Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 91

[p. 69]

Marnix Gijsen
Europa zal nooit sterven

De drooge bodem van Mesopotamië heeft, ten behoeve van onze moderne weetgierigheid, de tabletten bewaard waarop de heerschers van Babylon in keilschrift hun bevelen aan de ambtenaars en bewaarders van hun graanschuren neerschreven, maar hij bewaarde ook voor ons de vele fragmenten van dat oudste en meest pessimistische epische gedicht, het Gilgamesh poëma, dat bijna door niemand gelezen wordt en toch een van de meest ontroerende boeken is die ooit door een mensch werden geschreven. Er is weinig meer overgebleven van de machtige Imperia die door deze volken werden opgebouwd. Het volstaat. Een rijk is verdwenen, een beschaving verviel tot stof maar wij hebben de kruimels vergaard.

In Centraal Amerika hebben de blanken de oude cultuur van de Maya's en de Azteken vernield. De jungle en de wouden hebben haar pyramiden overwoekerd en de ontzaglijke beelden van menschen-etende afgoden; haar zonneterrassen en de bonte stoet van het Indiaansche leven met zijn grijnzende inhumane helden en wreede goden. Weinig is er overgebleven van de Mexikaansche en Peruviaansche beschaving, weinig van dat alles leeft in ons, maar steeds keert het tot ons weer en eens wellicht zal het werkelijk deel uitmaken van ons gemeenschappelijk cultureel erfdeel.

Een verloren cultuur schijnt niet te bestaan. Wanneer ook de mensch iets doet dat de moeite waard is, dan moet er een dag komen dat het bloeit om de wereld en haar bewoners te vermooien en te verrijken.

Men heeft ons gevraagd te treuren over gevallen Imperia en verloren beschavingen. Niemand zou moeten treuren om een Imperium. Dat is een politiek bouwwerk en derhalve onderworpen aan veranderingen, aanpasbaar aan de omstandigheden. Er zijn geen verloren beschavingen. Indien ze eenige beteekenis bezitten, indien ze eenige boodschap inhouden dan spreiden ze uit, dan nemen ze hun vlucht in minder ontwikkelde gebieden. Intellectueele en cultureele endosmose is een constante en wonderbare realiteit.

De kleinste modezaak in een stadje van de Middle West zal tot uithangbord kiezen ‘Le bon Ton’, als een hulde aan het Frankrijk van de zeventiende eeuw, wiens cultuur Europa domineerde. De politicus zal verklaren dat hij opkomt voor de verdediging van de rechten van ‘hoi polloi’ en zal door deze woorden onze schuldbekentenis tegenover Griekenland onderschrijven

[p. 70]

voor al onze politieke denkbeelden. Frankrijk heerscht niet meer over het Europeesche vasteland en Griekenland bezit evenmin eenige groote macht, maar het goede dat deze naties eens hebben volbracht, overleeft lang het moment van hun stoffelijke suprematie.

Gedurende tientallen jaren hebben ongeluksprofeten er zich om beijverd te voorzeggen dat Europa ging sterven. Rondom ons hooren we overal dat het Britsche Imperium wankelt en menschen die anders geen vlieg zouden kwaad doen zijn verontwaardigd omdat het niet onmiddellijk valt.

Indien het Britsche Imperium valt, dan zal het vallen om de goede reden dat iets verwelkt en in ontbinding treedt, wanneer het zijn nut heeft overleefd, maar een levend lichaam is in staat van gedaante te verwisselen en door evolutie verder te leven. Alvorens op dat punt te profeteeren zou men in staat moeten zijn te schatten in hoeverre een Imperium leeft in de harten der leden van het Commonwealth.

Wat nu Europa aangaat, het werd plechtig gekist en begraven door dien geleerden grafmaker Oswald Spengler en, lang voor hem, door talrijke Amerikanen die over dat onderwerp hebben geschreven, en stilzwijgend door al de immigranten van Europa die dat Aziatisch schiereiland den rug hebben toegekeerd en het eens en voor altijd hebben opgegeven. Voor al dezen is Europa gestorven. Ze hebben zelfs geweigerd naar het ziekbed om te zien, maar wierpen zich in de wijd-open armen van de wonderbare, lijvige dame in nachtgewaad, die in de haven van New York proclameert:

Geef mij uw vermoeide, uw berooide
Uw verwarde scharen, hunkerend naar vrijdom...

en wier zoete naam Vrijheid is.

Nu meer dan ooit denken de menschen dat het einde van Europa nakend is, Europa is stervend. Burgeroorlog heeft Spanje verwoest, de grootste van alle oorlogen vaart over het geheele Europeesche vasteland, waar enkel in dezen stortvloed van bloed en gruwel vier voetsteenen overbleven: Portugal, Zwitserland, Zweden en Ierland. De mooiste monumenten werden vernield door een paar bommen, groote steden werden in puinenvelden omgezet, onvervangbare schoonheid verging in rook en assche. Wat Europa zoo aantrekkelijk maakt voor vreemdelingen, de lokking van zijn schilderachtigheid, verdwijnt nu snel. Er zullen geen toeristen meer komen dan om de ruïnes te bezichtigen. Europa is zoo verslagen dat het nooit weer zal opstaan. ‘Zoo spreekt de dwaas in zijn onwetendheid.’

Voorzeker biedt Europa nu een leelijk zicht; het is niet meer de heerlijke schoone die door den stier der legende, Jupiter, werd ontvoerd. Haar schoonheid is getaand. Een paar weken voor den oorlog bezocht een Amerikaansche dame het Engelsche platteland. Ze kwam terug en schreef een boek (de meesten van hen doen dat en sommigen zelfs goed), waarin ze zegde dat zij de Engelsche jeugd in de dorpsherbergen had bestudeerd. Zij verkondigde dat zij bestond uit lichamelijke wrakken met erg verwaarloosde tanden. Ze besloot dat het Engelsche volk bij den eersten aanval zou ten onder gaan.

[p. 71]

Haar waardeering van den toestand is typisch voor die specifiek Grieksche geestesneiging, welke door talrijke Amerikanen als een ideaal wordt aangezien - niet uitsluitende voortreffelijkheid van den geest óf de volmaaktheid van het lichaam te zoeken (uitgezonderd voor de vrouwen), maar wel te eischen dat de mensch beide zou bezitten en even zorgzaam zijn ‘brains’ zou bewaren en verbeteren, als zijn uiterlijk. Ware Socrates eleganter geweest, dan was hij misschien niet ter dood veroordeeld geworden. De goed uitziende man heeft op dit vasteland steeds half gelijk. Europa ziet er niet goed meer uit, evenmin als het gebit van de jonge Engelschen, maar de geschiedenis van deze laatste jaren bewijst dat beide nog bijten kunnen.

Europa zal nooit sterven, want Europa is een krachtcentrale en een smeltkroes van geestelijke waarden, waarvan nergens de weerga te vinden is. Men kan hier in Amerika het beste uit elk land te zamen brengen en het is gelukkig dat men het doet, maar gedurende één geslacht ten minste, zal het excentriek, vreemd en toevallig lijken. Omdat de grootheid van een cultuur groeit uit den schijnbaren afval die ermee gepaard gaat, omdat voor elk groot kunstschilder die ze voortbrengt er honderden middelmatige schilders en duizenden weekend artisten zijn geweest. Voor elk groot auteur zijn er millioenen van draaglijke, onbeteekenende of domme boeken geweest. Voor elke kathedraal werden er duizenden ergerlijke ogivale misbaksels opgericht. Men kan een groote voldoening beleven aan een afzonderlijk meesterstuk, maar om het ten volle te apprecieeren moet men op den achtergrond de rollende echo hooren van al de pogingen die faalden, van al de gedeeltelijke successen, van al de benaderingen en mislukte meesterstukken.

Alleen in Europa hebben de menschen tijd om hem daaraan te besteden. In Europa alleen gelooven de menschen niet dat ze het recht hebben gelukkig te zijn. De Europeeërs zijn droef door hun ervaring en daarom nederig wanneer ze tegenover écht geluk komen te staan. Hun kunst en hun cultuur zijn de voortdurende vertolking van hun verbazing dat iemand op deze aarde langer dan een paar uur aan elkaar gelukkig zou kunnen zijn. Zij zijn beroepspessimisten van deze, onze wereld, zooals de Amerikanen ervan de bestendige optimisten zijn.

Zij kunnen tot een tweede rangspositie teruggebracht worden in economisch en politiek, maar nooit in moreel of geestelijk opzicht, want elk land in Europa heeft zijn woord te zeggen op zijn eigen wijze. De staatsheden van het begin der negentiende eeuw spraken van het ‘concert des nations’ of ‘le concert européen’. Zij hadden het bij het rechte eind. Het geluid van Europa is dat van een concert, met zijn bassen, zijn cello's, zijn fluiten en triangels. Men heeft ze alle noodig; geen is overbodig. De cultureele geschiedenis van Europa lijkt erg op Ravel's ‘Bolero’, de melodie is altijd dezelfde, maar telkens ze wordt herhaald komt een ander instrument op den voorgrond en interpreteert op zijn eigen manier het leidend motief. Zoo heeft de eeuwen door, elke Europeesche natie op haar beurt het concert gedomineerd en al de anderen beïnvloed. Deze melodie zal nooit eindigen.

[p. 72]

Het is de taak van Europa aan de wereld te verkonden dat er een eind is aan den zonnigsten dag, dat deze mooie wereld een tranendal is, dat de Schoone en het Beest beide een gruwzamen dood moeten sterven, dat het leven een intermezzo, een introductie, en een proef is. Dit moet gezegd worden. Europa alleen heeft daarover eeuwen lang gemediteerd. En zeer dikwijls staat iemand op, in een of anderen duisteren hoek van het vasteland, en zich uitdrukkend in een wellicht weinig bekende taal zegt hij dezelfde oude waarheden met een nieuwe stem. Hun echo vaart over heel de wereld.

Millioenen menschen zijn in Europa gestorven, millioenen zijn afgeslacht. Zij die ontsnapten uit deze hel en die getuigen waren van deze martelingen en misdaden hebben voorzeker een boodschap voor de rest van de wereld. Het zou ondraaglijk zijn te denken dat de angst-kreten van de veertien honderd Joden die in Lodz in een synagoog werden samengedrongen en levend verbrand, geen echo zouden vinden in het geestelijk leven van de wereld. Het zou ondraaglijk zijn te denken dat uit de monsterachtige misdaden door de Nazi's bedreven, geen barmhartigheid zou ontbloeien. De Spaansche burgeroorlog heeft ons de fantastische geschiedenis geschonken van het Alcazar van Toledo. Zelden kwamen menschelijke grootheid en menschelijke wreedheid sterker tot uitdrukking aan beide zijden van de frontlijnen. De oude en nieuwe geschiedenis van Europa is vol van zulke incidenten, die ons duidelijk verhalen tot welke diepten we kunnen afdalen en welke hoogten we kunnen bereiken.

Europa werd tenminste een dozijn keeren verwoest en mishandeld. Altijd heeft het overleefd. Het heeft het leven geschonken aan een nieuwe wereld, die nu het volk leidt en vooropgaat. Europa is verscheiden en rijk, het is vol verrassingen en mogelijkheden. Het wil en kan het heelal niet stoffelijk overheerschen, maar overal in de wereld zullen menschen die de oorzaak der dingen willen verstaan, ‘rerum cognoscere causas’ altijd luisteren naar het lamento van over den oceaan, naar de pathetische klacht van de slachtoffers zoowel als naar dien eenig grooten zang van hoop, dien Europa heeft voortgebracht en die niet de verkondiging is van een zekerheid, maar de uitdrukking van een eeuwenoud verlangen, Beethoven's ‘Hymne aan de Vreugde’ die omhoogsteeg uit ongetelde ellenden en beproevingen.