Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 92

[p. 336]

Jan Boon
De gentleman in het Vlaamse landschap

In memoriam F.V. Toussaint.

In grijze oorlogsdagen verwijlen de gedachten gaarne eens op een afstand van de werkelijkheid. Er waren uren waarin het doodsgevaar, de woede en zelfs de droefheid afwezig waren en waarin ik eens nadacht over zulk een onmogelijk en onzinnig onderwerp als over de aesthetica van het werelds leven, de fijne tyrannie in het wetboek der samenleving, en over de zachtaardigheid die in Vlaanderen ontbreekt. Het was in de dagen toen de Vlaamse brute onder ons verscheen, gelaarsd tot aan de navel, met glimmende schouderpassanten en in zwart namaaksoldatenpak, met zilveren doodshoofd, witte dahlia, bulldoggezicht en hoornen uilenbril, en naar aanleiding van een herlezing van ‘Meaning of Education’ van Nicholas Butler met hoofdstukken over de vijf vereisten van de ontwikkelde man waaronder de zuiverheid en juistheid in het gebruik der moedertaal en die voorname en fatsoenlijke manieren die de openbaring zijn van vaste denk- en doe-gewoonten. Butler acht het typisch genoeg dat de Latijnse taal slechts één woord heeft: mores, om manieren, gebruiken, en moraal aan te duiden. Echte manieren, de manieren van een degelijk opgevoed man, zijn voor de Amerikaan Butler een uiterlijke openbaring van intellectuele en zedelijke overtuiging, schijnmanieren een vernis, dat wegvalt bij de dampende aanraking met de eerste zelfzuchtige suggestie. Manieren hebben een zedelijke betekenis en zijn geankerd in een diepe zelfeerbied die gebouwd is op de eerbied voor anderen. Manieren maken de man niet, verkondigt Butler, manieren openbaren de man. Manieren zijn het kleed van de gentleman.

Ik had wat tijd om voort te mijmeren: de gentleman is de gemoedsedele mens, de erfvijand van zelfzucht, van laagheid, die anderen nooit leed aandoet, de gentleman is in de school der wereld de schepping van de beschaving. Het begrip van de gemoedsedele mens is verbonden met deernis, met edel karakter, een verkwikkend beeld van de door liefde opgevoede en gelouterde wilskracht. Hij bezit een ontwikkeld eergevoel en de hoogste afschuw voor mediocriteit, hij is een man van harmonie, die opzichtigheid vermijdt. Ik had

[p. 337]

nog lang moeten voortgaan over de verschillende kanten van dit troostvol onderwerp, maar ik kwam tot een beeld met een vaste omtrek toen ik dacht aan de aesthetiek van de gentleman.

Lodewijk van Deyssel heeft zulk een aesthetiek beschreven in het beeld van een Hollands gentleman, bij een van zijn Haarlemse lezingen (‘Nieuwe Kritieken’, blz. 106-107), met uitsluitende opmerking en aandacht voor zijn voorkomen en stijl van uitwendig bewegen, eenzijdig dus, maar ten volle karakteristiek.

‘Grijzend blond haar en iets minder grijzende Hollandse snor; vrij vol met matige, omhooggaande punten. Het hoofdhaar kort, kort geknipt en zonder kapselvorm, bovenop iets langer dan van achteren, niet met de tondeuze behandeld. Knevel en haar zonder pommade, brillantine of cosmétique, maar zeer zindelijk gehouden door dagelijkse borsteling en wassing.

‘Stijf gestreken wit overhemd, met vaste manchetten; of de halsboord vast is, niet bekend.

‘Zindelijke blote handen (op een avond, dat de blootshoofdse dame in haar daagse pakje haar korte witte handschoenen aanhoudt), met rein gehouden nagels, aan de rechter ringvinger de zegelring, gewoon model, matig dik goud; aan de linker ringvinger de trouwring. Als, nogal eens buiten de mouwen komende, manchetknopen, grote topazen (licht bruin). Een gouden horloge met ook het glas bedekkende kast aan matige goed gevormde gouden schakelketting. Bij het zittend praten wordt dit horloge soms aan de ketting gestrekt en speelt de rechterhand ermede zoals een vrouw met een waaier of bonbondoosje zoude kunnen doen.

‘Ofschoon het winter en avond is, een grijs petit complet of colbert, tussen dun en dik-in van stof en tussen donker en licht in van kleur (omdat men op avonden, die niet geschikt zijn voor een smoking zijn pakje aanhoudt van de dag, waarop men niet visites heeft gemaakt en niet officieel is geweest).

‘Langzaam en soepele gemakkelijkheid van nagenoeg huiselijk, soms zelfs intiem, bewegen.

‘Uitgespreide hand, maar zonder uitgespitste pink, om het theekopje, dat alleen de wijsvinger en duim raken, de middelvinger niet of nauwelijks. Even werktuigelijk de rechter handrug bekijken. Even geeuwen.

‘Even met de linker wijsvinger een schilferachtigheidje uit het linker oor genomen, dit aan de vinger bekeken en voor zich uit weggeknipt, - dit mouvement wellicht tevens als demonstratie van geïmponeerdheid, jegens zekere buren. Gezien de overige bestanddelen, is dit laatste mouvement onwaarschijnlijk als eenvoudig natuurlijk en verraadt daardoor een zekere overwogenheid der huiselijke, soms intieme bewegingen alle.’

_**_*

Een aantal jeugdjaren heb ik doorgebracht in een provinciestadje vijftien kilometer van de hoofdstad verwijderd, ten Zuiden. Wij weten, nietwaar, wat

[p. 338]

het provinciestadje is op Zondagavond, de Fransen hebben amandelbittere liederen gemaakt op het Zondagsverdriet, de grijze droefgeestige banaliteit, de toonloze kleinigheden daarvan, ‘les parents s'ennuient le dimanche’ enzovoorts.

In mijn herinneringen is levendig bewaard gebleven hoe ik Zondagavonden zonder verveling, gezellig, stemmig zelfs, beleefde bij een oom en tante waar het goed rook naar tabak van uitstekende kwaliteit en fijne sigaren, waar aangenaam spel was, te goeder uur een fluwelen glas wijn en een melancholieke muziekdoos van vóór de uitvinding der krassende fonografen, met trage maar zoete melodieën. Het was in de tijd dat in mijn jonge geest nevelig de eerste beelden van de Vlaamse herwording ontstonden zoals zij geschetst stonden in de brochure ‘Levensgrootheid’ van Godfried Hermans (L. Dosfel), in de bladzijden van ‘Ons Volk Ontwaakt’ vol openbaring van schatten en cultuurweelde en van het heldere en distinctievolle Leuvense weekblad ‘Hoger Leven’, in de koperen borstspelden met de klauwende leeuw met kruis of met ‘Spreek uw taal’, boekjes en kleine symbolen die ons bereikten en verrasten in het college van het stadje en ons wat dapperheid kwamen aanleren. De atmosfeer waarin mijn eerste gevoelens van Vlaamsgezindheid werden gevormd was er een waarin alles wat Vlaams en Vlaamsgezind was laag stond aangeschreven, misprezen werd, de burgermensen van het stadje hadden toen geen achting meer voor eigen Vlaamse waarden. Wat Frans sprak, en ontvlaamst was, vertegenwoordigde, in tegenstelling tot het plat dat onder invloed van Brussel en van de nabije taalgrens in het provinciestadje werd gesproken, een schonere wereld, waar het keurig was. Daarom neigden zij instinctief tot deze andere wereld.

De eerste openbaringen van Vlaamse herwording kwamen tot mij - en dat zal voor velen zo geweest zijn - als een drang naar mooier, verhevener, fijner leven, het begrip van beschaving.

Wat Vlaams was gebleven in dit stadje was het schamele, het onooglijke van alle dagen.

Op deze Zondagavonden gebeurde voor mij menig malen het wonder van de verschijning van een Vlaming die een heer was, met bruinblonde baard maar keurig gesneden, elegant van vilthoed en jas of overjas, met stil woord en zachte beweging. Hij kwam van de beste sigaren kopen, stak er een aan, proefde langzaam, vol attentie. Er bleef altijd een wolk achter in het huis van mijn oom wanneer hij weg was. Het klein wonder, dat op mij indruk maakte, was dat van een stijlvolle heer, goed gekleed, met handschoenen en velerlei korte kenmerken van distinctie in zulk een provinciestadje, die gewoonlijk geen Frans sprak en toch een nette man was, de ongewone Vlaming. Een mooie statige dame was zijn vrouw, met perzikenblos, de onderwijzeres. En toch sprak die ook Vlaams.

Het tweede wonder was dat hij wel eens vloeiend Frans sprak maar toch aan Vlaams de voorkeur gaf. Hij schreef Vlaamse literatuur. Toen ik het las was het geen folklore, geen verhaal uit de geschiedenis, en niet van de boer.

[p. 339]

Het was van het stadje zelf, het was ijl en geslepen, met het gouden gonzen van zon, van een bloempje bloeiend op een oude fuksia, van zachte kinderen, van een stad, een schone kerk, van klokken en wat verbeelding, het boek was uitgegeven met een blanke kafte en op kostbaar zwaar papier gedrukt. Het was ‘De Bloeiende verwachting’, het was immers Fernand Toussaint van Boelaere. De opdracht van het boek was aan August Vermeulen, ‘deze eerste aren van de oogst’ en aan José Berta, zijn trouwe vriend van Zuiderse afkomst. Met deze vriend, keurig man met knap gezicht, zag ik hem menigmaal op wandel in de Parijse straat waar hij toen woonde of langs de vaartkant, tussen de hoge rechte bomen.

Wie deze etappen van de Vlaamse groei in ons land niet heeft meegemaakt zal het misschien niet verstaan. In deze verschijning van een Vlaamse heer, in het uiterlijk voorkomen en de geestelijke geur van literatuur, bekoorde mij het voorgevoel van een adellijker leven en dat was Vlaams, er waren nog wel andere stimulansen maar dit was toch een van de bijzondere dingen die de moed gaven welke er nodig was om Vlaamsgezind te zijn. Misschien was dit de eerste gentleman die ik door provinciaal Vlaanderen zag wandelen.

In ieder geval heb ik met jeugdige verbeelding in deze verschijning van een Vlaamse heer, van een stijlvolle stedeling, in een wolk van kostbare sigarenreuk, nobel glimlachend, met elegante majesteit, zacht van natuur en sprake, met het geheim der schone letteren rondom zich, een beeld gezien van Vlaams leven dat bekoorlijk was.

Ik vertel dit tevens om te doen uitkomen hoe, terwijl men geen gentleman is met mooie kleren en manieren zonder morele voortreffelijkheid, het toch waar is dat het uiterlijk beeld van de gentleman dat is van zachte onopzichtelijke maar opmerkzame stylering in kledij, gang en houding.

Er is inderdaad een aesthetica van de gentleman.

_**_*

Mijn jonggestorven vriend Floris Couteele die in de bloeiende tuin de pseudoniem van Willy Meyboom vond, schreef eens - het was kort na de andere oorlog - dat flamingantisme heimwee is. In het walmend rumoer van propaganda ontstond het pijnlijk verlangen naar zacht interieur, onder paars-geel schemerkapje een stille dans van gracelijke handen op de ontroerende muziek van een meisjesstem... Hij vroeg kransjes voor intieme kunst waar de door wroeten er boven op geraakte Vlaamse burgerij langzaam de maatschappelijke verfijning krijgt die haar eens toelaat waardig in de plaats der afstervende franskiljonscaste te treden.

Zeker, niet naïef zijn, zei hij. Het is naïef zich door wat licht gepolitoer van voornaamheid te laten verblinden. Onder onze nurkse onbehouwenheid schuilt heel wat reiner zieleschoon. Toch kwam hij uit voor de overtuiging dat het een slechte dienst bewijzen is aan de deugd ‘de vele nobele zielen, die hun zedelijke aristocratie hoog en rein willen dragen door de spatterige straat,

[p. 340]

doch uit even instinctieve zieleverfijning naar subtieler charme van gemoedsleven gaan verlangen, naar zwieriger gratie van bewegen en voornamer levensgenot, onverbiddelijk voor de pijnlijke keus te stellen tussen een grofombolsterde of naar motbollen-van-ouwerwetsheid ruikende braafheid en de pikante bekoring van omsluierde perversiteit’. Zedelijk natuurlijk valt hier niet te kiezen: Bonne lame, vil fourreau, - c'est par l'âme qu'on est beau. En een voornaamheid die niet gepuurd wordt uit zuivere zielearistocratie of heimwee naar zielereinheid, blijft losse pose en ijdele mimiek van soepele gebaartjes en aardige grimasjes. Maar het conflict tussen ethische schoonheid en levensvreugde werd reeds pijnlijk genoeg toegespitst in het moderne leven. Wij streven naar volle harmonie. En al wat het menselijk waardigheidsgevoel verhoogt en zelfeerbied leert moet ons zedelijk bevrijden van de vernederende dwingelandij der gemeenheid.

Een prikkelen van de aristocratische neigingen prees hij aan ter behoeding voor de proletarisering van ons gemoedsleven.

Hoe komt het dat ik daaraan terugdenk in deze schemer terwijl ik wil schrijven over iets dat verband houdt met Fernand Toussaint van Boelaere? Misschien omdat hij toch behoort tot die heimweevolle poging om aristocratische neigingen in te voeren in ons nog ietwat te grove Vaderland, - misschien om zijn aesthetische verschijning in het beminde maar grillige Vlaamse landschap, waarin al enig goud de misten doorbreekt - en waarin soms al eens een heer over de wegen wandelt.