Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 93

[p. 2]

Toespraak van Prof. Dr Jozef Muls
Namens het Belpaire-Teichmann Fonds, de Kunstwereld en de Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal en Letterkunde

Eminentie

Zeer geachte Toehoorders,

Tacitus schreef in zijn studie over Duitsland dat de Germanen de opvatting waren toegedaan als zou de Vrouw iets heiligs en profetisch in haar wezen hebben. Hoezeer zijn wij geneigd deze mening te beamen, wanneer wij, allen hier aanwezig, onze gedachten laten gaan naar de eerbiedwaardige figuur die, ginder ver in de ‘Lei’, waar het rumoer van de stad ophoudt, de geest, het hart, het geweten van Vlaanderen is geworden. Al wie haar ooit mocht naderen, deze laatste tijd, moest de magische kracht ondergaan die zij blijft uitstralen, waar zij zit in een hoekje van de canapé bij het raam, met een boek op de schoot, dat zij toesloeg om haar bezoeker te woord te staan, doch waar haar wijsvinger tussen de bladen bleef steken, als een signet, om straks haar geliefde lectuur weer voort te zetten.

Wanneer ik hier de eerste aan de beurt kom om Maria Elisabeth Belpaire met haar vijf en negentigste verjaring geluk te wensen en te vieren, dan is het omdat ik spreek namens de mensen van de kunstwereld, die wel het meest haast hebben om haar te danken voor al wat zij haar verschuldigd blijven.

Er zijn zo vele vrouwen die voorgeven van schilderkunst, muziek en literatuur te houden en haar kennis ervan tentoon te spreiden, omdat zulks tot de goede sociëteitsmanieren behoort. Voor M.E. Belpaire was kunstzin een natuurlijke gesteltenis en kunstbescherming een roeping.

Zij komt uit een tijd waar er nog geen nationale wetenschappelijke en artistieke fondsen met millioenen-budgetten bestonden en elke cultuurmanifestatie aan het privaat initiatief was overgelaten. Sedert de Pausen en de vorsten geen opdrachten meer gaven en de grondwettelijke Staten hun taak niet helemaal hadden overgenomen, was kunstbescherming het werk van een élite, die zo goed mogelijk de vorstelijke tradities heeft voortgezet.

Tot deze élite behoort Juffrouw Belpaire. Haar huis is altijd het toevluchtsoord geweest voor artisten. Zij kwamen om steun, om troost, om aanmoediging en nooit is er een onvoldaan van haar heen gegaan. De grote heldere kamer, waar zij zat aan een kleine schrijftafel, bij de hoge vensterdeuren met uitzicht op de tuin, is meer dan een halve eeuw, in Antwerpen, het evenbeeld

[p. *1]

Zijne Eminentie Kardinaal van Roey bezoekt Juffrouw Belpaire vóór de academische zitting

Hare Majesteit Koningin Elisabeth brengt een bezoek aan Juffrouw Belpaire ter gelegenheid van haar 95ste verjaardag

[p. 3]

geweest van wat eens was de Platonische Academie der Medici te Florence. Daar werden tijdschriften in het leven geroepen en geredigeerd, daar werd het ‘Vlaamse Kwartet’ gesticht en gingen die onvergetelijke intieme uitvoeringen door, daar kwam de ‘Beethoven-Broederschap’ tot stand, waardoor honderden deelachtig werden aan de edelste genietingen van de klassieke muziek, daar werd de ‘Artisten-Mis’ bedacht, die in het Antwerpse kunstleven zulke uitzonderlijke plaats heeft veroverd, daar werd de vrouwenbeweging in het leven geroepen, daar werd tot de vestiging van zovele instituten voor onderwijs en de Hogeschool voor Vrouwen besloten, daar kwamen haar tijdgenoten als Schaepman, Cuppens, Vliebergh, Jörgensen, Henriette Roland-Holst haar bezoeken, daar werden jongeren als Persijn, Aug. Van Cauwelaert, Walschap en later Westerlinck onthaald, daar zaten de schilders en beeldhouwers haar portret te tekenen, te schilderen en te boetseren aan stukken die werden weg geschonken aan instellingen waar zij de moeder van geworden was.

Geslacht na geslacht is door deze kamer voorbij gegaan. Wie er kwam als student of aankomend schrijver zit thans op een bisschopstoel of in de voorzitterszetel van het Parlement, is lid geworden van een Academie of doceert aan de Universiteit. Mensen van alle gezindheden, van alle partijen, met of zonder geloof, zijn over haar drempel gekomen. Zij was voor eenieder die enige betekenis had in den lande het geestelijk centrum, waar het wachtwoord van de nieuwste cultuur-actie werd vernomen.

Niet dat zij er ooit aan gedacht heeft een literair salon rond haar te vormen, om er zelf te schitteren. Zij was al te zeer toewijding, bewondering en dienstvaardige behulpzaamheid. Als de Martha uit het Evangelie altijd iets doende, stichtend, steunend, animerend. Zij leefde eigenlijk afgezonderd, maar de besten wisten haar te vinden en door te dringen tot het omheinde en ingetogen leven, dat het hare was, in de stilste buurt van de wereldstad, die Antwerpen intussen geworden was.

Er waren nog andere noden waarin moest worden voorzien. Dat M.E. Belpaire zich in de eerste plaats met het welzijn der kunstenaars en de opvoeding der vrouw heeft bezig gehouden, valt toe te schrijven aan haar opvatting van de sociale waarden. Zij aanziet de kunstenaars als het hoogste in een land en de vrouw is voor haar de ziel van het huisgezin en het beste cement der natie.

Pascal heeft eens gezegd dat alle gewelddaden, de revoluties en de schokken in de wereldgeschiedenis toe te schrijven zijn aan het feit van zekere mensen, die niet rustig in hun kamer konden blijven zitten. Juffrouw Belpaire heeft haar huis schier nooit verlaten. Wanneer zij het toch deed, dan was het om in haar kapmantel naar de ochtendmis in haar parochiekerk te gaan, om een van haar onderwijsinstituten te bezoeken, of de muziekuitvoeringen van haar ‘Beethoven-Broederschap’ te gaan beluisteren. Sedert jaren leeft zij geheel teruggetrokken. De grootste gebeurtenissen, zelfs een feest als dat van heden lokken haar niet naar buiten. Doch van haar kamer uit blijft zij de rustige bezielster. Haar

[p. 4]

bescheiden bedrijvigheid versaagt nooit en is aldoor opbouwend gebleven. Hoe wij haar ook mogen loven, onze lof zal nooit evenredig zijn met de cultuurprestatie dezer uitzonderlijke vrouw, met hare gewichtigheid voor onze volksgemeenschap.

Het mag wel enige verwondering baren dat een dame van de wereld, voor wie het schitteren zo gemakkelijk ware geweest, vrede heeft genomen met in alle stilte goed te doen. In de jaren van haar jeugd en verder op haar levensbaan heeft zij uitgelezen mensen ontmoet. Haar Tante, Constance Teichmann, het heilig vrouwtje van Antwerpen, heeft haar mensenliefde, hulpvaardigheid en een grenzenloze verering voor muziek meegegeven. Zij was 20 jaar oud toen zij Schaepman voor het eerst ontmoette. Hoe moet zij met haar jeugdige geestdrift opgegaan zijn in de bewondering van deze dichter en redenaar met het sonoor geluid en die haar tevens voorkwam als een Paladijn van de Roomse Kerk. Edouard Huberti de Vlaamse Corot, de weemoedvolle schilder van de Kempen, heeft haar in de schilderkunst ingewijd. Jan de Laet leerde haar dichten. Zij werd een zusterziel voor Hilda Ram en Louisa Duyckers en zij werkten samen. Benoit en Tinel en later Lodewijk de Vocht heeft zij van nabij gekend en zij dweepte met hun scheppingen. Deze wildzang die opgroeide tussen geleerden, schilders, schrijvers en musici en weldra als jonge vrouw een universele artistieke begaafdheid had verworven en zeven vreemde talen sprak en schreef, heeft haar talent nooit aangewend om zelf naam te maken, maar om steeds beter van kunst te genieten en met nog meer overtuiging haar beoefenaars te helpen.

M.E. Belpaire, die een dozijn boeken van betekenis de wereld heeft ingezonden, - er komt er zopas nog een te verschijnen - heeft de zeldzame gave bezeten van zich als letterkundige te doen vergeten. Men wist nooit wanneer zij schreef. Het was een intieme aangelegenheid die zij evenals haar geloofspraktijk, liever gesluierd hield. Wanneer zij naar de pen greep gehoorzaamde zij aan een drang van binnen, dan was het om te getuigen, om te helpen, om haar bewondering uit te spreken, om haar liefde te bekennen, om een herinnering op te tekenen, die anders zoniet met haar verloren zou zijn gegaan. Waar zij in de eerste plaats haar sensibiliteit ontwikkeld had, was ook alles wat zij schreef, zo vrouwelijk gebleven. Zij paarde steeds de gevoeligheid van haar hart aan de gevoeligheid van haar geest. Meer dan schrijfster is zij steeds de vrouw van goede smaak gebleven. Zij zou haar wezen nooit ontsierd hebben door ambities of werk die niet van haar kunne waren. Zij heeft haar vrouwelijke gratie nooit afgelegd. Haar artistieke aanleg, evenals haar vroomheid verhoogden slechts de lieftalligheid en de bekoring die van haar uitging. Haar leven zelf is ten slotte haar meesterstuk geworden.

Er waren veel woonsten in haar hart, als in de cellen van een bijenkorf. De honing van haar hart waren de kunstenaars. Zij zijn door al die jaren ontelbaar geworden. Ik kan of mag ze niet vernoemen, maar moet mij bepalen bij de vertolking van hun dank.

Toen M.E. Belpaire negentig jaar geworden was, wilden haar vrienden een

[p. 5]

luisterrijk feest op touw zetten, maar zij wees elke betoging af en aanvaardde slechts dat een fonds zou worden gesticht om haar levenstaak van kunst- en cultuurbeschermster voort te zetten, nu zij reeds in haar leven alles had weggeschonken. Zo werd het Belpaire-Teichmann Fonds als een maatschappij zonder winstoogmerken gevestigd. De aangesloten leden zijn reeds talrijk. Zij moeten nog talrijker worden. Zij moeten heel het Vlaamse land omvatten. Zij hebben er voor te zorgen dat wat een vrouw alleen op cultuurgebied vermocht in de toekomst niet verloren gaat, integendeel tot hoger bloei geraakt en door samenwerking van velen over heel de volksgemeenschap zijn weldadige invloed doet uitstralen. Daar kan ieder hier aanwezig het zijne toe bijdragen en het zou wel de beste wijze zijn om de gevierde van vandaag onze dank te betuigen.

Juffrouw M.E. Belpaire is jaren lang het sieraad geweest van de Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal en Letterkunde. Toen de ouderdom haar niet meer toeliet de reizen naar Brussel of Gent te ondernemen om er de zittingen bij te wonen, heeft zij ontslag genomen, maar werd onmiddellijk tot erelid verkozen. Mij werd de eervolle taak opgelegd de Academie op deze zitting te vertegenwoordigen. Ik breng haar hulde en haar wensen. Zij worden aan Juffrouw Belpaire eerbiedig aangeboden.

Wanneer ik thans naar woorden zoek om al deze dank, deze genegenheid, deze verering, deze liefde in een slotakkoord te bundelen, dan schiet mij het vers van Vondel te binnen dat hij aan de Aartshertogin, Isabella, Clara, Eugenia, de vorstin der Nederlanden heeft toegedicht. De tijd was toen in verhouding al even bewogen als de onze. Er was oorlog en rumoer van oorlog overal. Er werd gevochten, gevonnist en gehalsrecht. De hertog van Arenberg was om zijn opstand tegen het wettig gezag in een kerker te Madrid gestorven. Vondel vroeg om vrede en verzoening. Dat doet M.E. Belpaire ook, als een stille heilige in haar hoekje. Zo zijn de woorden van Vondel ook voor haar bestemd en wij kunnen haar op geen passender wijze toespreken op deze heuglijke dag:

O kristelijke lamp
Sie neer in onzen damp
Versacht uw Neerlants wee
En steeck, is 't mooglick, eens het bloedig zwaart in schee
Opdat men hier beneen
van witten marmersteen
U wye een vredealtaar
Waarvoor men U ten roem magh singen jaar op jaar:
O Vredemoeder, eer
Van Neerlant, nimmermeer
Verwelck uw vredelof...

Kristelijke lamp, Eer van Vlaanderen, Vredemoeder, hoe passen deze titels ook op de gevierde van deze dag. Wij zien ze in het licht van onze verering.

[p. 6]

Eerbiedwaardig is zij geworden om al wat zij volbracht, ook om haar vijf en negentig jaar. Maar is oud-worden voor Juffrouw Belpaire ooit anders geweest dan haar jeugd bestendigen? Heeft zij niet steeds haar schone jaren zien blijven duren. Zij is nu nog omringd door de allerjongsten. Wat is dan eigenlijk haar hoge ouderdom? Niets anders dan een zeldzame schoonheid die haar voor ons uitzondert en dierbaar maakt.

Hoeveel geslachten hebben haar gestalte boven de Vlaamse horizont zien uitrijzen. De geslachten kwamen en gingen, maar zie de nobele verschijning is er nog steeds. Dit is het geluk van Juffrouw Belpaire dat zij alles altijd weer opnieuw beginnen ziet. Zij heeft er haar deel in, zij beleeft er haar vreugde aan. Haar droefenis ook misschien. Want een lange ervaring heeft haar geleerd hoe alles soms verkeerd loopt en hoeveel onrecht, ellende en verdriet er in deze wereld is. Maar de wijsheid leerde haar ook dat alles weer goed wordt, dat het leven alles weer rechtzet, dat wij een land bezitten dat door alle eeuwen zich zelf gelijk is gebleven en dat schoon is om te beminnen en ons in liefde te ‘versamen’.

Ik weet niet meer welke schrijver eens gezegd heeft dat onze levensjaren als traptreden zijn die wegvallen naarmate wij hoger klimmen. M.E. Belpaire bestijgt een mystieke trap waar niets van weg valt. Hij staat op de aarde en reikt tot de Hemel. Het is de ladder van Jacob die voert naar God en naar de Eeuwigheid.