Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 94

[p. 663]

Boekbesprekingen

Verhalend proza

Filip de Pillecijn: Mensen achter den Dijk. - Boekengilde De Clauwaert, Leuven. 1949. 300 blz.

Dit is geen roman met een verwikkeling en een ontknoping en ook geen verhaal met een bepaalde probleemstelling. Even lyrisch als episch brengt het een beschrijving van het landschap tussen Durme en Schelde en een uitbeelding van het leven, zoals het zeventig jaar geleden op een arm dorp werd geleid. De atmosfeer van het boek is onvergetelijk. Het is geschreven door iemand, die op afstand het verleden overschouwt, die geleden en gestreden heeft, en nu met weemoedige ontgoocheling een balans opmaakt. Er is niets overgebleven dan liefde voor de aarde en het vooruitzicht op een uiteindelijke vrede in de dood. Bij een eerste lezing had het ons minder getroffen dan bij een tweede. Nu hebben wij wat ons eerst tamelijk versplinterd had toegeschenen in een vaster eenheid gezien: een man die terugblikt, die nog niet aanvaarden en vergeven kan, en terzelfder tijd toch te veel realiteitszin bezit, om alles van zich af te stoten. Het is wel waarachtig, ook in zijn verhalende gedeelten, waar het zo goed naar de oude dorpsnovellen van Buysse gelijkt;, maar ook eenzijdig, omdat de menselijke karakters tot typen herleid worden, die dicht bij de cliché's staan, die de naturalistische school gebruikt en misbruikt heeft, tot zij onvermijdelijk vervaagd geworden waren. Met ‘De Soldaat Johan’ is het De Pillecijn's schoonste boek, dat op een overtuigende manier de meditatieve aard van zijn kunst tot zijn recht laat komen en met ‘Gebed om een goed Einde’ van Maurice Roelants, waarmede het veel gelijkenis vertoont, het ontroerendste dat de psycho-analytische stemmingskunst ons geschonken heeft. Behoort het als zodanig, en om zijn impressionistische, enigszins precieuze, taalschoonheid tot een voorbije periode? Wij geloven het niet, want het is een boek, waarvan de menselijke inhoud te echt en doorleefd aandoet, opdat het vlug zou kunnen verouderen. Het is echter geen werk, dat voor jonge of ongevormde lezers geschikt mag heten. De geest waarmede de schrijver de sexuele schandalen-kroniek van het dorp opgetekend en priesters en schijnkatholieken heeft afgekamd is te zuur, om van vooropgezetheid gans vrij te zijn.

André DEMEDTS.

André Demedts: In het Morgenlicht. Roman. - Uitg. N.V. De Kinkhoren, Brussel. Prijs: gen. 75 fr.; geb. 110 fr.

Deze roman is het vervolg van een andere, ‘Voor de avond valt’, die Demedts vorig jaar liet verschijnen en moet beschouwd worden als het tweede deel van een trilogie die hij waarschijnlijk spoedig zal voltooien. Hij kan evenwel ook als een zelfstandig werk worden begrepen en genoten. Demedts verhaalt de ondergang van de boerenfamilie Van Leyda. Langs een verstrengelde en zeer goed-uitgesponnen ontwikkelingsgang van gebeurtenissen wordt de tragische ondergang van deze familie bewerkt. Er zijn twee conflicten, die zich afspelen op de achtergrond der gebeurtenissen. Het eerste is een bittere vete tussen de boerenfamilie Leenknecht en Van Leyda, die tenslotte door het huwelijk van Hugo Van Leyda en Frederika Leenknecht zal worden opgelost; het tweede is de strijd tussen de trouw aan het landelijk boerenleven en de inzijpeling van de moderne beschaving. Het is een strijd, die men in de boeren- en dorpsromans van de laatste honderd jaar schier alom ziet uitgebeeld. Demedts laat zijn boerenfamilie door de verlokking van een industrieel experiment bijna volledig ten ondergaan. Het volgende deel zal ons

[p. 664]

leren of de zoon Hugo, die het land trouw blijft en alle steeds import misprijzend wantrouwt - en die als type in Demedts' werk in zekere mate nieuw is -, in staat zal zijn door zijn boerenwerk deze ondergang te bezweren.

Het gaat hier dus om een familie-roman over generaties, waarin misverstand, onbegrip en onderlinge strijd hoogtij vieren, en waarin een tragisch pessimisme overheerst, dat slechts in de figuur van de jonge en stoere Hugo een heroïsche noot verwerft.

De kern van deze roman is echter te zoeken vér achter de gebeurtenissen en hun sociale betekenis, en wél in zijn wijsgerig symbolisme. De epische scheppingen van Demedts schijnen ten slotte slechts symbolen van zijn eindeloze cirkelgangen in zichzelf, waarbij hij mijmerend alle verschijnselen aan zijn eigen existentiële levenservaring toetst. Zijn figuren en situaties zijn projecties van een subjectief beleven, zijn verhalen zijn parabels van zijn levensphilosophie. Dit is, gezien van uit het standpunt van de roman als genre, de betrekkelijke zwakte van het werk van Demedts; maar gezien van uit het ruimere standpunt van de kunst, is dit zijn grootheid.

Ook in deze roman zijn schier alle personen en situaties uitingen van een levensgevoel, dat men tragisch en fatalistisch moet noemen. De mens zoals Demedts hem per se wil en moet zien, is een geboren eenzame, ingemetseld in zichzelf, zinloos geworpen in dit leven, verpletterd onder zijn schuldbesef. Het leven van de geest is hem een onuitstaanbare marteling, die hij probeert te ontkomen door een vlucht in de natuur, door een exaltatie van het leven met de bodem, door zinnelijk leven - in de vele betekenissen van het woord - lichamelijk krachtvertoon, actie, vitaliteit, zinnenlust, natuurmystiek, enz. en het openbaart hem ook een onmacht, die hij compenseert door kunstmatige brutaliteit.

De psychologie van Demedts' personages is dus ingewikkeld, verwrongen, bitter en pijnlijk. Ze is in schier al haar aspecten tot een grond-type te herleiden. Hieruit vloeit stilaan het gevaar voort van een zekere monotonie. De metaphysica van zijn figuren is even tragisch; hun geloof in God ziet Demedts bij voorkeur als een wanhopige sprong. De wereld van Demedts' roman kent nooit het spel, zonder hetwelk het leven op deze wereld wel onleefbaar blijkt te zijn; zij kent evenmin de eenvoudige aanvaarding der werkelijkheden van het menselijk bestaan in hun relatieve waarde. Demedts laadt de luttelste verschijnselen met de verpletterende ernst van een tragische wanhoopsphilosophie. Zijn roman mist dan ook de objectieve waarschijnlijkheid, die men in het epische genre van de levensuitbeelding vraagt; zijn waarheid is subjectief, als van een lyrisch-wijsgerige belijdenis, maar als zodanig indrukwekkend.

Technisch is de roman goed gebouwd; de karaktertekening is, alhoewel eenzijdig en gechargeerd, toch subjectief-juist; zwakker zijn daarentegen de dialogen door hun houterigheid en onnatuurlijkheid. Al wordt de inhoud dan ook gekenmerkt door een beklemmende en norse somberheid, die voor sommige zachte en kleine zieltjes wellicht te ontstellend is, toch zal men zelden of nooit in onze letterkunde een roman lezen, met zulke diepe en persoonlijke levensvisie, zulk een rijkdom van meditatief gedachtenleven en mensenkennis, kortom, met zulke diepe, oorspronkelijke en eerlijke menselijkheid.

A. WESTERLINCK.