Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1940

[p. 579]

Fransch-Belgische letterkunde

II Max Elskamp
door Prof. Dr. Rob. Guiette

De vreemde kritiek verwijt ons gewoonlijk en niet zonder reden dat men zich bij ons niet goed rekenschap geeft van het feit dat Max Elskamp een der meesters is van het symbolisme. Max Elskamp is een dichter die het land waar hij woonde groote eer heeft aangedaan met het beeld ervan te herscheppen en de diepe poëzie aan het licht te brengen. In 1862 in Antwerpen nabij de Sint Pauluskerk geboren stamde hij uit een rijke reedersfamilie. Zijn kunstminnende vader nam hem mee naar het Museum, terwijl zijn droomerige en mystiek aangelegde moeder hem leerde de dingen geen leed te doen. Bij haar heeft de dichter zijn blijvenden afkeer gehaald van het brutale geweld, zijn aandacht voor de dingen, zijn nieuwsgierigheid voor hun verborgen zin, en een zeer subtiele en diskrete gevoeligheid, de gevoeligheid van den eenzame. Van zijn vader heeft hij dien zin voor de schoonheid van beelden, lijn en kleur, en de waardigheid van een groot, maar schroomvallig heer.

Zijn oud kwartier - het Antwerpen van voor de systematische vernietiging van zijn Vlaamsche handels- en zeevaartadeldom, - dit oud kwartier met zijn dichterlijke straatjes waar de wind den wilden geur van den stroom heeft, dit ook bracht er toe bij om den dichter te vormen. Het riep hem naar de haven, naar de magazijnen met rare en exotische specerijen, naar de booten met treffende of

[p. 580]

prachtige namen. Naar men zegt, deed Max Elskamp groote reizen. Hij zag het bedrijf der zeelieden en der schippers; en al de oude stielen hadden voor hem geen geheimen. De naam der voorwerpen en der werktuigen, hun vorm verbeterd door het gebruik; de gebaren en de tafereelen van het schamele leven: hij verzamelde alles niet alleen in zijn geheugen maar in zijn hart. Hij zette dit alles om in zijn droom van eenzaam mensch. Alles werd hem geleerd door den schijn der dingen en door de intuïtie die de studie verlengt. Gansch zijn leven zou zich kunnen afspelen buiten de wereld en buiten den tijd. Zijn vader die zijn eenige vriend was, stierf, en hij leerde den dood kennen. Hij zelf werd ziek, en hij kende de ziekte. Hij beleefde den uittocht der burgers, den toestand der uitwijkelingen, de ballingschap in Zeeland. En toen was het opnieuw Antwerpen, en opnieuw het opspeuren van folkloristische voorwerpen, niet om het voorwerp maar om zijn beteekenis als treffende getuige van het volksleven. En de herinneringen, die mooie beelden die zijn slapelooze nachten vullen. En de houtgravuur waarvan sedert jaren de naar oude wijze gesneden platen zijn boeken versieren. En ten slotte is het de lange, verschrikkelijke ziekte door de dood alleen tot zwijgen gebracht; de obsessies, het beschot tusschen het heelal en het inwendig leven dat verbroken wordt. De dichter stierf in 1931, zonder dat Antwerpen - denkelijk - de grootte van dit verlies heeft begrepen.

Max Elskamp heeft met alle kristelijke beelden vertrouwelijk omgegaan zonder werkelijk kristen te zijn. Zijn erbarmen over de dingen en zijn weetgierigheid hebben hem van de volksmystiek gebracht tot een soort boeddhisme dat het boeddhisme zelf niet was en waarin hij een dubbele fijngevoeligheid vereenigde, namelijk de Vlaamsche die hij zich gevormd had in de eenzaamheid, en de Chineesche die hij gedroomd had: mystiek van zachtheid, van stilte en van vrede. Zijn laatste jaren brachten hem in het zeer pijnlijk tooverspel van een soort vervolgingswaanzin die nochtans niet heelemaal ingebeeld was.

Hij leefde op de hoogste verdieping van zijn groot en schoon huis, dit huis vol curiositeiten en kunstwerken. Een

[p. 581]

deel van zijn verzamelingen heeft als uitgangspunt gediend van het Museum voor Folklore te Antwerpen, terwijl andere verzamelingen naar het Museum van het Volksleven te Luik zijn gegaan. Zelden heeft iemand de kamer betreden die hij bewoonde. Het was als de cel van een leekenmonnik, volledig in beslag genomen door sterrekunde en verborgen gedachten. Wij weten dat hij van daarboven, als van uit een toren, in al zijn droomerij, met al zijn duistere en lichtende invallen, ‘de meest levende man was van Antwerpen, de ziel zelf der stad, haar roem en haar legende’. Eenzaam en in zichzelf gekeerd, was het alsof de stad in hem leefde met al het beste en duurzame dat ze bezit.

Dit leven van Antwerpen laat hij ons na in zijn werk zooals hij zijn kwartier doet herleven waar hij zijn jeugd heeft doorgebracht. ‘De Sint Paulusstraat waar ik geboren ben, zegt hij, is een straat van Konsulaten, een zeevaartstraat die uitgeeft op de Schelde. Ons huis was om zoo te zeggen ingebouwd in de Sint Pauluskerk, en mijn jeugd heb ik gesleten onder de klokken, te midden der kraaien en vast bij dien angstwekkenden kruisberg in zandsteen en loodasch, het meesterwerk van een ijlkoortsig koster; zag men er niet achter ijzeren tralies een Kristus in het graf en te midden der groote en vreeselijke roode vlammen, de onophoudend gepijnigde zielen van het vagevuur? In Augustus kwamen voorbij onze deur de walvisschen en de reuzen van de Vlaamsche Ommegangen; en de winters, om de nabijheid van den stroom waren, vooral des nachts, echt verschrikkelijk en vol van het gedruisch van den wind, van het ijs en van de tij.’ Gansch het werkelijk leven van zijn oude Vlaamsche stad vinden we overal weer in zijn boeken vermengd met zijn gedachten en als dekor van zijn herinneringen, voornamelijk in zijn Chanson de la rue Saint-Paul waar hij ons spreekt over hem zelf en over de zijnen.

De eerste bundels van Max Elskamp, in 1898 samengebracht in La Louange de la Vie, stellen hem voor zooals hij steeds zal blijven. Het thema of het onderwerp van zijn zang zal veranderen, doch zijn schrijfwijze staat vast van in het begin.

[p. 582]

In zijn eerste verzen meende hij zijn schrijfwijze ontleend te hebben aan de symbolisten, aan Verlaine en Mallarmé, en wellicht ook aan enkele der Illuminations van Rimbaud; doch vanaf de eerste stroof is zijn schrijftrant persoonlijk goed. De taal der symbolisten die bij anderen aandoet als een ijdele en gezochte kunstvaardigheid, is bij hem noch stameling noch versiersel, maar de vorm zelf van zijn fijngevoeligheid. Het is een van natuur uit synthetische taal vol bijstellingen, losse ablatieven, naamwoorden zonder lidwoord, deelwoorden als hoedanigheidswoord, dit alles in volledige tegenspraak met den geest der Fransche taal; maar ze dringt zich op door haar paradoxale dichtheid, haar gedempte zang, haar lang aangehouden ondertonen, haar traag en zacht, orgelachtig voortschrijden. Het gaat er niet om een gewone rede samen te stellen, doch roerende en schamele beelden naast elkaar te brengen die onbeholpen maar onmiddellijk treffend worden genoteerd. Deze schrijfwijze doet archaïstisch aan en past wonderwel bij een gedachte die niets aktueels vertoont, waarvan men kan zeggen dat ze buiten den tijd leeft in de omheining van het oud Antwerpen van bij den stroom.

De lui der oude ambachten en gilden in de straten van het begijnhof die loopen langs karakterlooze muren waarachter net geordende tuintjes. Dagelijksche vreugden en gewone gebaren. Uren zoo regelmatig als die van het officie en die nochtans ieder hun eigen kleur en beteekenis hebben. Het komen en gaan der jaargetijden. Het voorbijschuiven der booten en het spel van het zonlicht in de tuinen, het gebed voor elk Lieve Vrouwke. Dit alles vormt de visie van Max Elskamp, maakt zijn beeldenwereld uit; doch deze beelden, die hij met kennis van zaken zoo weet te noteeren dat ze hun werkelijkheid niet verliezen, deze beelden worden hem een nieuwe werkelijkheid, namelijk die van den droom en van het absolute. Uit de dagelijksche vertrouwelijke werkelijkheid neemt hij de wijk naar een wereld die aan zijn eigen fantasie beantwoordt, een wereld waar alles in betrekking staat tot de ziel, waar de verborgen dingen een openlijk zichtbaar leven leiden, waar alles zeer eenvoudige en toch

[p. 583]

zeer diepzinnige menschelijke woorden spreekt. Vlaanderen wordt er getooid met zijn mooiste seizoenen en kleuren. De engelen en de heilige Maagd leven er, zooals ze dicht bij de brave menschen leefden in het verleden. Het landschap wordt een droomgezicht, een spiegeling van het hart van den dichter. Hij zelf denkt dat hij hierin slechts schouwt en ziet, maar zijn hart luistert alles op. In alle nederigheid stelt hij ons zijn Enluminures voor, alsof hij slechts een uiterlijken schijn had weergegeven; doch het is de tegenwoordigheid van allerlei dingen die hij ons op mystieke wijze door de kracht van zijn liefde heeft voelbaar gemaakt. Mystiek, dat was hij zonder twijfel, al beleed hij geen enkel geloof; maar het droomgezicht, het visionaire bezat voor hem een klaarheid die hij hartstochtelijk beminde. Bij hem geen inwendige strijd. Hij leed gansch alleen, hij de zachtzinnige mensch die een afschuw heeft voor het geweld, hij de vreedzame die bang is bloemen of dingen pijn te doen, hij de volgeling van den Ecclesiastes die de ijdelheid van alles, zelfs van ons leed heeft gemeten en die er zich bij neerlegt; hij de boeddhist voor wien alle leven heilig is. Zoo volgen al zijn zangen elkaar op en omschrijven om beurt al de aspekten van een denken dat zich verschanst bij vertrouwelijke beelden en geliefde herinneringen. Het zijn de Chansons désabusées, Maya, Aegri somnia en Délectations moroses, en verder nog zoo menig bundel waarvan de bescheidenheid van den dichter ons heeft beroofd.

Het zijn liedjes, zoo volmaakt als die van Villon, met een volksche wending en een frischheid die allernatuurlijkst zijn - want geen dichter was zoo eerlijk als hij. Het zijn wijsjes zooals men er bij zichzelven zingt om de pijn van mensch te zijn te wiegen of te stillen. De dichter aanvaardt zijn lot aanvaardt zijn droom. Geen klacht komt over zijn lippen: met zachte, ingehouden stem bezingt hij zijn leed alsof hij zong van zijn vreugd en zijn verblijden; en dit met een streven naar schoonheid, met een zekerheid van uitvoering die zeldzaam zijn. Daarin ook is hij een man van bij ons; misschien weten we dat niet, want het komt niet veel voor dat deze diepzinnige dichters spreken of schrijven: opgaande in

[p. 584]

beschouwing is de poëzie in hen en heeft men moeite om haar te ontwaren daar ze teert op het stilzwijgen.

Max Elskamp heeft het leed en de diepe vreugd van Vlaanderen bezongen zooals hij ze doorleefd heeft in zijn droom van eenzaam mensch, met een intensiteit, een waarheid, een volmaaktheid, een diepzinnigheid, die het merkteeken zijn van de echte grootheid. Waarom zijn z'n boeken dan zoo zeldzaam, zoo moeilijk te verkrijgen, onvindbaar zelfs? Waarom spreekt men over hem slechts terloops, en alsof het niet anders kon? Is het wellicht omdat zij die hem kennen en beminnen vreezen hem minder te genieten wanneer hij meer bekend zou worden en verkiezen ze aldus hem steeds voor zich te houden? Is het wellicht omdat ze bang zijn dat de massa weerbarstig zou staan tegenover een zoo delikate en zuivere fijngevoeligheid? Ik weet het niet; maar zooals ze over hem thans zwijgen, bedrijven ze een groote onrechtvaardigheid tegenover den dichter; en het publiek dat in onwetendheid wordt gehouden omtrent een werk dat het zou kunnen lief hebben, heeft het recht hun verwijten te doen. Mag men inderdaad de menschen van bij ons beelden en poëzie onthouden waarmede ze dra vertrouwd zouden wezen en die ze niet meer zouden vergeten? Het ware werkelijk een slechte daad.