Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 97

[p. 218]

Dr. N.M. Wildiers
De crisis onzer eeuw

Pitirim A. Sorokin: De Crisis onzer Eeuw. Met een woord vooraf van Dr. J.H. Van der Hoop. Deventer, N. Kluwer, 1950, geb. fl. 11.50.

De redenering, die ten grondslag ligt aan het werk van Pitirim A. Sorokin, een der merkwaardigste sociologen van onze tijd, zou ongeveer op de volgende wijze kunnen samengevat worden: alle cultuur is gegrondvest op een fundamenteel levensinzicht, zij is toegepaste metaphysica. Welnu, onze tijd bezit geen eenheidscheppend levensinzicht, geen waarachtige metaphysica. Vandaar dan ook dat wij op dit ogenblik geen waarachtige cultuur bezitten, maar een samenraapsel van oude en nieuwe cultuurelementen die geen organische eenheid meer uitmaken.

Sorokin keert zich zowel tegen de cultuurpessimisten, die naar het voorbeeld van O. Spengler de ondergang van het avondland voorspellen, als tegen de naïeve vereerders van de gestroomlijnde vooruitgang, die in hun beaat optimisme het hele verloop der huidige geschiedenis in enkele simplistische formules samenvatten en voor alle moeilijkheden een afdoend geneesmiddel weten. Zijn weg loopt tussen beide extremen; zijn cultuurbeschouwing en -kritiek neemt als het ware een tussenpositie in: de Westerse beschaving maakt een zware crisis door omdat de eenheid-scheppende beginselen, die er aan ten grondslag lagen, verloren gingen en de nieuwe geestelijke fundering slechts traag en moeizaam wordt veroverd.

‘In tegenstelling met de optimistische diagnose is de tegenwoordige crisis niet gewoon maar zeer buitengewoon. Ze is niet enkel te wijten aan een economische of politieke regeringsfout, maar raakt tegelijkertijd bijna het gehele gebied der Westerse beschaving en maatschappij in al haar hoofdgeledingen aan. Het is een crisis in haar kunst en wetenschap, wijsbegeerte en religie, wet en zedelijkheid, manieren en zeden, in de vormen van haar sociale, politieke en economische organisatie, inbegrepen de aard van familie en huwelijk; kortom het is een crisis, die bijna de gehele wijze van leven, denken en gedrag der Westerse maatschappij betreft. Nauwkeuriger uitgedrukt: ze bestaat in de ontbinding van een fundamentele vorm der Westerse cultuur en samenleving, die de laatste vier eeuwen heersende is geweest.’

Sorokin onderscheidt in onze Westerse beschaving der laatste duizend jaren drie hoofdtypen: het ideële, het idealistische en het wereldse type.

[p. 219]

Het ideële type, overheersend tot circa 1200, wordt gedragen door het beginsel van een bovenzinnelijke en bovenverstandelijke God als de ene waarachtige werkelijkheid en waarde. (Dit type is ook aanwezig in de beschaving van het Brahmaanse Indië, van de Boeddhistische en Taoïstische culturen en van de Griekse der achtste tot het einde der zesde eeuw v. C.) In al haar onderdelen sprak deze middeleeuwse beschaving haar geloof uit, samengevat in de christelijke geloofsbelijdenis.

Het idealistische type is gegrondvest op de stelling, dat de waarachtige werkelijkheid gedeeltelijk bovenzinnelijk en gedeeltelijk zintuigelijk is. Hemel en aarde, God en wereldoorden er in één grote synthese samengebonden, met dien verstande dat de Godsgedachte er de sluitsteen van vormt. Dit cultuurtype heeft zijn bloei gekend in de 13^e en de 14^e eeuw. (Ook in het Oude Griekenland leefde het in de 5^e en 4^e eeuw v. C.)

Het zintuigelijk of wereldse type treedt bij ons op rond het begin der 16^e eeuw. Het is heel en al gegrondvest op en doordrongen van het beginsel, dat de waarachtige werkelijkheid en waarde zintuigelijk is. Vandaar dat deze cultuur hoofdzakelijk ongeneeslijk en op werelds nut is ingesteld.

Dit schema ligt ten grondslag aan Sorokin's cultuurstudie. Het wordt naar zijn mening teruggevonden in de geschiedenis van de Egyptische en Babylonische, Griekse, Romeinse, Hindoese, en Chinese en andere grote beschavingen.

De crisis nu van de huidige cultuur is naar zijn mening gelegen in de ontbinding van het overwegend werelds stelsel der Europees-Amerikaanse beschaving. ‘Na verscheidene eeuwen heersende te zijn geweest heeft de wereldse zich op al de hoofdafdelingen der Westerse cultuur en samenleving afgedrukt en deze ook overwegend werelds gemaakt. Nu deze wereldse vorm ontbindt, zullen ook al de geledingen onzer maatschappij en cultuur desgelijks ontbinden’. Vandaar dat de huidige cultuurcrisis niet alleen één of andere sector heeft aangegrepen, maar in werkelijkheid ‘totalitair’ mag genoemd worden. ‘Zij is zo ver reikend, zegt Sorokin, dat gedurende de laatste dertig eeuwen slechts vier dergelijke storingen in de geschiedenis der Grieks-Romeinse en Westerse beschavingen met de tegenwoordige te vergelijken zijn. Zelfs treden die vier op kleinere schaal op dan die waartegenover wij ons nu geplaatst vinden’. Evenals toen wordt ook de huidige crisis gekenmerkt ‘door een buitengewone uitbarsting van oorlogen, revoluties, anarchie en bloedvergieten, door een maatschappelijke, zedelijke, economische, politieke chaos, door een wederopkomen van walgelijke wreedheid en dierlijkheid en een tijdelijke verwoesting van grote en kleine waarden der mensheid, door ellende en lijden, dat millioenen ten deel valt, een beroering die ver de desorganisatie der gewone storingen te boven gaat’.

Tegenover deze fundamentele storingen in de grondvorm van onze cultuur zijn alle discussies over democratie en totalitarisme, over kapitalisme en communisme, over pacifisme en militarisme, over nationalisme en internationalisme slechts ondergeschikte twistpunten, die des te meer tot allerlei meningsverschillen aanleiding geven naarmate een gemeenschappelijk beginsel als middel ter oplossing volkomen ontbreekt.

[p. 220]

Sorokin aanvaardt dus niet dat onze beschaving met ondergang zou bedreigd zijn, wèl dat een grondige crisis in deze beschaving is ingetreden en een bepaald cultuurtype in de schoot van deze beschaving naar zijn einde gaat. Het grootste deel van zijn werk is dan ook gewijd aan het onderzoek van de ontbindingssymptomen der wereldse cultuur. Ten overvloede treft hij deze aan op het gebied der kunst, op het gebied van wetenschap, wijsbegeerte en godsdienst, op het gebied van zedenleer en wet; op het gebied van het contractueel gezin, bestuur, economische organisatie, vrijheid en internationale verhoudingen; verder wijst hij ons op verschijnselen als misdadigheid, oorlog, revolutie, zelfmoord, geestesstoring, op de tragische verscheurdheid, het chaotisch synkretisme, de verheerlijking van het geweld, die de huidige mens kenmerken. Aan de hand van een reusachtig materiaal en met behulp van vernuftig (maar wel eens betwistbaar) samengestelde statistieken en graphieken wordt onze cultuur in alle richtingen doorzocht en doorlicht en wordt op de talrijke barsten en scheuren gewezen.

Van bizonder belang zijn ongetwijfeld de conclusies, waartoe dit zeer oorspronkelijk en grondig onderzoek heeft geleid. Voor de eerstkomende tijden voorziet de schrijver een groeiende spanning tussen de verschillende tegengestelde elementen in onze cultuur en in heel de menselijke samenleving, en een toenemende aftakeling van de levensvormen, waartoe de wereldse cultuur ons heeft geleid. Tegelijkertijd zullen de scherpste intellecten, die in de laatste vier eeuwen hun beste krachten hadden gewijd aan de opbouw van een op aardse waarden gesteunde cultuur, zich voortaan meer en meer in de richting van een ideële of idealistische cultuur gaan ontwikkelen. Zal de huidige tijd gekenmerkt worden ‘door een toename en verscherpen der tegenstrijdigheden en conflicten’, uiteindelijk staan wij aan de vooravond van de geboorte van een nieuwe cultuurperiode. Het is ons niet gegeven te voorspellen welke vormen zij zal aannemen; naar de mening van Sorokin zal zij dichter bij het nieuw ideële, dan bij het nieuw idealistische type staan. Dan zal ‘een nieuwe maatschappelijke, culturele, geestelijke en zedelijke orde weer op de agenda van de geschiedenis staan’.

Tien jaren na de eerste publicatie van dit boek, heeft de schrijver de behoefte gevoeld om een nieuw hoofdstuk aan zijn werk toe te voegen, nièt om ook maar één regel uit zijn vroeger geschrift te retracteren, wèl om te wijzen op het feit hoe de jongste gebeurtenissen zijn diagnose en voorspellingen zijn komen bevestigen.

De gebeurtenissen tussen de jaren 40-50 ziet hij als ‘een rijpen van de crisis’, en past op deze periode de door hem reeds vroeger ontdekte ‘wet der polarisatie’ toe. Deze wordt aldus geformuleerd: Een crisis, ramp of spanning strekt er toe innerlijk verborgen tegenstrijdigheden hetzij in iemands geest en gedrag óf bij een maatschappelijke groep óf instelling óf in een gegeven beschaving uiterlijk en zichtbaar te maken. De aangevoerde feiten uit het laatste decennium wijzen inderdaad op een steeds toenemende breuk in de ziel, de persoonlijkheid en het gedrag van de Westerse mens, op een ontbin-

[p. 221]

ding van de wereldsgerichte geest en gedrag, uitlopende op een vermeerdering van in de war geraakte personen en geestelijke ziekten, in 't bizonder verschillende psychoneurosen, op een polarisatie rondom tegenstrijdige waardenstelsels met als gevolg een aanwas van uiterste en onderling tegengestelde mensentypen en een daaruit voortvloeiende hevige onderlinge strijd.

Intussen treden ook de voortekenen van een nieuwe ideëel of idealistisch gerichte cultuurvorm langzaam aan het licht. Op welke elementen steunt de hoop van Sorokin voor de toekomst? Niet op de eclectische pogingen, die hier en daar ondernomen worden om onze cultuur wederom op te bouwen en die meestal verstoken blijven van iedere scheppende eenheid. ‘Het enige gebied,’ zo getuigt hij aan het slot van dit aangrijpend boek, ‘waarop waarlijk grote scheppers van idealistische en ideële waarden verschenen zijn, is dat van goedheid, het cultuurgebied waar scheppende opbouw in het bizonder nodig is. Verheven leiders als Gandhi, Albert Schweitzer, Sri Aurobindo, en een menigte minder bekende maar even grote apostelen van goedheid als deze, de “Vrienden”, duizenden “goede buren”, die onzelfzuchtig anderen dienen - geven voorbeelden voor brengers van goedheid. Hun zedenleer, in theorie en practijk, is inderdaad een waarlijk scheppende wijziging van de grote stelsels der idealistische en ideële ethiek. Daar het gebied van wereldse ethiek en zedelijk gedrag ontbonden werd, is op het ogenblik hier de behoefte aan een nieuwe binding bizonder dringend. Het is daarom gelukkig dat deze genieën van goedheid reeds op dit gebied verschenen zijn. Zij geven al het voorbeeld, de weg en de middelen aan die een waarlijk idealistische of ideële wederverbinding der zedelijke waarden zullen tot stand brengen’.

Op deze hoopvolle verwachting van een nieuw scheppende era in het leven der mensheid eindigt dit ongemeen-rijke en meesterlijke boek. Zoals men ziet staat het wel enigszins wat de algemene strekking betreft in de lijn van Berdjajev's ‘Nieuwe Middeleeuwen’, met dien verstande dat het op een grondiger onderzoek van het feitenmateriaal berust. Daargelaten het ontoereikend karakter van iedere schematisering der geschiedenis, en de onzekerheid van alle toekomstvoorspellingen, zal men zich wel moeilijk aan de hier geboden cultuurcritiek kunnen onttrekken.