Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 98

[p. 252]

Kronieken

Vlaams proza
Critische blik in het uitstalraam
door Bert Ranke

Aster Berkhof: Meester Groenevelt - Boekengilde De Clauwaert, Leuven, 1953.
Albe. De Spin en Ik. - Uitg. Sheed and Ward, N.V., Antwerpen.
Ivo Michiels: Spaans Capriccio. - Colibrant, Lier.

Elke handelaar tracht zijn waren aan de man te brengen. En daar hij weet dat niet zozeer de kwaliteit dan wel de aantrekkelijkheid der verpakking de kooplust bij het publiek stimuleert, zal hij ook en bij voorkeur de artikelen van minder gehalte in een fleurig kleedje aanbieden. Ook een uitgever is een handelaar. En aangezien onze uitgevers steeds beter de commerciële zijde van hun vak verstaan, zijn de uitstalramen der boekhandels er in de laatste jaren geweldig op vooruitgegaan. Esthetisch en technisch kent de boekverzorging een periode van hoogconjunctuur. Op zichzelf beschouwd is dit een verheugend verschijnsel, doch het zou ongetwijfeld met nog groter vreugde kunnen aangestipt worden, ware het niet dat de mooie band en het aanlokkelijke kaft maar al te vaak een bedrieglijk en misleidend travesti blijken waaronder een schamel en onaanzienlijk literair product schuilgaat. Wee de visueel-aangelegde boekenkoper!

Daar hebben we de fraaie en handige banden van de Boekengilde De Clauwaert: een lust voor het oog, en wie van mooie gelijke ruggetjes in zijn kast houdt, kan er zijn gading in vinden. Doch De Clauwaert lijdt aan de kwaal van alle literaire reeksen: elk jaar moeten er een bepaald aantal delen verschijnen, en aangezien de directie zich bij haar keuze beperkt tot Nederlandstalig - en als ik me niet vergis, zelfs uitsluitend tot Vlaams werk, wat op zichzelf weer een buitengewoon lovenswaardig initiatief is, kan elk schot moeilijk roos zijn, en biedt de oogst meer groen dan rijp. Tot daar aan toe. Niet elk boek hoeft een meesterwerk te zijn om bestaansrecht te hebben. Doch ik meen dat er een grens is. En zelfs wanneer het niet zo gemakkelijk blijkt, deze haarscherp te trekken, dan is het m.i. toch mogelijk een onderscheid te maken tussen werken die, hoe onvolmaakt ook, door hun persoonlijkheidsaccent literaire aanspraken kunnen doen gelden, en andere die louter onpersoonlijk feuilletonesk leesvoeder zijn. Tenzij men geen hogere eisen wil?

[p. 253]

Doch zulks is dan weer in tegenspraak met wat de uitgever op de flap van het kaft de goedgelovige lezer poogt wijs te maken.

Om man en paard te noemen: ik heb het over ‘Meester Groenevelt’ van Aster Berkhof, het eerste deel van een diptiek waarvan het vervolg wordt aangekondigd onder de titel: ‘Jongensstad op de Kim’. Laten we elkaar goed verstaan: ‘Meester Groenevelt’ heeft ontegensprekelijk kwaliteiten, en als ik het boek neem louter voor wat het is, d.w.z. feuilleton, dan zeg ik van harte proficiat! Ik heb altijd andere volkeren, inzonderheid de Engelsen benijd, omdat zelfs hun meest onbenullige stories in magazines nog netjes en proper geschreven zijn, terwijl dergelijke schrifturen ten onzent doorgaans een graad van stunteligheid bereiken die aan het analfabetisme grenst. Aster Berkhof, die een hogeschoolgediplomeerde is, kan men zoiets niet ten laste leggen. Ik denk dat hij in Vlaanderen zowat de enige gestudeerde is die het genre exclusief beoefent. Dient het dan verwondering te baren dat hij kwam, zag en overwon? Doch abstractie makend van zijn uitzonderlijke positie, moeten we zeggen dat hij het werkelijk met brio doet. Niet alleen zijn taal is correct en vlot, doch hij weet ook met zwier een verhaal op te bouwen, situaties aaneen te schakelen, een ontknoping aan te voeren, kortom: hij kan een fabel componeren en deze in een aanvaardbare vorm aan de man brengen. Ik geef toe dat het geen geringe verdiensten zijn en dat velen het hem niet zullen nadoen. Maar ook... niet wíllen nadoen. Omdat ze er eenvoudig geen behoefte aan hebben fabeltjes te vertellen ter oppervlakkige verpozing na de dagtaak. Het is dus een geluk dat er toch iémand is die zich deze sociale plicht heeft aangetrokken en we zijn er hem dankbaar voor, want met zijn zeer diverterende verhalen heeft Aster Berkhof ongetwijfeld heel wat vunzige rommel buiten de deur gehouden. Tot daar is dus alles volmaakt in orde.

De schoen begint pas te nijpen waar de uitgever dit verdienstelijk mengelwerk tot de hoogste toppen der literatuur wil optillen en ons aldus knollen voor citroenen verkopen. ‘Zelden - zo wordt er op de flap gezegd - werd in onze literatuur de ontleding van het gemoedsleven der aankomende jeugd met zo'n klaarheid en scherpte en wellicht nooit met zoveel liefde doorgevoerd’. En het gaat crescendo: ‘Aster Berkhof heeft hier accenten gevonden van bitterheid, ergernis en zielegrootheid die van dit boek een groot boek maken’. Er is verder sprake over ‘innerlijke spanning’ en ‘opmerkelijk boeiende stijl’ en tot slot heet het dat de schrijver een rasecht verteller is, omdat alles ‘er zo vanzelfsprekend, zo moeiteloos (in) verhaald’ is! Inderdaad, doch dáár schort het hem juist! Het is alles té vanzelfsprekend, té glad en té moeiteloos om maar één enkel ogenblik van stijl, en innerlijke spanning, en persoonlijkheid, en literatuur te kunnen gewagen! Het is de stijl van een perfect schoolopstel: met alle zinnen even correct en zouteloos, met voor elk naamwoord een passend bijvoeglijk naamwoord, met bij iedere gelegenheid een netjes ingelaste beschrijving, ook als die er volstrekt niets te maken heeft, en alles, ook het onbelangrijkste, zo hopeloos volledig gezegd en uitgerafeld dat het gruwelijk vervelend wordt en men zich gaat afvragen of De

[p. 254]

Clauwaert zijn auteurs per woord betaalt.

Het lag volstrekt niet in mijn bedoeling Aster Berkhof met een giftangel te bewerken, aangezien het mijn oprechte mening is dat hij in het genre dat door hem beoefend wordt, uitstekend werk verricht. Doch ik ben ook van oordeel dat een uitgever zijn bevoegdheid te buiten gaat, wanneer hij eigenmachtig een eerzame leesvoederfabrikant tot de rang van groot literator verheft. En nog bedenkelijker wordt het, wanneer zg. gezaghebbende critici gretig in de vergulde appel bijten...

Met een literaire reputatie gaat het als met een adeltitel of met fortuin: eens dat men ze heeft, mag men een potje breken. Ik wil niet betwisten dat Albe een verdiende literaire faam geniet - zij het dan dat hij deze in de eerste plaats dankt aan zijn wezen - doch ik kan niet aannemen dat men daarom klakkeloos moet aanvaarden wat hij ons in lengte van dagen als literatuur zal gelieven voor te schotelen. Om het kort te zeggen: ik vind ‘De Spin en Ik’ een mislukt boek, ondanks het feit dat verschillende recensenten in hun voorzichtig oordeel aanstipten dat het de beste bladzijden bevat die Albe geschreven heeft. Ik kan er niet over oordelen en ik zal het ook niet betwisten. Doch zelfs indien dit zo is, dan nog verandert het niets aan mijn mening, want een boek beoordeelt men niet bladzijde per bladzijde doch in zijn geheel. En dit geheel klinkt zo vals en opgeschroefd dat men het onvermijdelijk als maakwerk zonder innerlijke noodzaak moet beschouwen. Het is een celverhaal, behorende tot de categorie repressie-literatuur, doch Albe had zich nooit een beter alibi kunnen aanschaffen om aan te tonen dat hij nooit in de gevangenis heeft gezeten, dan dit boek! En nu doel ik niet op details van technische aard, doch eenvoudig op de toon van het geheel: die is er totaal naast! Wat sommige critici als een verdienste hebben aangerekend, nl. dat hij de brutale realiteit op een hoger plan van literaire en dus universeel geldende fictie heeft willen tillen door het idiote verhaaltje van de gevangene die geobsedeerd wordt door een spin, zodanig dat hij dezer beminnelijk gezelschap (spreekt hij niet in de beeldspraak der gelieven?) verkiest boven de menselijke aanwezigheid van een lotgenoot, vind ik een onsmakelijk geval van verliteraturing ener realiteit die in haar directe en onopgesmukte weergave duizend maal menselijker en aangrijpender is dan de meest vernuftige transpositie.

Wanneer Albe proza schrijft, verhalend proza wel te verstaan, doet hij vaak denken aan de manier van Anton Van de Velde. Niet dat ik de ene noch de andere van epigonisme wil beschuldigen, doch beider episch werk draagt de stempel van het artificiële, het van buiten-af aangebrachte en niet van binnen-uit beleefde, het verstandelijk verzonnen en gecomponeerde en niet uit de onnaspeurbare aandrang der persoonlijkheid intuïtief gegroeide. Vandaar dat men zich bestendig ergert aan valse tonen: ofwel is de zegging dichterlijk opgeschroefd en volkomen in wanklank met wát er gezegd wordt, ofwel - wanneer hij even een realistische weergave van een gesprek beproeft -

[p. 255]

is het zo hopeloos on-echt en levensvreemd, dat men zich afvraagt hoe zoiets mogelijk is in een tijd dat het literair naturalisme een verrassende pregnantie heeft bereikt. Meer dan eens meent men Kapitein Zeldenthuis aan het woord te horen, wanneer hij met gemeenplaatsen, flauwiteiten en quasi-literaire scheldpartijen tracht te imponeren. Neen, dit boek ware beter ongeschreven gebleven, en als er over de repressie-jaren niets aangrijpenders te vertellen valt, laten we er dan over zwijgen, liever dan het leed van duizenden met de beste bedoelingen belachelijk te maken.

Laten we nog even stil blijven bij het gedistingeerde boekje dat Ivo Michiels liet verschijnen onder de titel ‘Spaans Capriccio’. Het is een publicatie waar ik niet goed weg mee weet. Het prospectus (altijd weer die uitgever!) noemt het iets unieks. Het is mogelijk maar het maakt me niet geestdriftig. Het is een reisverhaal dat geen reisverhaal is. In 1949 heeft de auteur enkele weken in Spanje verbleven, en in plaats van daarover een vlotte en journalistieke reportage te schrijven, heeft hij in deze 79 kleine bladzijden zijn gevoelsindrukken daarover willen meedelen. Soms wordt het een stukje droomverbeelding, zoals het op zichzelf niet onverdienstelijke hoewel nogal emphatische verhaal-fragment over Johanna de Waanzinnige die met het lijk van haar gemaal rondzeult; een andere maal is het een naar mijn smaak wat té literaire beschrijving van een ‘espontàneo’ bij een stierengevecht; elders zijn het de nogal gezochte overwegingen bij de boeiende indruk die een witte muur onder rode dakpannen tegen een blauwe lucht op de reiziger maakt; dan weer is het een aforisme of een al te schamel versje...

Bepaald er naast van toon, want opgeschroefd tot het belachelijk geëxalteerde toe, is de pikante ontmoeting met de Marokkaanse danseres. Dit is trouwens wat ik het hele boekje verwijt: het klinkt zeker een kwint te hoog. Michiels heeft ongelijk gehad, deze schrijfoefeningen en nota's onder dergelijke vorm aan de openbaarheid prijs te geven. Fragmentarisch hadden het wellicht niet onaardige reissouvenirs kunnen zijn die men accepteert wanneer ze als bijdrage in een tijdschrift worden aangeboden. Nu hij er per se een boek heeft willen van maken, is het... ‘literatuur’. Doch er is m.i. een grote verzachtende omstandigheid: ik geloof niet dat er een moeilijker genre bestaat dan hetgeen Michiels heeft willen beoefenen. Want wie, louter reagerend op reisindrukken, doorlopend zijn eigen inhoud wil uitschrijven, die moet een enorme dosis levenservaring en -wijsheid, en bovendien een uitzonderlijke persoonlijkheid bezitten om onafgebroken interessant te blijven. Zoiets kunnen alleen de groten zich verloorloven. Dat Michiels het heeft aangedurfd, pleit voor de ernst van zijn streven.