Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 97

[p. 498]

Kronieken

Vlaams proza
Tussen logos en bios
door Bert Ranke

PAUL LEBEAU: ‘De Blauwe Bloem’. - Boekengilde De Clauwaert, Leuven, 1951.

Ondanks de vele gunstige besprekingen die het werk te beurt gevallen zijn, heb ik nooit goed kunnen begrijpen waarom de Provincie Antwerpen precies Johanna Maria heeft bekroond. Hiermee wil niets gezegd zijn tegen de bekroning van Lebeau als auteur. Hij had die onderscheiding m.i. reeds vroeger verdiend, en wel met De Zondenbok. Doch Johanna Maria lijkt me al te weinig representatief voor deze auteur. Men heeft naar aanleiding van dit werk gesproken over een ‘geslaagde fusie’ van intellectualistische conceptie en meer populistische vertelkunst. Mij komt deze koppeling veeleer als een mésalliance voor. Lebeau heeft zich in dit boek geforceerd tot een objectief verhalende schrijftrant die de zijne niet is. Resultaat: een hybridische vorm die niet overtuigt omdat hij vol dissonanten steekt. Het is merkwaardig hoe de intellectualist Lebeau voortdurend uitglijdt in banaliteit, opgeschroefdheid en melo wanneer hij zijn ietwat grimmig-critische beschouwingswijze met ironische intonatie, waarbij hij ook zichzelf niet spaart, laat varen. Dan krijgen we feuilleton-effecten als: ‘Op hetzelfde ogenblik rolde hij neergebliksemd voor haar voeten neer’, of zouteloze krachtpatserij van het slag: ‘as ge verdomme niet ga maken dat ge daar wegkomt, zal ik uw gezicht eens komen uitvagen’. Bij anderen kan het misschien aanvaardbaar zijn; bij Lebeau klinkt het onecht en hinderlijk omdat die manier hem niet ligt. Het is te gemakkelijk, te goedkoop, te weinig verstandelijk gecontroleerd. Lebeau heeft niet het kiezende instinct van de geboren verteller. Waar hij van uit de eigen innerlijke beleving schrijft, heeft zijn werk een sterk persoonlijk en boeiend accent. Achter elk woord voelt men de geestelijke aanwezigheid van de auteur. Waar hij daarentegen, zoals in Johanna Maria, mensen en dingen van buitenaf benadert, mist zijn werk de geestelijke spankracht, die er de meest verdienstelijke karakteristiek van uitmaakt. ‘De mens op zoek naar de waarheid’ zou men de leididee van al zijn boeken kunnen noemen: de mens die, geslingerd tussen hoog en laag, tussen geest en stof, tussen ‘logos en bios’, de zin van het leven tracht te doorgronden om een geestelijk houvast te vinden. Ook in

[p. 499]

Johanna Maria is dezelfde problematiek aanwezig, doch ze verwatert in de anecdotiek der objectivering. M.i. wijst deze roman duidelijk de (althans voorlopige) grenzen aan van Lebeau's kunnen: waar hij ons de intellectueel (in het bijzonder de intellectueel der XXe eeuw) toont in zijn worsteling met de levensproblemen, daar voelen we de klemmende greep van het geestelijk avontuur; waar hij de minder bewust levende mens uitbeeldt in zijn strijd met de oerkrachten van zijn wezen, daar ontbreekt de bezieling die de ene onvervangbare vorm schept.

In De Blauwe Bloem, het vervolg op Johanna Maria, heeft Lebeau zijn eigen klimaat weergevonden. Althans na de eerste honderd bladzijden. Dit boek stelt opzet en betekenis van het vorige pas ten volle in het licht, doch maakt ons tevens duidelijk dat het de schrijver eigenlijk te doen was om dit tweede deel, en dat Johanna Maria slechts een te breedvoerig uitgesponnen aanloop is, om de karaktereigenschappen van de hoofdpersonen uit De Blauwe Bloem op erfelijkheids- en milieu-omstandigheden te funderen.

Alhoewel de lijdzame, offerende figuur van Johanna Maria haar naam als titel aan het eerste deel geschonken heeft, ontkomt de lezer toch niet aan de indruk dat de eigenlijke dominerende kracht in dit boek uitgaat van Viktor Van Deylst, haar vader: ‘een vitalist op het vulgaire plan’ - zoals Lebeau zelf in een interview zijn personage heeft gekarakteriseerd -, een man die de levensintensiteit zoekt in alcohol en geweld. Iets gelijkaardigs doet zich voor in De Blauwe Bloem. Daar wordt de kleinzoon Frans de hoofdpersoon doch het is Johanna Maria, zijn moeder, die door haar geestelijke aanwezigheid het verloop der handeling beheerst. Erfelijkheid en milieu hebben in deze kleinzoon de predispositie gelegd tot een leven van onrust en onevenwichtigheid. Zijn opvoeding verschaft hem echter de elementen die hem zullen toelaten zijn vitalisme uit te leven op het geestelijk plan. Zijn leven wordt een rusteloze jacht op ‘de blauwe bloem’, symbool van de hoogste levensintensiteit. Filosofie en wetenschap, liefde tot de vrouw en roekeloze ontplooiing van energie, het laat hem alles onbevredigd, tot ook aan hem de ervaring van de H. Augustinus zich voltrekt, dat het hart blijft hunkeren tot het rust vindt in God. Tot het einde van haar leven heeft hij de jaloerse en niets ontziende bezorgdheid van zijn moeder om het geestelijk heil van haar kind, met bittere hardnekkigheid bevochten als een dodelijke bedreiging voor zijn persoonlijkheid en een aanslag op zijn geestelijke ontplooiing. Doch na haar dood zal hij tot het besef komen dat zij het meest intens geleefd heeft van allen. ‘Ik heb de zin van het leven in het leven zelf gezocht. Zij niet. Zij heeft een intenser leven gepostuleerd dan ik. Het leven bij U’. Tot aan zijn dood zal ze in hem blijven voortleven met haar liefde, ‘als een kracht ten goede die nooit begeven zal’. Want ‘al wat hij beschouwde als het beste van zich zelf, kwam van haar... Zij was het menselijk type dat hij vergeefs gezocht had in zijn leven. De volstrekte overgave aan een idee, de heldhaftige trouw aan één geloof, éne liefde. Dat had zij, dat was zij’. En consequent zal hij de geestelijke ervaring tot levensverworvenheid maken: ‘Dan

[p. 500]

staat hij op en gaat. Naar het huis waar hij zijn vrouw zal vinden. Het obscure, grauwe leven tegemoet. Maar dat in 't verborgen gloeien zal van liefde en van vrede’.

We zijn ver verwijderd van de banale anecdotiek uit Johanna Maria. Het is Lebeau op zijn best: de rusteloze geest die uit de honderdvoudige greep der aardse gebondenheden opworstelt naar het bovenzinnelijk licht. In de eerste hoofdstukken, die de jeugd van de hoofdpersoon behandelen, ontspoort hij nog wel eens in een onbelangrijke uitrafeling, doch van de collegejaren af, en naarmate de hoofdpersoon als volwassen intellectueel tegenover de essentiële problemen van het leven komt te staan, wordt zijn stijl gespierd en sober, doorgloeid als het ware van een inwendig vuur. In elke zin, in ieder woord tast men de MENS die zich uitspreken moet, wie het schrijven bittere doch bevrijdende noodzaak is. Hij observeert en tekent scherp, vertolkt feilloos gedachten en gevoelens, typeert vlot en raak, vooral waar het figuren betreft die geestelijk iets vertegenwoordigen. Geen onbelangrijke uitweidingen meer, geen nutteloos gepraat. Zijn schrijftrant is direct en zakelijk, grenzend aan het pamflettaire soms, zijn beeldspraak zonder fiorituren, strak om de gedachte spannend. Hij schrijft niet meer om het verhaal, niet meer in slenterende verpozing om een gefantaseerde intrige, doch uit noodzaak van een gespannen geest, recht naar het einde toe, naar de verlossende ontknoping.

Ik ben er me wel van bewust dat ik bij dit alles tekortkomingen over het hoofd heb gezien, doch over de tekortkomingen van een boek begint men pas te spreken als ze de waardering in de weg staan. Wanneer een schrijver er echter in slaagt, bij de lectuur van zijn werk zijn tekortkomingen te doen vergeten, dan heeft hij een goed boek geschreven. En dat is het geval met De Blauwe Bloem.