak en in alles een kunstzinnige vormgeving, zodat men het zo mag beschouwen dat naast het toneel, de film en het luisterspel een nieuwe kunst ontstaat. Men kan ook spreken van de extradimensie van de realiteit in TV.

Wij zijn opgetogen over de wonderlijke techniek, deze ontegensprekelijke triomf van de natuurwetenschap in de twintigste eeuw en teleurgesteld over armoede en mediocriteit van de programma's, hun geestelijke schraalheid. En toch is TV een nieuw, kostbaar, middel om de ideeën van de mens tot uitdrukking te brengen of om de gevoeligheid van de mens te raken en dan volop ‘kunst’. Televisie op haar best is het overbrengen van het Nu. Een film echter is altijd verleden tijd. Beproefd door experimenten en verrijkt door vele teleurstellingen, de strijd aanbindend tegen angst en voorgevoelens, mag men hopen dat men in onze lage landen met TV zal beogen: TV-kunst. Maar zolang de TV, films of vertoningen aanbiedt die even goed zouden kunnen worden gegeven voor toeschouwers in een zaal, kan er nog geen sprake zijn van eigen televisie-‘kunst’.

[p. 547]

Moet men het Chinese spreekwoord aanvaarden dat zegt: ‘een plaatje zegt meer dan duizend woorden’? Velen zeggen: beeldentaal is verarming, terugkeer naar een primitiviteit. Onze schrijvers moet echter worden gewezen op de slinkende waarde van het gedrukte woord. Enkele jaren geleden hield Anton van Duinkerken op de Poëziedagen te Merendree een opmerkelijke rede waarin hij de dichters de raad gaf voor poëzie andere vormen van mededeling te zoeken nu men minder poëzie drukt maar meer gelegenheid vindt om poëzie te laten lezen. Er werd toen ook gewezen op zovele mogelijkheden welke de klankradio aan de moderne poëzie en ook aan de prozaschrijvers biedt. Het gesproken woord neemt ook in waarde af in het toneel van deze tijd, men drukt een groot aantal woorden uit in beweging en rhythme. En de beeldroman deed zijn intrede, het beeldverhaal kinderlijk soms kinderachtig maar welsprekend. Men moet letten op het phenomeen van de belustheid op beeldverhalen in de meest verspreide dagbladen ter wereld, de Amerikaanse, en eens rustig nagaan welke omvang de kleine en grote beeldverhalen bereikten en tot welke dagelijkse behoefte zij werden, in de Staten van het vasteland tussen Stille en Atlantische Oceaan. En er bij bedenken hoe de TV daar zal aan medewerken, en zich de vraag stellen of niet opnieuw, maar op meer glansrijke wijze, het gesproken en uitgebeelde woord de plaats zal innemen van het gedrukte woord. De Franse Dominicaan, Pater Pichard, godsdienstig adviseur van de Radiodiffusion - Télévision française, verdedigt een belangwekkende theorie over een kenmerk van deze tijd dat er in bestaat dat woorden en ideeën voortaan meer noodzakelijk in beelden zullen worden uitgedrukt en verspreid.

Ook dat moet men overwegen in de TV en ik wens onze schrijvers dat zij vriendschap sluiten met de nieuwe techniek en kunst die aantreedt.

Een schutsengel werd aan de radio-omroep en de Televisie en aan al degenen die hierbij werkzaam zijn gegeven, door een besluit van de Heilige Vader uit de volheid van zijn apostolische macht: het is de aartsengel van de goede boodschap, Gabriël. De hemelse afgezant moge hen helpen en leiden die met vrees en voorzichtigheid en ondanks alles met moed, een TV van hoge orde willen brengen in dit land. En zoals deze aartsengel bliksemsnel de afstand van hemel tot aarde aflegde, verscheen en het nieuwsbericht bracht van de volstrekte hoop in een tijd van wanhoop over het menselijk onheil, zo mogen wij gedenken hoe een zware taak licht en vreugde kan worden als de hulp en de versterking van de hemel er aan gegeven wordt. De apostolische breve waarbij de heilige aartsengel tot deze hemelse patroon wordt uitgeroepen zet er ons toe aan de Goddelijke Wijsheid te bewonderen wanneer de mensen ‘die zich bedienen van verschillende uitvindingen, vruchten van de moderne techniek’ zoals de breve zegt ‘als het ware aanwezig kunnen zijn bij zaken en gebeurtenissen die ver weg plaats hebben’.

De overweging welke de Heilige Vader mededeelt voor dit bewonderen daarin van de Goddelijke Wijsheid luidt zo, omdat ‘iedere goede zaak en

[p. 548]

iedere volmaakte gave van den hoge komt’, met de opmerking dat dit alles, wat Hij aan de aartsengel aanbeveelt, grote schade kan aanrichten wanneer het slecht gebruikt wordt ‘terwijl het goede gebruik ervan de onderlinge liefde tussen de mensen ten zeerste kan bevorderen en versterken, het leven veel aangenamer kan maken en de beschaving wijd en zijd kan verspreiden’.

Zo is dit de tijd van de goede voornemens.

Heeft onze film een ziel, zo luidde de vraag van Henri Agel in zijn wijsgerig onderzoek omtrent het geestelijk realisme van de filmkunst. Heeft onze Televisie een ziel, dit is de vraag die wij stellen over korte tijd. Men zal dan de bewijzen vragen van haar gelijkwaardigheid in het domein der muzen. Neerzittend in de schaduw welke de komende TV-gebeurtenissen in ons klein en lastig land vooruitwerpen, moeten wij samen het eenvoudig voornemen maken een triomf van de techniek om te zetten tot een ontegensprekelijke weldaad voor de geest. Het is in elk geval de moeite waard, geloof ik, dit met blijdschap en hardnekkigheid te ondernemen.