Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 91

[p. 131]

Jozef Muls
De 50e verjaring van Paul van Ostayen's geboortedag

Op 22 Februari 1896 werd Paul van Ostayen te Antwerpen geboren. Hij zou nu vijftig jaar geworden zijn, hadde hij mogen leven. Wat zou hij nog niet voortgebracht hebben! Want hij stond in den aanvang van zijn loopbaan, als denker en als dichter. Wie, in het officieele Vlaanderen gaf zich rekenschap van zijn uitzonderlijke beteekenis en heeft hem bij zijn dood betreurd?

Hij was het eerste nieuw geluid dat sedert Guido Gezelle in ons land werd vernomen. Het was niet slechts een nieuw geluid. Hij bracht een nieuwe wijze van zien. Hij zag de wereld anders en door de macht van zijn woord deden wij onverwachte ontdekkingen. De gevestigde reputaties wenschten die nieuwe wereld niet te zien. Zij hielden het met de hunne. De oorspronkelijkheid van Paul van Ostayen moest het tweedehandsche van zoo velen in 't gedrang brengen. Zij glimlachten, laatdunkend, om wat zij jeugdige buitensporigheden noemden en bleven innig overtuigd de waarheid in pacht te hebben. Zij deden tenminste alsof. Zooniet moesten zij er het bijltje bij neerleggen. Waartoe dienden al die langdradige en te gemakkelijke beschrijvingen, wanneer men met een enkel vers een eindeloos landschap kon oproepen: ‘Onder de maan op de lange rivier schuift de kano naar zee’. De rijkdom van zoo menige bladzij werd er door van slecht allooi, van Ostayen wenschte niet meer te schitteren. Hij had belofte van armoede gedaan. Liever dan een beeldspraak of een gemoedstoestand uit te buiten, zou hij zijn vers met duisterheid omhuld hebben. Het was de schroomvalligheid van een rijk innerlijk leven. Is de eenvoud van het gedicht: ‘Rust’ geen boekdeelen waard van hoogdravende lyriek? Men leze het stukje nog even. Het is zoo kort, en tevens een moment van eeuwigheid:

Leg uw hoofd zo in mijn arm
dat van uw voorhoofd naar uw mond mijn blik schuive
over de kam van uw neus.
Leg uw hoofd zo
ik leg op uw mond mijn hand

wees rust.

[p. 132]

De warmtebron van dat gevoel is uitgedoofd, maar zij blijft ons tegenstralen als het vuur van een gestorven ster en het zal duren zoolang onze taal gesproken en geschreven wordt. Er is helaas niemand onder ons die het hem in zijn leven gezegd heeft. Wij, zijn vrienden, wij wisten het wel, maar wij meenden dat wij nog tijd hadden. Toen is die stem plotseling stil gevallen.

Of hij zelf onder dat onbegrip, of zooals Léon Bloy het noemde, die ‘Conspiration du silence’, geleden heeft zou ik met geen zekerheid kunnen zeggen. Wel schreef hij eens aan du Perron en Burssens: ‘laat ons elkaar loven, want het is nutteloos op andere lof te wachten.’ Doch naar ik meen, was hij te zeer bewust. Naarmate hij zich uitleefde in zijn werk, geraakte hij van alles onthecht en groeide tot, wat Paul Valéry eens heeft genoemd, ‘l'homme d'esprit’, die wetens en willens en voortdurend weigert wat ook te zijn in de maatschappij, zooals hij die kende en zooals die thans nog is.

Van uit deze levenshouding heeft hij zijn twee bundels ‘Krities Proza’ geschreven, die lang niet al bevatten waarover hij zijn denken liet gaan. Zijn oordeel was telkens zoo persoonlijk, zoo wijsgeerig gefundeerd, dat men de verwondering niet kan ontgaan een jongmensch tot zulk scherp doorzicht, tot zulke rijpheid van geest, tot zulk evenwicht te zien gekomen. Er wordt te pas of te onpas, zoo vaak van een baanbreker gesproken. Hij was het in den vollen zin van het woord. Bedenken wij maar even dat hij, lang voor Brémond, de woordkoppeling ‘zuivere lyriek’ is gaan bezigen en ze voorgesteld heeft als de ‘zwakkere vorm van de ekstase’, ‘het uitzeggen van het vervuld-zijn-door-het-onzegbare.’

Hij is ook de allereerste geweest die over het Vlaamsch Expressionisme geschreven heeft en dat is heel wat, wanneer men bedenkt dat de boeken van André de Ridder en Paul Haesaerts over de School van Latem pas verleden jaar verschenen. Bedoeld opstel is Juni 1918 gedateerd.

Zijn levenshouding heeft ook de ironie van zijn verhalend proza bepaald, dat voor het eerst, in onze nationale literatuur, zoo Europeesch van klank en van geest was, zonder eenige locale kleur, door zoo velen tot in den treure uitgebaat. Het was de tijd dat André Salmon, Louis Aragon, Derème, Rilke, Kafka die algemeen gangbare boeken schreven, met algemeen-europeesche zielssituaties, waarnaast Paul van Ostayen met de zijne kon plaats nemen. Het was wellicht de afdoende reden waarom onze gevestigde kritiek er geen notitie wenschte van te nemen.

Ik ken in Vlaanderen slechts een letterkundige die Paul van Ostayen bij zijn leven erkend heeft en tot de vestiging van zijn roem heeft bijgedragen. Het is Gaston Burssens en het moet ons niet verwonderen, wanneer wij weten dat hij van af ‘Piano’ tot ‘De Eeuw van Pericles’ een geestgenoot van Paul van Ostayen is geweest en van uit een zelfde temperament heeft gedicht. Hij was het die bij ‘De Sikkel’ de bundels ‘Krities Proza’ en ‘Gedichten’ uitgaf en van inleidingen voorzag. Hij bezorgde ook de uitgave

[p. 133]

van de ‘Brieven uit Miavoye’ bij Dinant, waar Paul van Ostayen in 1928 gestorven is. Hij schreef ook een uitvoerige studie over hem.

Wij konden dan ook deze korte herdenking niet beter besluiten dan met het gedicht dat Burssens aan den dood van zijn vriend heeft gewijd, en waarin hij de droefenis bij zijn verscheiden tot zeldzame lyriek heeft verwoord. Het is tevens een typisch voorbeeld van Gaston Burssens' kunst. Het laat zich natuurlijk niet lezen als ‘de tralarie van mindere goden als b.v. de op-en-af Salomons’, om een plaats uit P.v.O. hier te pas te brengen. Neen ‘de kadans van een meisje-studente’ valt er niet in waar te nemen.

Laat de schijnbare duisterheid van dit gedicht den lezer niet afschrikken. Mallarmé omhulde zijn vers ook met geheim en wilde dat wij ons de moeite gaven om door te dringen tot zijn gesluierde beteekenis.

Een karaktertrek van de expressionistische dichters is wel dat zij het land hebben aan alle ‘hooge-borst-zetterij’. Burssens, beducht voor pathos en rhetoriek, noemt dan ook zijn stuk een ‘gigue die als kantiek bedoeld werd’, wanneer het, op meerdere plaatsen, werkelijk de hooge vaart van een kantiek neemt.

De drie eerste strophen drukken de gemoedsgesteltenis uit, waarin de dichter zich bevindt. Het is een matheid der ziel, die dingen zonder vreugd en dingen zonder droefenis ervaart met de onverschilligheid, die het teeken is van den donkersten weemoed en de diepste neerslachtigheid. Telkens komt het naargeestige beeld terug, dat aan een nachtmerrie van Hiëronymus Bosch schijnt ontleend: ‘het was als een kelder zonder gewelf’. Het is heusch geen literatuur en geen romantiek, want expressionistische dichters verkoopen geen appelen voor citroenen en geen katten in een zak. Met de variaties van den componist herneemt hij dezelfde woorden en wendingen die de stemming van de droefenis moeten verwekken en die ten slotte in de vier laatste verzen van strophe 3 in klaarheid worden opgelost, waar de dichter spreekt van de lage lucht, de mist waardoor geen zon meer breekt en de voorbij varende schoonheid.

Strophe 4 brengt de bekentenis: ‘ik heb mijn beste vriend zien sterven’. Niemand heeft hem gewaardeerd. Hij moest zichzelve bloemen geven. Hij die geen schoon verdriet kon derven, wenschte bloemen om te sterven.

In strophe 5 gaat de auteur weer zijn gedicht camoufleeren, waar hij, met lichte variaties herhaalt dat het als een gigue bedoeld, maar als kantiek gevoeld werd, ‘in weerwil van tutu en blanke bals’, die bij de gigue passen en hij wenscht nu uit te rusten in een atmosfeer, waar de herinnering aan Paul van Ostayen, alleen door vrienden zou worden behoed, met den warmen druk van handen, waardoor sprakeloos de verstandhouding wordt uitgedrukt.

In strophe 6 voert het beeld der handen den dichter terug naar de hand van zijn vriend op het doodsbed, onder de bloemen. Maar over die hand in bloei is het maar beter van te zwijgen, want ‘wie spreekt hier van de koord in 't huis van...’ en zoo drijft de gedachtengang naar het gebed, dat in droefenis en in vreugd naar God opgaat.

[p. 134]

Maar een gebed zal het in strophe 7 niet worden, eerder een klacht, een verwijt, een opstand. In zijn kettertaal durft de dichter het niet te zeggen, alhoewel hij weet dat God niet heeft misdaan, dat wat gebeurd is, moest gebeuren.

In strophe 8 wordt dan het literair getij beschreven dat van Ostayen vooraf ging. Streng is het oordeel, waar het gaat over de ‘krakende beenderen’, de ‘treurige lentenacht’, de ‘oude koeien uit de gracht’ en het gemis van alle geestigheid: ‘de meiden waren thuis gebleven’.

Strophe 9 brengt ons weer de ‘spielerei’ met gigue, kantiek en solobanjo en de dichter vindt het beter tot den primitiefsten eenvoud weer te keeren: het eten uit de hand, zooals de tortelduiven doen en de spirocheten. Die allerkleinste microörganismen worden er voor de aardigheid bij gehaald.

In de strophen 10 en 11 wordt van Ostayen rechtstreeks toegesproken en de schoonste herinneringen uit zijn verzen worden naar boven gehaald: ‘O maan, o man, o kano, o rivier... o roerloos vijvervlak’ en er wordt van zijn gevoelige ziel gesproken, die den droom tot gestalte drong, ‘als over 't land de zang van okarina zong’, wat nog een evocatie is van een van Ostayaansch gedicht.

Strophe 12 is heel en al toorn tegen de heerschende literatuur, met haar valschen schijn. De dichter ontlaadt zijn verbolgenheid op den meest heftigen toon, in de drie laatste verzen waar hij spreekt van ‘de moordenaars en de dieven’ die verheven werden ‘tot heiligen van de kunst’.

Strophe 13 herinnert aan den spot waarop Van Ostayen onthaald werd. Zij die lachten wisten niet... Burssens zal nu spreken uit naam van alle expressionistische dichters en zijn getuigenis wordt in strophe 14 tot een ‘self defence’.

Strophe 15 brengt de berusting na de wanhoop en het leed om de miskenning van den dichter. De schijn-grootheid van een leege literatuur is tot puin vergaan en de wereld gaat haar gang als voorheen.

Strophe 16 legt nadruk op den ernst van het gedicht: het is geen ijdel woord, het is een klacht die zich herhaalt in duizenderlei hallen met de echo's van vergeefs verschoten schroot, het vruchteloos verweer der moderne dichtkunst. De wereld staat niet stil en draait aldoor sneller, maar opgeven doet het expressionisme het niet en wat er verder met het oude gebeurt is maar een malligheid die niemand nog interesseert.

Dichters die een vers kunnen lezen zullen mijn commentaar wel overbodig vinden. Minder ingewijde lezers heb ik wellicht geholpen. Zij kunnen thans het gedicht ook zonder uitleg genieten, waar het spreekt voor zich zelf.