Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 97

[p. 445]

Boekbesprekingen

Een grote roman van Gaston Duribreux

Met zijn roman De Zure Druiven (Uitg. Desclée de Brouwer, Brugge-Brussel) heeft Gaston Duribreux niet enkel zijn beste werk maar ook een der meest markante Vlaamse romans van ons tijdvak geschreven.

De handeling speelt zich tijdens de jongste oorlog af in een grote kuststad van ons land, waarin ook een middelmatig toerist Oostende zal herkennen. Een groepje jongens, leerlingen van het college en het atheneum, delen in hun jonge gemoederen de verfoeiing en wrok van omzeggens onze gehele bevolking jegens de bezetter, en gedreven door hun jonge overmoed, komen ze samen in een vervallen-verlaten huis aan de kade om een verzetsgroep te stichten. Ze heten Etienne Lallemans, Jacky, Richard Van Thuyne, Triphon Van den Kieboom; Fernand Dolfijn is hun aanvoerder. Met die curieuze mengeling van authentiek idealisme en jongensachtige grootdoenerij in hun jeugdig gemoed, gaan ze aan het ‘saboteren’, maar worden spoedig door verraad van een ‘fabriekswachter’ gevat en in de gevangenis opgesloten. Ze ondergaan daar alle martelingen van de Gestapo en vooral de psychische folteringen van het gevangenisleven, tot ze bij het einde van de oorlog door een vroegere schoolkameraad, de jonge SS Vandijlstadt, worden bevrijd. Deze hoofd-handeling van het boek heeft Duribreux met boeiende nevenhandelingen verweven: het neerschieten van de volksjongen 't Visserke bij zijn vlucht na een sabotagedaad; de karakterontwikkeling van Richard Van Thuyne, die bij de gevangenneming van zijn jonge vrienden van zijn vage nieuwe-orde-gezindheid evolueert naar het verzet, en die, door alle ervaringen heen, uit zijn angst ontwikkelt naar een karaktervolle houding; de tragische ondergang van de familie Lallemans, en ten slotte de ontwikkeling van de jonge SS Vandijlstadt. Het is een boek met rijkverstrengelde handeling en sterke compositie geworden.

Duribreux heeft op magistrale wijze de akelige atmosfeer van de bezetting opgeroepen, zoals ze niet enkel in zijn kuststad maar in alle steden van ons land bestond. Hij doet het met een vermogen tot atmosfeer-schepping, dat soms gewoonweg meesterlijk moet worden genoemd.

De grootste betekenis van zijn boek ligt evenwel in de karakter- en levensuitbeelding. Episch-dramatisch heeft hij enkele uitzonderlijke zielen gestalte gegeven; hij heeft de complexiteit van hun natuur, de onverbiddelijke gang van hun lot met grote kunstenaarsmacht tegenwoordig gesteld. De jonge figuren die hij oproept staan allen onverzoenbaar tegenover de vooroorlogse tijdgeest, met zijn burgerlijk egoïsme en beginselloosheid, alsmede tegenover de tyrannie van de Duitse bezetting. Uit eigen kracht willen zij allen boven hun wereld uitgroeien naar een vaste kern van manmoedig en grootgezind leven. Hun roekeloze overmoed is een wonderbaar mengsel van grootdoenerij en wilskracht, ondoordachte dweepzucht en kinderlijke ongereptheid, pose en grootse karaktersterkte, schone rechtvaardigheidsdrift en critiekloze haat. Hoe levenswaar en subtiel heeft Duribreux dat gecompliceerde mysterie der jeugdpsyche uitgebeeld in deze enkelen onder de allerbesten, die in een tijd zonder schaamte en heldhaftigheid, vol genotzucht en egoïsme, door een ‘drang naar veredeling’ worden opgetild, en die, krachtens de heilige wet van het leven zelf, zich voor de ‘opbouw van een nieuwe wereld’ willen inzetten op basis van heldhaftigheid.

Duribreux heeft de karakteruitbeelding in dit boek uit een veelzijdige rijkdom van te-

[p. 446]

genstellingen opgebouwd. Een dezer contrasten is dat van de verzetsjongens met hun vroegere studiemakker, oud-college-student SS Vandijlstadt. Tragisch en bitter is deze tegenstelling in de verhitte haatsfeer van de bezettingsjaren, maar mysterieuzer is nog de wederzijdse samenhorigheid van hem en zijn jonge vijanden, die berust op de onderlinge herkenning van elkanders wezen. Samen zijn zij immers jongeren die snakken naar reinheid, enkelvoudigheid, waarvoor ze bewust of onbewust het offer van hun leven veil hebben. Zoeken de jonge verzetslieden iets zuivers waaraan ze zich vastklampen kunnen, iets groots, om zich aan te geven, dan zoekt de jonge SS in wezen niets anders. Tragisch is zijn fanatieke verblindheid, gevaarlijk zijn koppige trots, maar ontroerend zijn onverbiddelijke wilskracht, zijn hunkering naar een groot ideaal, zijn zelfloze inzet die dood noch ontberingen vreest. Wit of zwart, deze jongeren weten dat de mens alleen groot wordt wanneer hij zichzelf vergeten kan en voor zijn waarheid alles veil heeft. Zij allen keren zich af van de oudere generaties in Europa en zijn bereid de woorden van SS Vandijlstadt tot zijn oudleraar-priester tot de hunne te maken: ‘Nooit hebt U onze ziel het voedsel gegeven, dat een natuurlijke behoefte was van onze jeugd. Zo zijn wij Uw slachtoffers geworden! Ik vooral. Ik geloof aan iets groots en enkelvoudigs, aan iets dat scherp omlijnd is, en dat hebt U mij niet gegeven!’ (121). Vermoeid van de berekeningen van het burgerlijke leven, met zijn genotzucht en comfortabel egoïsme, afkerig (zonder het te doorgronden) van de ontzenuwende en wil-slopende complexiteit ener decadente cultuur, snakken deze jonge zielen allen naar een verheven, mannelijk leven in dienst van een grote, enkelvoudige volmaaktheid. Praegnant heeft Duribreux dit beste deel van de oorlogsjeugd uitgebeeld in tegenstelling tot zijn milieu en zijn tijd: hij confronteert zijn jonge helden met de oudere generatie, met de hele materialistische bezettingssfeer, met de dierlijke uitspattingen der Duitse bezetters en met de moordzuchtige verwildering van sommige verzetslieden, en niet het minst aangrijpend met die miserabele figuur van de oudere gevangene, die, wanneer hij van de Gestapo zijn stokslagen ontvangt, met al zijn lafheid heul zoekt in het oproepen van lubrieke herinneringen. De grootgezinde verbeelding van Duribreux heeft in dit boek de droom van opperste reinheid opgeroepen in een mannelijk-rijpe jeugd, die de bezoedeling van het leven niet wil en zich schrap zet tegen de laagheid in de mens, waarvan de schrijver deze scherp-mooie bepaling geeft: ‘in de samenstelling van zijn wezen niets te vinden waaraan men zich opheffen kan’ (294). Zo is zijn boek menselijk-opbouwend, geestelijk-positief vergeleken met het nihilistische pessimisme, dat zo doelloos-somber en ironisch opblinkt uit dat andere oorlogsboek, Gerard Walschap's Wit en zwart.

Maar al bestaat er tussen al deze figuren een treffende overeenkomst in willen en voelen, toch heeft ieder zijn eigen karakter, zijn eigen problemen. Dolfijn en Triphon zijn jonge kerels met koel-hard zelfbewustzijn en volmaakte beheersing, door geen angst of weemoed geplaagd. Tegenover hen staan de belaste en vertwijfelde Etienne en de angstige Richard, die beiden van uit hun innerlijke onzekerheid doorheen zware crises naar de klare daadkracht groeien. In hun wederzijdse verhoudingen heeft Duribreux de spanningen van kwetsbare gevoeligheid, aarzeling en achterdocht gelegd, die tijdens de gevangenschap acuut worden opgedreven. Het is mij hier niet mogelijk heel de psychologische dichtheid van dit boek te ontrafelen, alleen wil ik er even op wijzen dat de genuanceerde karaktertekening bij Duribreux zich in grote lijnen ontwikkelt volgens de tegenstelling van enkelvoudigheid en complexiteit. De enkelvoudigheid der psyche wordt in figuren als Triphon en Dolfijn als een prachtige verworvenheid uitgetekend, en als een daemonische kracht in het meisje Hermine; daarentegen wordt de complexiteit belichaamd door Etienne en Richard: zij willen er met angst aan ontkomen in het simpel-volstrekte. Zelfs een nevenfiguur als de Duitse soldaat Heinz Linke, die Hermine's minnaar is, vreest de verbizondering zijner gevoelens als een dreigende ondergang en wil ze ontvluchten in de groep of de dood. Zeker schuilt achter deze drang naar een grote enkelvoudigheid in denken en voelen, naar een volstrekte zelfuitleving in de bevrijdende daad, bij Duribreux, in dit boek en elders, een heroïsche trek, maar even duidelijk schuilt daarin een zeker quantum angst. De drift naar het

[p. 447]

groot-enkelvoudige en de heroïsche daadkracht lijkt bij hem uiting te zijn van een zelfverweer, zij het tegen de complexiteit van het bewustzijnsleven of tegen de zedelijke angst. In heel zijn oeuvre trouwens is de dualiteit tussen de verheerlijking van de enkelvoudige heroïek (vooral in zijn vissersromans) en de tragische complexiteit van het bewustzijn (vooral Derina) aanwezig.

De karakterkunst van Duribreux is in dit boek zeer groot; ze is modern door haar gevoel voor de samengesteldheid en het mysterie der psyches, classiek door haar vermogen tot grote, klare lijnen. Elke ziel is een individueel wonder voor hem, vol geheime draden en verrassende spanningen, boeiend en complex. Tot op de rand, haast tot in het overdrevene, zijn de figuren met hyper-intens binnenleven gevuld, dat Duribreux met fijne sensibiliteit en niets ontziende waarheidsdrift doorvorst. Maandenlang moet hij met deze jonge kinderen zijner verbeelding hebben geleefd (misschien tijdens zijn eenzame wandeltochten langs het winterse Noordzeestrand) om hen deze verfijnde sensibiliteit en deze eivolheid van intens-merkwaardig zieleleven te geven, zo oerkrachtig en tevens zo geraffineerd, zo scherp-individueel en volkomen oorspronkelijk.

Hij heeft deze figuren en hun lot ook gesitueerd in een wereldbeeld, dat door grootheid en mysterie treft. De uitersten van de menselijke dierlijkheid en van de hunker naar het absolute, de dramatiek van menselijke oerkrachten en zielsconflicten, de onontwijkbaarheid der bitterste tegenstellingen én de droom van eenheid, de ‘grote geheimenis’ van het vrouwelijke, het tragisch heroïsme dat als een duistere fataliteit de ontwikkeling van zoveel grote zielen bepalen kan, kortom, zoveel van het eeuwig-menselijke heeft in dit boek zijn plaats. Sommige bladzijden zijn prachtig door geladen spanning, sommige vondsten zijn merkwaardig, als bvb. de tegenstelling van Dolfijn en de gestapo Wotke.

Ook de natuuruitbeelding is in sommige hoofdstukken meesterlijk, vooral waar Duribreux, volgens zijn voorkeur, het daemonische in de natuur oproept. De gore gruwelijkheid en afzichtelijkheid van de nacht over de verpuinde, verlaten stad in bezettingstijd en ook het nachtelijke landschap in zijn ruwe disharmonie, weet hij ‘unheimlich’ en reëel uit te beelden. Sommige natuurbeelden grijpen aan door hun onheilspellende beklemming. Ook hier getuigt Duribreux van een ontedere, zelfs gruwzame verbeeldingskracht en een zeer oorspronkelijke visie, die misschien beide door zijn nabuurschap met die groots-onverschillige en ruw-desolate Noordzee werden aangevuurd. En indien ik daarstraks sprak van zijn angst voor de complexiteit van het zieleleven, dan spreekt die mysterieuze angst ook uit zijn gefixeerde passie voor het geheim-dreigende van de natuur.

Er zijn zeker in dit boek zwakkere delen. De karakter-ontwikkeling van Richard lijkt me niet zo overtuigend uitgebeeld; ze doet wat geforceerd en onecht aan. Ook met zijn trek naar het visionnaire en spookachtig-lugubere in de verbeelding gaat Duribreux soms over de maat. Zo doen de crises der angstverbeelding, waaraan hij de oude Lallemans onderwerpt, wat overdreven aan, en vooral geeft de episode in het ‘Slangenhuis’, waar Richard slachtoffer wordt van zijn angst-hallucinaties, een opgeschroefde en gezochte indruk, al is ze in beklemmende stijl geschreven. Zoals in sommige vroegere werken (bvb. De Bron op de Berg) laat de schrijver zich hier op sleeptouw nemen door zijn fantasie, tot het uitbeelden van een wereld van wonder en verschrikking; maar dit alles heeft meer van het gechargeerde fantasiespel dan van het menselijk-overtuigende. Duribreux zou dus af en toe critischer moeten staan tegenover zijn verbeelding. Maar afgezien van deze enkele passages, waar geestelijke onwerkelijkheid en overdrijving heersen, is dit een in alle opzichten merkwaardig boek, geschreven in een stugge, saamgedrongen, maar zinrijke en doorgaans zuivere stijl.

De lezers zullen, hoop ik, reeds tot de vaststelling zijn gekomen dat Duribreux geen politieke roman heeft willen schrijven, al laat dan ook zijn standpunt tegenover de overweldiger en zijn helpers niets aan duidelijkheid te wensen over, en is zijn uitbeelding van de bezettingssfeer in de kuststad aangrijpend en waarachtig. Maar hij beweegt zich in feite op een hoger en belangrijker niveau dan het louter-politieke. Zijn roman geeft een ethische visie op de tijd, en vooral is hij op het probleem van de jeugd geconcentreerd. Zijn visie op de jeugd en haar taak in ons tijdvak is gekenmerkt door een hevige drang

[p. 448]

naar zedelijke integriteit en heldhaftigheid. De grote verdienste van Duribreux is daarbij dat zijn inzet voor een heroïsche levenshouding mijlenver blijft van de moderne posetot-schijnheldendom zoals men die bij de Montherlant vindt, en even ver van de romantische dweperij, het vage mysticisme en de naïeve flauwgevoeligheid, die de Vlaamse jéugdbeweging tussen de twee oorlogen - ook bij de besten, ik denk aan een Van der Hallen, - wel eens hebben gekenmerkt. De hoogtedrift, die Duribreux zijn jonge helden ingeeft, is er een van individuele volmaking; ze wordt op de gebieden van het metaphysische, morele en maatschappelijke leven gedreven door een verheven werkelijkheidszin. Ze betekent de concrete inzet voor een heldere en persoonlijke waarheid, een concrete maatschappelijke dienst, bereid tot elk offer, zelfs tot de dood. Moest ik dit jonge en zeer concrete heroïsme met dat van een hedendaags buitenlands schrijver vergelijken, ik zou verwijzen naar de Saint Exupéry. Duribreux laat de jonge helden van zijn boek langzaam zich louteren van dweepzucht, pose, verkapt egoïsme en romantische kwalen, tot zij rijpen naar het smetteloos en naakt-werkelijk idealisme van de ware man. Vooral in de gevangenis, langs veel foltering en inwendig lijden, worden zij gevoerd tot de ‘inwendige naaktheid’, het zuivere menszijn. In de concrete strijd tegen bederf en bekoring, in de strijd om werkelijkheid en tegen de werkelijkheden, leren zij de ‘enkelvoudige kern van hun behoud’ ontdekken, hun eigen vrije ziel, en leren zij daarin kracht putten tot weerstand tegen alle fataliteit en ellende, tot zij die haast magische onaantastbaarheid bereiken van de moedige morele mens, die zijn onwrikbaar evenwicht in zichzelf heeft gevonden. Hoe ver staan we hier van de vaag-holle romantiek, hoe ver ook van het aestheetje-spelen en van onecht spiritualisme.

De kern van heel het dramatische levensspel, waar het in dit boek om gaat, is de strijd om de geest in de mens, het enige dat in hem waarlijk vrij leven kan. De folteringen van Wotke zijn er vergeefs op gericht die ‘ongrijpbare geest’ in deze jongeren te doden, en hij kan hem ook niet doden in de SS Vandijlstadt wanneer hij deze neerschiet. De geest is de kern van onaantastbaarheid in ieder van ons, en hij kan slechts tot volle ontplooiing komen in de jeugd door een wilskrachtig en helder zelfbewustzijn; ziedaar de grondgedachte van Duribreux' boek. Niemand kan een mens groot maken dan hij zelf, en hij kan het slechts door het volle en fiere bezit van zijn zedelijk zelfbewustzijn. Het heerlijkste wat deze jonge verzetsmannen voor hun oudleraar-priester, later hun medegevangene, kunnen getuigen is: ‘Hij heeft ons geleerd dat iedereen, na God, meester is van zijn eigen waarheid.’ (266). Dat is ook het slotwoord van de jonge SS Van Dijlstadt, wanneer hij, na zijn jonge vijanden te hebben vrijgelaten, valt onder de kogels van Wotke: ‘Denkt U dat ik mijn eigen waarheid niet heb?’ Niemand is groot die geen grote eigen waarheid heeft, waarvoor hij uit alle krachten leeft en werkt, en bereid is desnoods te sterven. Juist omdat de jeugd, die Duribreux hier uitbeeldt, volgens zijn droom naar die overtuiging groeit, hebben vele van zijn jonge figuren iets van die dierbare trots, iets van die misprijzende fierheid, die zo vaak eigen is aan de strijdbare mens, die met grote gevoelens verkeert, die voor zijn eigen grote waarheid leeft en vechtend werkt, en in zichzelf zijn sterke zekerheid heeft gevonden. Mocht onze Vlaamse jeugd opgroeien naar deze aan God gehoorzame, tevens zelfbewuste en fiere mannelijkheid, met die hoge, offerende en vrije gezindheid, zoals Duribreux ze hier zo prachtig uitbeeldt. Ze zou ons volk naar een fiere en zelfstandige zedelijke grootheid opvoeren.

Gaston Duribreux heeft met deze roman in de Vlaamse letterkunde een belangrijke sector van menselijkheid ontgonnen. Krachtens zijn artistiek-episch vermogen, zijn psychologische uitbeeldingskracht en zijn grootmenselijkheid, is deze roman een der belangrijkste, die bij ons in de jongste decennia werden geschreven. Zulk boek is een bezielend getuigenis voor de groei naar geestelijke substantie, naar ruimte van ‘brains’ en geestelijk leven, in de jonge Vlaamse roman. Het is te hopen dat dit beste boek van Gaston Duribreux (tot nog toe), spoedig in Franse, Engelse en andere vertalingen zal kunnen verschijnen, als een der volwaardige uitingen van Vlaamse romankunst en Vlaamse ‘Geest’ in onze tijd.

ALB. W.