Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1941

[p. 508]

Vondel als jurist
door Pierre van Valkenhoff

Staat en Recht bij Vondel. Door Dr. J. Vandervelden. 1939. H.D. Tjeenk Willink & Zoon, N.V. - Haarlem. (8^o, 187 blz.).

Het is Huet geweest, die Vondels werk het best als voorwerp van universitaire studie geschikt achtte. Heeft hij daarbij wellicht instellingen als de Vondelleersdoelen eenigermate kunnen voorzien, zeker zal hij weinig vermoed hebben, dat er zelfs een juridische dissertatie over den dichter van Gysbreght van Aemstel, als hoedanig negentiende-eeuwer den zeventiende-eeuwer het best kende, zou verschijnen. Met Vanderveldens hierbovengenoemde werk is dat nochtans het geval. Het beschouwt Vondel alleen vanuit dit standpunt, zoodat wij ons tot een dit sterk benadrukkende titelkeuze hebben laten verleiden. Immers men verwacht niet spoedig van juridische faculteit een werk over een poëet, zelfs al is men bereid aan te nemen, dat bij dezen poëet geen motief in zijn oeuvre aan te wijzen is, dat in belangrijkheid het rechtsprobleem overtreft.

De laatste zin houdt een door Vandervelden getrokken conclusie in. Al is men niet op het eerste gezicht bereid deze te onderstrepen, bij nader overwegen van zijn betoog komt men allengs ook tot het inzicht, dat Vondel daaraan een voorname plaats inruimen moest, waar, naar zijn overtuiging, het recht aan het leven zelf immanent is. Zoo vormt het dan ook een inderdaad verrassend beeld, Vondels leven en werken vanuit rechtsphilosophisch standpunt behandeld te zien. Geeft het op de eerste plaats aanleiding tot een nagaan van Vondels denkmethode, bovendien toont het hoe de zestiende-eeuwer tusschen diverse stelsels een keuze moest doen welke

[p. 509]

hem als kind van zijn tijd teekent. Men herinnere zich daarbij, hoe Vondel altijd betrekkingen met rechtsgeleerden onderhield en verder nimmer afstand deed van het hem kenmerkende Zuidnederlandsche eigene. Als zoon der vervolging had hij het onrecht te goed gekend om niet de tiranie te verfoeien, en zoo hij al wist dat ware vrijheid niet met ongebondenheid gelijk staat, onafhankelijkheid zocht hij toch steeds na te streven. Dit alles hing met zijn levenssynthese ten nauwste samen, en vandaar de groote beteekenis zijner ‘juridische’ opvattingen!

_**_*

Vormt het een bijzonder onderwerp van studie dit alles na te gaan, belangrijk is daarbij op te merken, dat men een goede houding tegenover dit subject moet aannemen, wil een en ander vruchtdragend kunnen heeten. Dr. Jos. Vandervelden is daarin geslaagd. Hij kent de dienende plaats door hem ingenomen, en verleent zijn inzichten en meeningen geen grootere dan hun eigenlijke waarden. Zijn stof overzichtelijk indeelend, probeert hij het geheel zoo duidelijk mogelijk voor te stellen. Geen aspect of het blijkt onderzocht, geen uiting ook of zij heeft het weloverwogene van den schrijver die zijn stof beheerscht. Niet altijd overtuigend klinkt het betoog, toch zelden geforceerd, terwijl nu en dan voorkomede samenvattingen de - zeker niet lichte - lectuur vergemakkelijken. Niet afziend van het bijeenbrengen van een groot aantal bewijsplaatsen, gaat de auteur bijna nergens tot opsomming over, terwijl het vanzelfsprekend heeten mag, dat hij zich met name in de door Vondel gebezigde auteurs verdiept heeft.

Na een inleiding die een staatkundige levensschets van Vondel biedt, handelt Vandervelden over het staatsbeeld, de rechtsidee en de gezagsidee bij den dichter, om in een slothoofdstuk de daarbij aan den dag tredende dualistische tegenstelling weer te geven. Aan het geheel zijn exaam- en zaakregisters toegevoegd.

_**_*

[p. 510]

Men behoeft geen groot kenner van Vondels werken te zijn om te weten, dat hij met Hugo Grotius dweepte. En blijkt hier dan ook, dat diens invloed op Vondels vorming en geest uitermate belangrijk heeten moet. Tot in zijn denkmethode toe is hij aanwijsbaar, hetgeen niet verbaast als men ziet welk een goed kenner de dichter van de werken van het Delfts orakel was. Zijn staatkundige groei, van het menuistische en remonstrantste over het katholieke tot het oecumenische, wordt voor een groot deel door De Groot geleid, waarbij men er echter wel aan denke, dat ook wijsgeeren als Thomas en Augustinus op den zeventiende-eeuwer inwerkten. Mystiek en reëel tegelijk ging Vondels uiteindelijk streven naar een oecumenische, wereldomspannende, cultuurgemeenschap, waarbij hij dan het probleem der gerechtigheid verschillende malen dramatiseerde. Zijn levensprogram vindt men wellicht het best in De Helden Godes des ouwden Verbonds uitgedrukt, waarbij men zich niet verbazen zal den jongen dichter het principe van het Christocentrisme te zien poneeren: het heldenmotief van het leiderschap ten bate der menschheid. Zijn geheele leven is hij daaraan trouw gebleven, en vandaar zijn afwijzen van Macchiavelli en zijn aanvaarden van Descartes, een aanvaarden zoo groot, dat Vandervelden zijn Bespielingen van Godt en Godtsdienst een omschrijving van Descartes' Discours de la Méthode heet. Gezien dit alles wordt het duidelijk hoe Vondel er steeds weer toe kwam de figuren van den mensch als weifelend rechter uit te beelden. - Gaat men nu Vondels staatkundige opvattingen in het bijzonder na, dan blijkt, dat hij, in godsdienstig zoowel als in politiek opzicht, de positieve opvatting der staatstaak gehuldigd heeft en er een bron van eenheid, boven de partijschappen uit, in zag. Daarnaast staat recht voor hem gelijk met waarheid, waarbij bovendien blijkt, dat hij, bij het probleem van wet en recht, de meest fundamenteele eigenschappen van het rechtsgevoel en rechtsbegrip vooropstelt. Toont hij zich ook hier kind van zijn tijd, nergens is hij dat zoo als in zijn toepassing der gezagsidee, omdat voor hem het gezag in de natuur der dingen zelf ligt, en deze idee van het gezag als souvereiniteit in de

[p. 511]

orde der geschapenheden past. De bij hem voorkomende dualistische tegenstelling - tenslotte - vindt haar oplossing in het postulaat der rechtsimmanentie.

_**_*

De hier voorafgaande samenvatting van Vanderveldens boek is natuurlijk te summier om alle zijden ervan te belichten. Er blijkt daaruit met name niet voldoende, hoe juist de auteur, in verband met dit alles, de betrekkelijke waarden van data en feiten beoordeelt, en daarbij goede aandacht vestigt op de doorslaggevende beteekenis van het Zuidnederlandsche element in onzen grootsten dichter. Doet het laatste aan Rubens denken, men herinnere zich hier ook het mystieke deel in Vondels oeuvre. De belangrijkheid van een gedicht als Inwijding van 't Stadhuis t' Amsterdam blijkt uit dit boek overduidelijk en wat te zeggen van de talrijke terloopsche opmerkingen door Dr. Vandervelden gemaakt, opmerkingen die veelal ieders instemming zullen verwerven?

Nochtans zijn boek heeft ook schaduwzijden. Het teekent Vondels persoonlijkheid slechts ten deele, waar het zeker niet genoeg nadruk op zijn dichterschap legt. Zich af te vragen of dit alles wel zoo voor Vondels geest stond als hier weergegeven, voert tot de overtuiging, dat hij zich van het geheel zeker niet zoo bewust is geweest als minder literair-historisch geschoolde lezers van Vanderveldens dissertatie zouden kunnen denken. Want al verdiepte de gaarne veel kennis verzamelende zeventiende-eeuwer zich meermalen in aangelegenheden, die somwijlen slechts zeer zijdelings verband hielden met zijn eigenlijk terrein, de dichtkunst prevaleerde toch voor hem, zoodat hij dan ook Grotius evenzeer als dichter prees. Het is ons te wel bekend, dat dit evenmin aan Dr. Vandervelden ontgaan is, dan dat wij het hem daarom kwalijk zouden aanrekenen er niet op gewezen te hebben, doch ware het hier voor den minder ingewijde niet wenschelijk geweest er althans melding van te maken? Men prijze Vondels centraliteit, doch beseffe dat zijn gevoel daarboven ging. De

[p. 512]

schrijver der hekeldichten, de schepper van Palamedes, de zanger van Leeuwendalers, de bouwer van Lucifer tenslotte; men helle niet over tot de meening, dat zulk een dichter theoretische stellingen becommentarieerde. De scheppingsdrift deed hem hooger doelen nastreven, waar andere essenties als die van recht en staat om den voorrang twistten.

Is dit ons hoofdbezwaar tegen Vanderveldens boek, nog stippen wij hier twee andere aan, om darmee van detailkritiek af te zien. Het eerste geldt de leesbarheid. Heet het onmogelijk in een soortgelijk geschrift afstand te doen van vaktermen en wat dies meer zij, waar deze dissertatie in hoofdzaak door literatuurhistorici zal worden gebruikt, had het aanbeveling verdiend in de verklaring daarvan af en toe uitvoeriger en vooral duidelijker te zijn. Waar nu een en ander te veel zelfstudie vordert om tot een juist begrip van 'schrijvers stellingen te geraken, komt dit ‘vlotte lectuur’ natuurlijk niet ten goede. Ons tweede bezwaar heeft betrekking op de citaten. Het vormt een raadsel waarom hier niet de standaarduitgave der Wereldbibliotheek gebezigd is. ‘Gemakshalve’ werd een andere editie gebezigd. Wij gelooven echter dat dit ‘gemakshalve’ meer voor den auteur dan voor den lezer opgaat!

_**_*

Er is op gewezen, dat in dit boek van alles gezegd wordt en een aantal deskundigen noodig zal zijn om uit te maken wat wel en wat niet houdbaar is. Deze deskundigheid gelde dan op de eerste plaats het juridische, waar het literair-historische hier naar den achtergrond gedrongen is. Komt het laatste het gebodene niet ten goede, er vloeit ook uit voort dat het geheel, althans voor den literatuurhistoricus, eer een grootsche greep dan een geslaagde vernieuwing lijkt. Somwijlen kent men Vondel niet meer terug, als ik mij zoo uitdrukken mag, en al blijft dan waardeering voor de nieuwe schets over, de gelijkenis wordt er toch te minder om.

Dit zijn de fouten der qualiteiten van Vanderveldens werk.

[p. 513]

Zij verhinderen niet het boek te prijzen als een rijpe studievrucht, als een geschrift ook dan enthousiasmeert en zijn onderwerp op alles behalve doodsche wijze behandelt. Dr. Vandervelden steekt zijn gevoelens niet onder stoelen of banken en hij uit zijn bewondering voor Vondels grootheid op dikwijls onstuimige wijze. Zoo werd zijn Staat en Recht bij Vondel een dissertatie, die anderen tot nader onderzoek kan prikkelen en aldus de Vondelstudie beïnvloeden.