Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 97

[p. 306]

Kronieken

Kroniek der Zuidafrikaanse letteren
Tijdschrift en toneel
door Rob. Antonissen

In Zuid-Afrika verschijnen op dit ogenblik vijf tijdschriften die direct en in hoofdzaak betrokken zijn bij de literatuur. Het oudste is het kritisch-bibliografische kwartaalblad Ons Eie Boek (Kaapstad; o.r.v. F.E.J. Malherbe). Elk nummer bevat een groot aantal besprekingen van recente publicaties (vooral Afrikaanse en Nederlandse), een paar artikels over letterkunde en taalkunde, en enkele studies over Afrikaanse en Nederlandse literaire werken die door de onderwijsdepartementen der vier provincies werden voorgeschreven als lectuur in de middelbare scholen gedurende het lopende jaar. Dit tijdschrift heeft dus sedert zijn oprichting (in 1935) ongeveer hetzelfde karakter behouden: het is inlichtend en opvoedkundig, niet richtinggevend. Maar zijn specifieke taak vervult het nog steeds op verdienstelijke wijze.

Daarop volgt in ‘leeftijd’ het driemaandelijkse tijdschrift Standpunte, dat thans zijn zesde jaargang voltooit. Onder redaktie van N.P. van Wyk Louw, D.J. Opperman, Jan Greshoff en Karel Jonckheere handhaaft het onverzwakt een hoog peil, een Europees peil. De meeste bijdragen in Standpunte zijn in het Afrikaans gesteld, maar het publiceert ook tal van Engelse bijdragen en heel wat in het Nederlands. Stelt het weinig ruimte ter beschikking van het verhalende proza - dat trouwens in Zuid-Afrika een treurige depressie doormaakt -, dan blijft het anderzijds de precieze waardemeter van het beste waartoe Zuidafrikaanse critici, essayisten en dichters thans in staat zijn. Maar méér ook: het is de meest betrouwbare waardemeter van het geestesleven en het intellectuele ‘engagement’ onder het Zuiderkruis. Wie aan de Nederlandse letterkunde niet onverschillig voorbijgaat, zal in het laatste zestal nummers zijn voordeel kunnen doen met belangrijke artikels over Busken Huet, Boutens, Gorter, Toussaint van Boelaere, Marnix Gijsen (romans), de jongste Noord- en Zuidnederlandse poëzie e.d.m.

De lijn van het meer lokaal getinte tijdschrift Die Nuwe Brandwag, dat van 1929 tot 1933 verscheen, en van het Jaarboek van die Afrikaanse Skrywerskring (1936-50) wordt doorgetrokken door een nieuw kwartaalblad: het Tydskrif vir Letterkunde (Johannesburg; o.r.v. C.M. van den Heever), tevens orgaan van de Skrywerskring. De waarde van poëzie en verhalend proza die

[p. 307]

in de zopas voltooide eerste jaargang voorkomen - voor een groot deel werk van auteurs uit een oudere generatie -, rechtvaardigen de uitgave van deze nieuwe periodiek; essay en kritiek daarentegen maken er de zwakke kant van uit. Een paar bijdragen zijn in het Nederlands gesteld; overigens alles in het Afrikaans.

Tweemaandelijks verschijnt een ander pas gesticht tijdschrift: Helikon (Johannesburg; o.r.v. S.I. Mocke), gewijd aan ‘toneel, lettere, kunste’, tevens orgaan van de Nasionale Toneelorganisasie. Al brengt Helikon ook poëzie, verhalen en essay's (tot zover uitsluitend in het Afrikaans), toch ligt het zwaartepunt hier bij het toneel, en we kunnen maar hopen dat dit er in de hoogste mate mee gebaat mag zijn: want op het gebied van het drama heeft de Afrikaanse letterkunde nog een aanzienlijke achterstand goed te maken. Elk nummer publiceert o.m. een oorspronkelijk toneelstuk, met name eenakters. Waartoe dit met bescheiden middelen begonnen tijdschrift zich zal ontwikkelen, kan uit de tot dusver verschenen drie nummers nog moeilijk worden afgeleid.

Ten slotte is er nog een Engelstalig maandblad met een... Afrikaanse titel: Trek (Johannesburg; o.r.v. E. Bendheim), dat na allerlei wederwaardigheden nu zijn zestiende jaargang heeft ingezet. Het is de enige Engelstalige periodiek van betekenis die zich in Zuid-Afrika heeft kunnen staande houden, en niet zonder moeite: ze is verschenen en verdwenen, en nógmaals verschenen, telkens onder nieuwe redaktie en in wisselend formaat. De reden? Het antwoord werd, in September jl., gegeven door het Kaapstadse dagblad The Cape Argus: een van de redenen is ‘the quaint illusion cherished by many English-speaking business men that art and letters are the amusement of long-haired aesthetes and should be regarded as beneath the dignity of manly men who make money. But perhaps the main reason is the tendency of Anglo-Saxon culture in this country to narrow down to the two channels of politics and fundamentalism’. Het is een feit dat een tijdschrift als Trek ten minste de helft van zijn lezers onder Afrikaanssprekenden telt: men vraagt zich af hoe lang het zou kunnen blijven bestaan als ook dié helft het eens de rug zou toekeren. Wat trouwens niet zo spoedig zal gebeuren. Want de zich voor kulturele aangelegenheden interesserende Afrikaner stelt nu eenmaal belang in àlles wat in zijn land gebeurt: dit land en geen ander is het zijne. Daarom ook, en daarom vooral indien niet uitsluitend, is de Afrikaner totnogtoe steeds de verreweg belangrijkste bouwer van de kultuur in Zuid-Afrika geweest, terwijl het hart van zijn Engelssprekende landgenoot nog meestal verdeeld is tussen twee vaderlanden: Brittannië en Zuid-Afrika, en doorgaans ook in dié rangorde. Het zou niet opgaan te beweren dat er geen Engelssprekende intellectuele élite in Zuid-Afrika bestaat; ze is er, maar ze is nog meer Engels dan Zuidafrikaans en teert in aanzienlijke mate op de oude en nieuwe kultuurgoederen van ‘the home overseas’. Vooral dit nog zo vaak voorkomende ‘home-complex’ houd ik verantwoordelijk voor het bijna volkomen ontbreken ener scheppende bijdrage tot de Zuidafrikaanse letterkunde

[p. 308]

van de kant der Engelstalige bevolking, en voor het feit dat ze geen duurzaam leven kan verzekeren aan zelfs maar één enkele eigen en hoogstaande periodiek.

Nu is het anderzijds wel waar, dat vele, en steeds meer, Engelse bijdragen hun weg vinden naar Standpunte en een enkele keer ook naar Ons Eie Boek: een verheugend verschijnsel zelfs, want dit publiceren in tijdschriften met Afrikaanse stempel is wellicht het tastbaarste bewijs dat het Engelse bevolkingselement eindelijk begint op te gaan in zijn nieuwe vaderland bezuiden de evenaar. Maar iets als Trek is daarom niet overbodig. Het draagt trouwens, als enige maandblad, een heel apart karakter. Het noemt zich ‘a critical monthly review’ en rapporteert geregeld over de culturele aktualiteit: recente poëzie en proza, theater, film, plastische kunst en meer andere dingen. Het doet dit bovendien met die prikkelende Engelse ‘spirit’ die op de nog steeds niet afdoende overwonnen inertie van het Zuidafrikaanse denken alleen maar weldadig inwerken kan.

Het tijdelijk staken van Trek in Augustus jl. - in Oktober daarop is het met een nieuwe reeks van wal gestoken - viel ongeveer samen met een anoniem artikel in het ‘Literary Supplement’ van de Londense Times (24.8.51), waarvan de steller beweerde dat er geen noemenswaardige Engels-Zuidafrikaanse literatuur bestaat en mogelijk nooit zal bestaan. Het Kaapse dagblad Die Burger (10.9.51), daarbij aanknopend, schreef - weliswaar met moeilijk verholen voldoening, maar niettemin terecht - dat een stevig wortelschieten in de Zuidafrikaanse ‘bodem’ en natie en in hun zware problematiek, m.a.w. een onverdeeld toebehoren aan dit land en dit volk, dé grote voorwaarde voor het scheppen van een Engels-Zuidafrikaanse letterkunde zal zijn; voorwaarde waaraan volgens Die Burger nog maar zelden voldaan wordt. In het herrezen Trek is daarop scherp, maar zonder klem van argumenten gereageerd, en er is een hele polemiek op gevolgd, beurtelings óver- en onderschattend.

Ik kan hier niet ingaan op waarde en onwaarde van de omstreden literatuur in het Engels. Als mijn persoonlijke mening wil ik slechts uitspreken dat het beste Engelse proza, verhalend, kritisch en essayistisch, niet moet onderdoen voor het beste Afrikaanse (maar dat zegt nog niet héél veel!), dat de poëzie pas de laatste tijd in Guy Butler en Anthony Delius een paar vertegenwoordigers heeft gevonden die ‘beloven’ (- Roy Campbell kan bezwaarlijk als Zuidafrikaans gelden, al heeft hij lang in dit land gewoond en al werd hij er door geïnspireerd tot een groot aantal zijner verzen - ), dat het oorspronkelijke én goede toneelwerk in het Engels nog sporadischer voorkomt dan het dito Afrikaanse.

En... - maar dat is een andere kwestie - dat merkwaardige, soms aangrijpende toneelvertoningen in beide talen even talrijk zijn, d.w.z. niet zeldzaam. Als het beste dat ik zag, noem ik een Afrikaanse opvoering van Molière's Vrek en een Engelse van Sophokles' Koning Oidipoes: allebei uitstekend werk van de Nasionale Toneelorganisasie, die met haar Engelse en haar Afrikaanse afdeling sterk doet denken aan het Nationaal Toneel van België; er

[p. 309]

bestaat meer contact tussen die twee afdelingen, en de Toneelorganisasie is, in dit onmetelijke land, veel meer op reizen aangewezen. Ze overweegt evenwel de oprichting, binnenkort, van vaste beroepsgezelschappen te Kaapstad, Pretoria en Johannesburg. Voor het komende seizoen worden, van de reizende beroepsgezelschappen, opvoeringen verwacht van Shakespeare's King Lear, Molière's Tartuffe en Anouilh's Antigone.

Daarnaast is het voortreffelijke werk van honderden amateursverenigingen, en vooral dat van de dramatische gezelschappen aan de verschillende universiteiten, evenmin een zeldzaamheid.

2.

Zoals terloops reeds te verstaan gegeven, is het toneelwerk niet de sterkste kant van de Afrikaanse letterkunde. Toch heeft het Afrikaanse drama de laatste paar jaren meer winst geboekt dan het Afrikaanse verhalende proza. Vorig jaar gaf ik in het Huldeboek Antoon vander Plaetse een overzicht van de ook in de Nederlanden opvoerbare Afrikaanse dramatiek, en ik vermeldde toen o.m. het werk van een drietal jongere auteurs: Uys Krige, W.A. de Klerk en G.J. Beukes. Dit drietal heeft ook het laatste anderhalve jaar het meest van zich doen spreken.

Van Krige - die buitendien met Ver in die Wêreld (1951) zijn grote begaafdheid als schrijver van sensitief, door en door menselijk journalistisch reportageproza bevestigde, en wiens Vir die Luit en die Kitaar (1950), een verzameling van vaak uitnemende vertalingen uit Franse, Spaanse en Arabische poëzie, door de Suid-Afrikaanse Akademie werd bekroond - kregen we een nieuwe bundel eenakters: Die ongeskrewe Stuk, Die Gees van die Water en Die Sluipskutter (1951). Het eerste is iets helemaal nieuws in de Afrikaanse letterkunde, maar de waarde ervan gaat ook nog niet boven het experimentele uit: spelers zijn een regisseur, een muzikant en enkele mensen uit het publiek, en de vraag naar het wezen van het toneel is het voorwerp der handeling. Het tweede, een luisterspel met het onrustige Water, de wispelturige Wind en de wijze Berg als personages, is een fraai specimen van lyrisch-symbolische dramakunst met sterke atmosferische effekten. Het derde, tevens het titelstuk, is aktualiteits- en zelfs strekkingstoneel, maar met universele waarde, in de lijn van en met dezelfde aangrijpende kwaliteit als zijn vroegere Alle paaie gaan na Rome. Het speelt op het einde van de tweede wereldoorlog in Italië (waar Krige zelf deel uitmaakte van de Zuidafrikaanse strijdmacht), en hoofdpersonen zijn een jonge Duitse sluipschutter en een Afrikaanse officier; de eerste, gevangen genomen, wordt door de laatste gefusilleerd, nadat zijn manschappen geweigerd hebben zulks te doen; op dit crisismoment volgt één zin als ontknoping: ‘Waar is daardie seun?’, de vraag van een Italiaanse vrouw die de gevangene komt verplegen en nog niet weet dat hij gedood is. - Langer toneelwerk van Krige mist gewoonlijk hechte constructie, zoals thans

[p. 310]

weer zijn Twee Lampe (1951), een familie-tragedie in drie bedrijven met twee zelfmoorden.

Een ander stuk van Krige, Die Ryk Weduwee, kreeg (samen met Die blanke Stilte van Johannes Meintjies) de tweede prijs in de dramawedstrijd die werd uitgeschreven met het oog op het aanstaande Van Riebeeckfeest; het werd nog niet uitgegeven. De eerste prijs werd verdeeld onder Die Jaar van die Vuuros van De Klerk (thema: de rassenverhoudingen in Zuid-Afrika) en As ons twee eers getroud is! van Beukes (blijspel over het gezinsleven), allebei eveneens onuitgegeven. (De eerste prijs in de Engelse afdeling werd toegekend aan The Dam van Guy Butler).

Van De Klerk verscheen een tragedie in vier bedrijven, Vlamme oor La Roche (1951): uitwerking van een driehoeksgegeven in een plattelandsmilieu. Die uitwerking ontleent haar originaliteit aan het feit dat De Klerk het gegeven ethisch-ideëel doorlicht heeft - het komt te staan in het teken van een bij hem frequente idee, nl.: dat te grote ijver in het bestreven van een in se goed objectief allicht leidt tot zelfverblinding, zelfvernietiging én vernietiging van het objectief -, maar ze lijdt daaraan ook schipbreuk doordat de idee in te veel uitdrukkelijke woorden beredeneerd wordt. Net zo verijdelt de onvoldoende in de karakters geïntegreerde beredenering van ideeën - die sterk aan Sartre en Camus doen denken - de pakkende werking van De Klerk's recente, knap-geschreven ik-roman, Nelia Bell (1951).

Beukes heeft een bewerkte en met drie stukken vermeerderde herdruk bezorgd van zijn spannend-geconstrueerde eenakters: Kerse teen die Wind (1950), en ongeveer gelijktijdig een drama in drie bedrijven, Salome dans! (1950), laten verschijnen. Evenmin als zijn vroegere vollengte-drama's kan het gelukkig heten: de auteur is er niet in geslaagd zijn al te talrijke en heterogene motieven (persoonlijke tragiek, menselijke verhoudingen, botsing van wereldbeschouwingen, strijd tussen aards en hemels) tot een complexe harmonie te verenigen. Herodes, bedoeld als de tragische centrumfiguur, wordt daardoor een melodramatische mislukkeling.

Wie belang stelt in de wording van het Zuidafrikaanse toneel, gezien door iemand die het, als vooraanstaand acteur, van uut tot uur heeft meebeleefd, leze Applous. Die kronieke van 'n toneelspeler (1950), het boeiende boek van André Huguenet.