Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1941

[p. 467]

Felix Timmermans: ‘De familie Hernat’
door José de Ceulaer

Er zijn schrijvers, waarvan men maar één boek moet gelezen hebben om een klaar inzicht te hebben in hun scheppende persoonlijkheid. Er zijn schrijvers, wier kijk op menschen en dingen niet evolueert, daar ze zich genoegzaam gevormd wanen om hun meestal in illusies gewortelde denkbeelden niet voortdurend te moeten toetsen aan principes, die de reëele orde der waarden meer benaderen. Elk werk is dan ook een herhaling van wat ze eenmaal schreven.

Dit is niet het geval met Felix Timmermans. Telkens een nieuw boek van hem verscheen, was het een nieuwe Timmermans en voor de literaire critiek was het telkens een verrassing.

Een groote zintuigelijke ontvankelijkheid, juichend in een uitbundige weelde van klanken en kleuren, zich telkens weer verstillend tot innige vroomheid, prevelend in woorden van diepen eenvoud en ontroerende teederheid, heeft de critiek er toe gebracht Timmermans te beschouwen als een mengsel van ‘zinnelijkheid’ en ‘mystiek’. Naargelang de zintuigelijkheid of de vroomheid het overwicht hadden in het scheppingsproces, ontstonden werken als ‘Pallieter’ en ‘Bruegel’, naast ‘Het Kindeke Jezus in Vlaanderen’, ‘Driekoningentryptiek’, ‘Symforosa’, ‘De Pastoor’ en ‘De Harp van Sint-Franciscus’.

Naast deze werken heeft Timmermans als folkloristische heimatkunstenaar veel naam verworven en zich veel critiek op den hals gehaald door werken als ‘Pijp en Toebak’, ‘Het Keerseken’, ‘Bij de Krabbekoker’, enz. In deze doet zijn humor, die soms wel gezocht schijnt, zich het meest gelden. Dat die humor ook ironisch kan zijn, blijkt uit de geestige satire ‘Boudewijn’.

[p. 468]

Zinnelijkheid (Pallieter), vroomheid (Symforosa), humor (Pirroen), en sentimentaliteit (Anne-Marie) vormden de grondelementen van de eerste periode van zijn scheppenden arbeid, vooral gekenmerkt door een beeldrijke romantische fantasie en een natuurlijke levensvreugde. Het hoofdelement van zijn kunst is ‘Lebensbejahung’.

Op vijftigjarigen leeftijd begon hij met den meesterlijken ‘Boerenpsalm’ de tweede periode van zijn scheppend werk. Een geheel nieuwe Timmermans kwam aan het woord.

‘Ik zag Cecilia komen’ was een juweeltje van schitterende kleinkunst.

Thans vertelt Timmermans het leven van de ‘Familie Hernat’ in drie verschillende geslachten.

Stefan Hernat vestigt zich als Oostenrijksch officier van Hongaarsche afkomst in het stadje Nivesdonck, waar hij na verscheidene liefdesavonturen de mooie blonde Henriette huwt. Stefan is het type van den romatischen zwerver. ‘Ons geslacht, zegt hij, is rijk, niet aan titels, geld of ander bezit, dat men morgen kan afnemen. Rijk in zijn bloed. Hij is onze rijkdom en onze kracht. Dien hooren wij gonzen in ons hart, doorheen onze aderen kloppen. Ja, hij kan soms wel eens slapen, diep in ons bloed, maar als hij weer kwik en wakker wordt, vreezen wij noch duivel, noch dood!’

En verder zegt hij: ‘Ik weet niet waarheen God mij leidt, iets weet ik dat hij mij leidt, en die druppel zon zal hem daarbij helpen.’

De leidende gedachte van heel dit boek werd ingegeven door de woorden van Kardinaal Van Roey, aangehaald op blz. 241: ‘Oneindig hoog boven ons oefent de goddelijke Voorzienigheid haar onzichtbare oppermacht uit en, terwijl zij de stervelingen volgens de grillen van hun vrijheid laat woelen, leidt Zij hun inspanningen en ondernemingen langs wegen, die zij alleen kent en kiest.’ De druppel zon leeft voort in Simon en Arnold Hernat, waarvan de rentmeester zegt: ‘De twee zonen zijn Stefan in twee doorgeknipt.’ Terwijl Arnold het geluk, dat hem in de werkelijkheid wordt ontnomen, gaat zoeken in zijn droomen, wordt Simon, die de onrustige zinnelijke natuur van zijn vader geërfd heeft, blind

[p. 469]

en vindt het langgezochte geluk eindelijk in de armen van Annette Ruytenbroeckx.

In dit tweede deel wordt de tragische geschiedenis van Adriaan Ruytenbroeckx op meer dan uitvoerige wijze ingeweven. Hoewel het op zich zelf prachtig is, meen ik dat het schaadt aan de eenheid en het evenwicht in den bouw van dezen als familiekroniek bedoelden roman, die zoo niet uitsluitend dan toch hoofdzakelijk de familie Hernat zou moeten behandelen in haar verschillende geslachten. Had het boek nu ‘Nivesdonck’ geheeten, zooals de schrijver het vroeger wou betitelen, dan ware dit verhaal beter dan welk fragment ook op zijn plaats geweest. Het ware echter een bewijs van weinig smaak het werk omwille van een technische fout te veroordeelen, want deze neemt niets weg van de artistieke waarde van dit deel.

In het derde deel echter is de plezante geschiedenis van Verhoeven en Pittoors niet alleen om technische redenen te verwerpen, maar in zijn geheel als minderwaardig te veroordeelen. Hoe spijtig! Want de laatste bladzijden zijn weer zoo ontroerend-mooi en sterk geschreven, dat het heelemaal niet noodig was voor den auteur door gezochte Krabbekokers-geestigheden effect te bekomen. Op de laatste bladzijden wordt de druppel zon in het bloed van Karel-Jan weer wakker, wanneer zijn onschuldig-verleide dochter aan een nieuwen Stefan Hernat het leven schenkt. ‘Hoe het leven toch kan draaien, hé kerel.... Als men het allemaal zoo nagaat! Het is zoo grootsch als de bouw der sterren.... Ik vergelijk ze zoo dikwijls met elkander, de menschen en de sterren.... Ieder heeft zijn plaats... geeft zijn licht, gaat aan, dooft uit.... Men kan niet zeggen dat het schoon is, ook niet leelijk, het is alleen grootsch, geweldig grootsch met iets onvolmaakts, een tekort er in.... Een symphonie, maar een onvoltooide symphonie... en al leven en wachten we nog duizend jaar, het einde hooren wij hier niet....’ (laatste bladzijde).

Niet alleen naar den innerlijken vorm is er een verrassenden groei waar te nemen in het werk van Timmermans, ook naar den uiterlijken vorm is er een evolutie.

Aanvankelijk oefenden klank en kleur zulken invloed uit

[p. 470]

op den zintuigelijk scherp waarnemenden Timmermans, dat hij in plaats van het wezen der dingen zoo nauwkeurig mogelijk te benaderen, er zich bij beperkte het pittoreske van den schijn der dingen in een sappige détailschildering zoo smakelijk te beschrijven, dat het tenslotte te smakelijk werd, hetgeen gelijk staat met onsmakelijk of smakeloos. Zoo moest hij dan ook ondervinden dat ‘des Guten zu viel’ geen denkbeeldig gevaar is voor een schrijver, die door de spontane natuurlijkheid en origineele frischheid van zijn beelden eens nieuw geluid, nieuwe kleur en nieuw leven bracht in een door gezochtheid verdorde letterkunde. Reeds in ‘Boerenpsalm’ verwierp hij zijn vroegeren stijl om zich te uiten in een sterke, sobere taal. Die versobering had hem zooveel goed gedaan, dat ‘Ik zag Cecilia komen’ ondanks of liever, hoe paradoxaal het ook zij, dank zijn overvloedige weelde van klanken en beelden een parel werd xan de edelste en zuiverste poëzie. In ‘De Familie Hernat’ valt het vanaf de eerste bladzijden op, dat Timmermans dieper doordringt tot den kern van het leven. Alle détails van kleur en klank, die er niet toe bijdragen om de essentie van het geheel scherper te omlijnen, worden dan ook systematisch weggelaten. Wel missen we dien spontanen beeldenrijkdom, waarmee Timmermans ons verwend heeft, maar des te sterker treft ons de kloeke gebondenheid en sobere directheid van zijn stijl. Zijn beelden zijn niet meer louter verbeeldingen van zintuigelijke gewaarwordingen, maar drukken iets uit dat meer innerlijk en dieper is. Zoo schrijft hij op blz. 132: ‘Kalm en beheerscht, en zijn mond hard toe, als een litteeken’.

‘Litteeken’ geeft niet enkel het beeld van den mond in zijn zinnelijke verschijning, maar geeft tevens een redelijke verklaring van het ‘hard toe zijn’ in zijn oorzaak, nl. als gevolg van een blijvende wonde.

Merkwaardig is het verschil tusschen de twee deelen onderling. Inderdaad wijl het eerste deel, m.i. het beste, zou kunnen beschouwd worden als een uiting van Romantiek, staan het tweede en derde deel zoo dicht bij het werkelijke leven, dat ze mogen aangezien worden als uitingen van ‘Neue Sachlichkeit’. In het eerste deel vinden we motieven weer, die

[p. 471]

ook in ‘Anna-Marie’ tot uiting kwamen. Maar de weeke sentimentaliteit heeft plaats gemaakt voor een dieperen, warmeren toon, geuit in een taal, die soberder en krachtiger is, hoewel niet minder verrukkend en diep ontroerend.

Tenslotte mag er wel op gewezen worden, dat Timmermans door volhardende zelfstudie zijn taal zoo gezuiverd heeft, dat men wel mag zeggen dat ‘de Fé’ van ‘Lierke-Plezierke’, van wien de Hollandsche pseudo-literatuurkenners of maniakken zoo gaarne het sappige volksdialect lazen, het zoo ver gebracht heeft, dat hij een keurig en bijna correct Algemeen Beschaafd Nederlandsch schrijft.

Soms gebruikt hij wel Gallicismen als ‘'t akkoord zijn’, schrijft ‘ik-zucht’ i.p.v. ‘zelfzucht’, maakt eigen meervouden als ‘ziektes’ en vergeet de buigings-n, maar de andere fouten zijn klaarblijkelijk drukfouten. Hoe storend deze soms werken, kan best met een voorbeeld aangetoond worden. Zoo staat op blz. 326 ‘Hélène’ i.p.v. ‘Clementine’, zonder dat daartoe de minste aanleiding is.

Op blz, 109 leest men: ‘Adel is men door persoonlijkheid, niet door geboorte’.

Wij hebben niets tegen dichterlijke vrijheden, maar toch is het verkeerd geijkte formules, zooals de Akte van Berouw willekeurig te veranderen als volgt: ‘Ik wil nog liever sterven, dan U te vergrammen’, hetgeen heelemaal wat anders beteekent dan: ‘Ik wil liever sterven, dan U nog te vergrammen.’

Hoe gebrekkig van bouw zijn zinnen als: ‘Doch zij niet alleen met spreekwoorden’ (blz. 185) en: ‘zoo ook door het personeel’ (blz. 312)! Maar wat hebben die kleine tekortkomingen te beteekenen in vergelijking met de vele kwaliteiten, welke dit werk tot zulk sterk-ontroerend en diepzinnig, hoewel onevenwichtig boek maken.

Timmermans heeft nooit de pretentie gehad philosoof of psycholoog te zijn; nochtans is in dit werk alles psychologisch verantwoord en ligt er zulke levenswijsheid in verscholen, dat het geen zin meer heeft te beweren dat Timmermans een dagenmelker is, die slechts leeft om te genieten van de vruchtbare schoonheid der aarde zonder hoogere geestelijke bekom-

[p. 472]

mernissen of dieper aanvoelen en begrijpen van de diepe tragiek van het leven.

De humor in dit werk is niet meer zoo ruw en ongepast als vroeger, hij is fijner geworden. Het is niet meer de grove lach van den volksmensch (spijtig genoeg wel in het derde deel), maar de spiritueele lach van den verfijnden kunstenaar.

Het eerste deel getuigt inderdaad van veel ‘esprit’.

De eigenlijke grondtoon ligt ondanks de diepe tragiek in de ‘lebensbejahende’ goedheid van den schrijver. Ligt die grondtoon niet in de woorden, door Simon Hernat uitgesproken op blz. 190: ‘Nu versta ik veel van het leven... nu kan ik anderen alles vergeven’?

‘Een mensch kan veel ondergaan, er kan veel in en buiten hem gebeuren, maar veranderen doet hij niet...’ (blz. 300). Zoo is het ook met Timmermans. De kunstenaar heeft geëvolueerd, de mensch is dezelfde gebleven, hij is gebleven de milde, goede Timmermans, die geen aanklacht weet te uiten, omdat hij in alles slechts het schoone ziet, het goede, het edele.

Hij schreeuwt geen wanhoopskreet: ‘Moeder, waarom leven wij?’. Hij schrijft: ‘Karnol, ik vraag mij af, waarom we leven’ - ‘Omdat we altijd denken, 't zal wel beter worden’ (blz. 265). Ziedaar de eenvoudige levensphilosofie der optimistische aanvaarding en der berustende ‘Lebensbejahung’.

‘De Familie Hernat’ mist de poëtische gaafheid van ‘Ik zag Cecilia komen’ en den evenwichtigen bouw van ‘Boerenpsalm’. Maar als het dan niet die HOOGTE bereikt, waartoe men slechts komt door het lyrisme van een lied, uit droom en stilte geboren of van een psalm, gegroeid uit bewonderende dankbaarheid, dan dringt het toch door tot die DIEPTE, waar het pittoresk-sappige en kleurig-uitbundige wijkt voor de warmte van het diep-menschelijk hart, rusteloos zoekend, van heimwee vervuld, of in onbevredigd verlangen pijnlijk berustend.

Lier, den 10den Juli 1941.