Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 93

[p. 577]

[1948/10]

R.F. Lissens
Emmanuel de Bom tachtig
...met losse hand...

Het gebeurt wel, naar het schijnt, dat hij in de Antwerpse Kempen, waar hij sedert jaren woont, twintig kilometer te voet aflegt. Een mooi resultaat, op tachtigjarige leeftijd, voor iemand die zijn carrière als bibliothecaris begon. De Bom is niet verroest op zijn kruk.

Hij is geen zwerver - tenzij wellicht van het locaal Vlaams type -, maar sla zijn bundels kronieken op: overal is hij bij geweest. Geen schrijver, geen kunstenaar, geen Vlaams voorman van belang uit de jaren vóór en onmiddellijk na de eerste wereldoorlog, of De Bom heeft hem een stukje gewijd naar aanleiding van een viering, een voordracht, een uitvoering, een tentoonstelling, een bekroning, een herdenking of een overlijden. De Bom, of de bestendige aanwezigheid. Dit is begonnen met ‘Van Nu en Straks’, dat hij mede opgericht heeft. Van dan af ziet men deze Sinjoor zijn enthousiast web spinnen: naar Brussel waar Vermeylen de toon aangeeft, naar Gent waar Van de Woestijne zijn cello stemt, naar Avelgem waar Streuvels zijn tijd nog verdeelt tussen bakkersoven en schrijftafel, naar Holland ten slotte, waar hij met Leo Simons en Herman Robbers ijvert voor toenadering tussen Zuid en Noord. Sociabel en in de verste verte niet verslaafd aan vooropgezette ideeën en theorieën, is hij bij uitstek de man van toenadering en verzoening. Daarom noemt men hem in de wandeling niet Emmanuel, maar de Mane. Uit de kring van de Van-Nu-en-Straksers is hij als eerste opnieuw naar de door hen tamelijk brutaal op zij gezette Pol de Mont gegaan. Hij heeft ouderen als dela Montagne en Sauwen en jongeren als Cornette aan het lezerspubliek voorgesteld, hij heeft Zielens aangemoedigd en hij heeft vriendschap gesloten met Gilliams, met wie hij een sentimentele liefde deelt voor het Antwerpen van De Braekeleer. De robuste, roze en joviale De Bom kan al die verschillende namen - en vele andere meer - van diverse pluimage te saam rijmen.

Er is een tijd geweest dat hij, in zijn geschriften althans, dit helder gezicht niet vertoonde. De lectuur van de tobbende Ibsen - over wie hij overigens het eerst in Vlaanderen een boekje publiceerde - en van de Russen, die de mens en de maatschappij in een troebel daglicht stelden, hadden een diepe indruk gemaakt op de jonge man, die niet alleen met de aan de adolescentie

[p. 578]

eigen problemen had af te rekenen, doch bovendien zeer gevoelig was voor de fin-de-siècle-stemming van de geestelijk en sociaal onrustige negentiger jaren in Vlaanderen. Zoals velen dacht hij dat een oude wereld van leugen en verval aan 't afsterven was en dat een nieuw rijk van waarheid en liefde weldra zou oprijzen. Had Vermeylen reeds niet het dreunen van de ‘onder ons’ aanrukkende barbaren gehoord, en had hij, als jong leider, zelfs niet de rol bepaald, die de kunst in de komende, vrije gemeenschap zou vervullen? De Bom worstelde tegen een gecompliceerde jeugdcrisis, waarvan hij de uitkomst niet zag. Deze zwarte tijd vond zijn literaire neerslag het volledigst in de kleine roman Wrakken. Hij luidt onze eigenlijke stadsliteratuur in en hij is het uitgangspunt van de moderne Vlaamse psychologische roman. Ik heb er veel respect voor, niet alleen om zijn historische betekenis, maar in de eerste plaats om de mistige suggestie van de havenatmosfeer en het boeiend, melancholisch spel van drie door het Noodlot naar elkaar toegedreven zwakke mensenkinderen. ‘Zij hadden het oneindig weemoedige gevoel, dat het leven hun te sterk was, dat alles in dit leven onvermijdelijk is, en dat zij moesten medegaan, zich laten drijven als hulpelooze wrakken...’

Na de zwarte tijd breken de jaren van gulheid en geestdrift aan. Schetsen en verhalen - zeer dikwijls slechts anecdoten of stemmingen - volgen elkaar op, allemaal in gemoedelijke trant en op een toon, waarvan de hartelijke eenvoud ontwapent. Hoe vreemd het moge klinken, wanneer De Bom zich zelf definitief blijkt te hebben gevonden, bereikt hij nergens het peil van Wrakken. Zoals zijn vriend Vermeylen, blijft hij, literair gezien, de schrijver van één boek. In wat hij na zijn dertigste jaar publiceert wordt iedere ernstige poging tot het ontwarren van het hart, het ondervragen van de geest, het ontsluieren van het raadselachtig innerlijk van de mens als het ware vermeden. Samen met de onrust verdwijnt de belangstelling voor ons aller lot. Het wordt een verwijlen aan het oppervlak van het leven. Het is ongetwijfeld het goed recht van de schrijver, maar het zij mij ten goede gehouden dat ik deze beperking ontstellend vind. Aan haar is de ontgoocheling toe te schrijven van het lang verwachte Land van Hambeloke, dat De Bom vele jaren heeft gedragen en dat zijn levenswerk had moeten worden. Ik kan een gulle lach waarderen en ik ben niet ongevoelig voor de warmte van De Bom's stoer optimisme noch voor zijn sterke gehechtheid aan het klein vaderland, - volstaat echter dit alles om van deze familie-kroniek eersterangs werk te maken, ook wanneer zij nog met een soms benijdenswaardige losheid is geschreven? Ik vraag me af, of ik dit boek niet anders zou beoordelen, als ik het voorrecht genoten had, geboren te zijn in ‘die stad, welke verafgodeerd werd door al wie 't geluk was beschoren, binnen haar muren het licht te mogen zien’. En toch. Tot de weinige goede Vlaamse essay's reken ik De Bom's schattig boekje, De Psychologie van den Antwerpenaar, hoezeer het ook wellicht in de eerste plaats de psychologie van Mane de Bom is, opgetogen minnaar van het ouderwets Antwerpen uit de vorige eeuw.

Er is één aspect van De Bom, dat men, vrees ik, in de komende jaren te

[p. 579]

licht uit het oog zal verliezen, omdat het uiteraard met de actualiteit is verbonden. Zijn journalistieke arbeid, eerst voor ‘De Nieuwe Rotterdamsche Courant’, daarna voor ‘De Volksgazet’, heeft hem in de gelegenheid gesteld om zijn aangeboren gaven van verteller en schetser-naar-het-leven te ontwikkelen op een gebied, dat grotendeels braak lag toen hij het betrad. De Bom is een geboren chroniqueur. Een chroniqueur is geen criticus. De criticus scheidt het koren van het kaf en spreekt een oordeel uit. De chroniqueur schetst een figuur of geeft een vluchtig beeld van een gebeurtenis, die een ogenblik in het middelpunt van de belangstelling staan. Hij legt een silhouet of een moment vast op het papier. De Bom heeft de kroniek met brio beoefend. Over tal van mannen van betekenis (of die eens van betekenis waren), over tal van belangrijke (of minder belangrijke) manifestaties heeft zijn radde pen gedurende het eerste kwart van onze eeuw vlotte, prettige stukken geschreven. Alleen reeds de titel van sommige kronieken verraadt de frisse kijk: ‘Het Vlaamsche Rütli’ (over de campagne voor de Vlaamse Universiteit), ‘Nieuwjaarsbrief aan Stijn Streuvels’, ‘Na de Lente-fuif’ (over Van Nu en Straks), ‘Dolende Zielen’ (over Gustaaf Vermeersch), ‘De philosophie van het Bruegelfeest’, ‘Max Elskamp: of de vreemde plant’, ‘Querido-in-regenjas’. Springlevend als bronwater, en ook zo helder, heeft zijn chroniqueursproza onuitputtelijk geborreld, jarenlang, haast dag aan dag, zodat zijn vrienden hem bij zijn zestigste verjaardag een gebundelde keuze hebben kunnen aanbieden, die zij terecht ‘Dagwerk voor Vlaanderen’ mochten noemen. Deze kronieken zijn van onbetwistbaar belang, omdat zij de getuigenis van een tijdgenoot, dikwijls ook boeiende herinneringen, bewaren. Lezenswaardig blijven de meeste, omdat zij zo prettig geschreven zijn en omdat ook hier de gemoedelijkheid en laat ik maar zeggen de gevoeligheid van De Bom spontaan haar uiting vinden. Hij weet het zelf best. Van zijn jongere collega in de letteren, Arthur Cornette - die een grotere intellectuele nieuwsgierigheid op de oudere voor had - heeft hij eens geschreven dat diens werk niets heeft ‘van die sombere laatdunkendheid, die fanatische eenzijdigheid en verbolgenheid, die galachtige meesmuilerij, welke critisch geschrijf vaak tot zulk een onverduwbaar brei, en soms tot een ware penitentie kunnen maken. - Gelukkig, Cornette bezit a sense of humour. Zijn hersens zijn niet van gewapend beton, zoomin als zijn “grondbeginselen”, waar hij, als 't past, met zwierigheid den brui durft van geven’. Deze woorden zijn toepasselijk op De Bom zelf.

Mede-oprichter van ‘Van Nu en Straks’, inluider van de moderne Vlaamse psychologische roman, essayist, chroniqueur: - dat is een bemoedigende balans. Zijn vrienden zullen daar nog aan toevoegen: en verwoed briefschrijver, want dat is hij ook, en als zijn intimi later een keuze van zijn brieven willen in het licht geven, krijgen wij vermoedelijk nog een flinke brok proza te lezen. Wij - dat zijn zij die, over een paar generaties heen, De Bom gelukwensen met zijn tachtig jaren - wij hebben nog een dubbele wens te uiten. Eerst en vooral dat wij zouden verrast worden met iets van het gehalte van Wrakken, - het hoeft daarom heus niet somber te zijn. En dan dat De Bom buiten de zoëven ver-

[p. 580]

noemde titels ook die van memorialist op zijn staat van dienst moge zetten. Ik zei het al: hij is overal bij geweest. De fikse oude heer heeft geen enkel excuus om zijn wakkere blik niet te laten gaan over een heerlijk verleden, en aan zijn tafel te gaan zitten, en zo maar te beginnen aan zijn mémoires, die vanzelf de mémoires van een halve eeuw Vlaams geestesleven zullen worden. Ter verlustiging van de losse hand, die dagelijks haar stuk schrijft, en tot ons genoegen.