Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1941

[p. 596]

Een kind groeit in de wereld
door Bert Ranke

Anne de Vries: ‘Bartje zoekt het Geluk.’ - Uitg. Callenbach, Nijkerk - N.V. Standaard-Boekhandel, Antwerpen.

Van alle Protestansche auteurs in Noord-Nederland, die bewust hun godsdienstzin en hun gereformeerde belijdenis inschakelen in hun werk, met de klaarblijkelijke bedoeling een stichtende, zoowel sociaal als religieus beïnvloedende volksche literatuur te scheppen, is Anne de Vries wel de meest innemende figuur, omdat zijn artistieke bezieling zoo levensgetrouw en zijn schrijversgave zoo rasecht is, dat ze de moraliseerende didactiek van het verhaal alle opzettelijkheid ontnemen.

Iedereen herinnert zich ‘Bartje’, dit zuiver ontroerende verhaal van een kinderziel die openbloeit onder de ruwe, stille wroeters van het Drentsche heideland, - menschen verbruut door werkloosheid en ellende, maar met een verdoken goedheid in hun hart -, en temidden den wonderen wentel der seizoenen over de woeste vlakte met haar wild doorwolkte luchten boven laag weggehurkte hoeven, en haar donkere bosschen waar het op het schemeruur benauwend is en vol geheim.

Waar ‘Bartje’ eindigde, begint het vervolg dat Anne de Vries aan zij werk heeft toegevoegd: ‘Een kleine jongen is in de wijde wereld op zoek naar het geluk. Hij fluit een liedje boven de weemoed in zijn hart’. Met een bundeltje kleeren aan een eikenstok over den schouder, stapt Bartje over de heide, hunkerend naar de vurig verbeide vrijheid, toch moeilijk zich losrukkend van het oude vertrouwde leven. Door zijn droomen gaat een meisje met witte strikken in het blonde haar; hij heeft haar Hildegard gedoopt: een naam uit de boeken....

[p. 597]

Zoo vinden we Bartje terug in het nieuwe boek van Anne de Vries, gezeten op de leuning van ‘een houten bruggetje over de Hunze, dat verbindt het land van Bartje's verleden met dat van zijn toekomst.’ Op de grens is er een korte aarzeling, maar daar bedenkt Bartje reeds hoe hij den boer van den beginne af gustig zal stemmen door hem vier versche eieren, die hij pas heeft geroofd, op tafel te leggen! ‘Ons Bartje is een gluipertien’, placht moeder zaliger te zeggen, en zoo is het: Bartje een mengsel van spontane gevoeligheid en listige berekening. Het harde leven heeft hem geleerd de zijde van den sterkste te kiezen, want er zijn weinig groote menschen die men vertrouwen kan. Zelfs vader niet, waarvoor hij als kleuter nochtans een grenzelooze bewondering koesterde, terwijl het kinderlijke machtsinstinct hem de vele heerlijkheden voortooverde van een trouwe kameraadschap met dien geweldigen beschermer. Maar te zware arbeid maakt ruw en ongevoelig, en aanhoudende werkloosheid verbeest: vader was soms een bruut, die het laatste greintje eerbied en vertrouwen er ten slotte uitgeranseld had. Dan had Bartje zich tot moeder gewend, een arme sloof, versleten onder den last van het werk en de vele kinderen, maar groot in liefdevol berusten, - een der onvergetelijke vrouwenfiguren uit onze letterkunde. Hoe meer het onderscheidingsvermogen tot rijping kwam, hoe nauwer de mysterieuze band rond moeder en kind werd toegehaald. Waar was nu die slimme Bartje? Maar hier was alle berekening vervallen, hier was liefde! Bartje werd moeders beschermer tegen de brutaliteit van vader en de slagen van het onbarmhartige leven. Dit heilig verbond ontving zijn bezegeling, toen de kleine tengere jongen den volwassen broer te lijf ging, wanneer deze het waagde de hand tegen moeder op te heffen. Zonder sentimentaliteit, zonder pathos, eenvoudig en eerlijk als het heele boek, was dit een grootsch moment.

Zoo had Bartje geleefd tusschen vader en moeder, zoo was hij opgegroeid temidden het tragische leven van armoe en onmenschelijken arbeid. Eervol had hij er zich doorheen geslagen, ten koste van veel smarten en ontgoochelingen in de wereld der volwassenen opgedaan. Want het is met de kin-

[p. 598]

deren, zooals Roel Houwink het zoo innig zegt in het voorafgaande gedicht:

‘...wij staan tusschen hen en hunne droomen
vaak als een muur van angsten opgericht.’

De Duitsche vertaler van ‘Bartje’ heeft getoond uitstekend de bedoelingen van den schrijver begrepen te hebben, wanneer hij zijn werk, eenigszins uitvoeriger dan het oorspronkelijke, betitelde: ‘Bartje und die Welt der Groszen’. ‘Bartje’ is inderdaad geen verhaal uit de kinderkamer, maar uit het kwade leven van elken dag, dat door zijn verscherpte sociale toestanden het kind nog meer tot bestendig stelling nemen dwingt tegenover de wereld der volwassenen in onafgebroken strijd voor zelfhandhaving en bevestiging. De ervaringen bij dezen strijd opgedaan zullen vroeg of laat in gangbare levenswaarden worden omgezet.

Deze verworven wijsheid komt Bartje in zijn nieuwen levenskring, waar we hem als boerenknechtje volgen in dit boek, al spoedig van pas. Nauwelijks in zijn betrekking aangekomen, moet hij reeds een mededinger uit den weg ruimen. Hij doet het met zijn veroverende argeloosheid, die slechts het mom is voor sluwe berekening. Met de puberteitsjaren en het verstoken blijven van alle moederlijke genegenheid in het gezin van Willem Boest, waar boer en boerin op oorlogsvoet leven, - met het noodgedwongen op zijn hoede zijn tegenover de kliek van dorpsjongens die den nieuweling niet zonder meer in hun midden opnemen, zal deze laatste karaktertrek in Bartje's wezen zoodanig gaan overheerschen, dat de auteur den strijd er tegen, en het uiteindelijk overwinnen er van, tot het eigenlijke thema heeft gemaakt van zijn verhaal. Deze berekendheid zal groeien tot een klein egoïstisch, louter materieel geluksbetrachten, dat verwordt tot eer- en geldzucht, en waarvoor hij de eenvoudige maar hechte liefde van Harmke, een arbeiderskind, versmaadt om zich ai zoo na te koppelen aan een half gare, maar schatrijke, bedrogen boerendochter. Wie hem in zijn strijd tegen zich zelf steeds weer de reddende hand toesteekt, is Arend-Jan Offers, de bijbelvaste ‘ouderling’ van Bartje's Kerk, een man uit één stuk, wiens persoon en leven een voortdurende demonstratie zijn

[p. 599]

van de christelijke wijsheid: ‘Zoek eerst het Koninkrijk Gods, en alle dingen zullen u toegeworpen worden.’ Met zijn hulp vindt Bartje ten slotte den weg naar het geluk, dit is: te leven in liefde en volkomen waarachtigheid, los van begoochelende toekomstdroomen, levend bij elken dag.

Meer dan in ‘Bartje’ het geval was, voelen we in dit jongste boek van Anne de Vries de bekommernis om de levensles die in deze ontknooping besloten ligt, stichtend te beklemtoonen. Ook in ‘Bartje’ was de zedelijke strekking aanwezig; men herinnere zich slechts de verheerlijking van het gezin als hoog moreele factor in den strijd om het bestaan. Hoe aangrijpend werd daar de grootschheid van het gezinsleven uitgebeeld, ook in armoe en ellende, in die innige bladzijden waar de heele groote familie zich door een diep gevoel van samenhoorigheid innemen weet; waar al deze menschen die vaak afgestompt schenen en van elkaar vervreemd, als bij genade beseffen hoe ze op elkaar aangewezen zijn en daar niet buiten kunnen, zonder dat hun leven elken zin verliest. Doch deze moreele schoonheid groeide a.h.w. meer uit wat Filip de Pillecijn de ‘moederlijke menschelijkheid’ van den kunstenaar tegenover zijn onderwerp heeft genoemd.

In ‘Bartje zoekt het Geluk’ is er een tikje meer opzettelijkheid, voelt men achter de scheppende verbeelding duidelijker de vooropgezette bedoeling van een vooraf uitgedacht schema, dat door geen spontane opwellingen zal worden overwoekerd. Doch Anne de Vries' schrijversschap is zoo natuurecht, dat het zoowel een preek als een kwajongensstreek met even groote innerlijke waarachtigheid vermag te bezielen. Om dit ten volle te beseffen, vergelijke men slechts met het moeizaam volgeschreven achtste deel van A.M. de Jong's ‘Merijntje Gijsen’-cyclus, ‘Een Knaap wordt Man’, dat walgelijk is van ziellooze overbodigheid.

Dat dit vervolg, in zijn anecdotischer en minder ‘einmalig’ karakter, niet dezelfde volheid van leven en ontroering biedt als ‘Bartje’, heeft ongetwijfeld een zijner hoofdoorzaken in het onderwerp zelf. Het levensverhaal van een gevoelig kind temidden van het vaak ruwe onbegrip der volwassenen zal steeds een dankbaar gehoor vinden, terwijl de

[p. 600]

achtergrond van het landelijk proletariaat met zijn ellendige levensvoorwaarden, wel van aard was om het verhaal een tragisch accent te verleenen. Het is opvallend, dat ook in ‘Bartje zoekt het Geluk’ de diepst beroerende bladzijden deze zijn, waar de jongeling bij het doodsbed van zijn vader, en daarna, wanneer hem de zorg voor het groote gezin wordt opgedragen, zich terug in de oude omgeving ziet geplaatst en zijn innerlijke verbondenheid er mee beseft.

Deze vaststelling houdt geen verwijt in. Anne de Vries heeft met ‘Bartje zoekt het Geluk’ een goed boek geschreven, gedragen door een levensaanvaardend optimisme en doorademd van een opbeurende gezonde romantiek, die nooit onbeheerscht sentimenteel of declamatorisch is, omdat ze geschraagd wordt door een weliswaar ongecompliceerde maar steeds verantwoorde psychologie, door een natuurlijke warmte van het gevoel, dat nooit zoeterig wordt of week, en door een realistische directheid in de vertolking van het gebeuren, die slechts de vrucht kan zijn van een eerlijk en trouw vakmanschap, vrij van alle leuzen of standpunten die de kiemen der levensvervreemding in zich dragen.