Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1939

[p. 311]

De wording van ons nationaal bewustzijn
door Dr. Em. Valvekens, O. Praem.

De oude Sallustius wist reeds, dat wie aan historische studie doet, niet steeds in de onbewogen sereniteit van de wetenschappelijke atmosfeer verwijlt. Het gebeurt dikwijls, zei Sallustius, dat passie of vooroordeel - ira et studium - de geschriften van een historicus ontsieren.

Al moge het ook onwaarschijnlijk lijken, toch is het waar, dat een historicus kan aangetrokken worden door de populariteit van een onderwerp. Men kan soms groot sukses oogsten, door een of ander onderwerp, dat door het dynamische deel van de kleine of groote samenleving wordt verlangd, te behandelen. Anderzijds is het eveneens waar, dat soms oprechte moed wordt vereischt voor het uitwerken van een historisch onderwerp, omdat zeker publiek de conclusies van het aangezette werk met ‘ira’ of ‘studium’ zal onthalen.

Er zal wel niemand gevonden worden om te ontkennen, dat Kanunnik Floris Prims grooten moed heeft moeten hebben om zijn boek ‘De Wording van het Nationaal Bewustzijn in onze Gewesten’ (Bureel der Bijdragen tot de Geschiedenis, Marnixstraat, 26, Antwerpen) uit te geven. Hij moest immers op voorhand weten, dat een getuigenis, zooals in dit boek wordt afgelegd, niet overal met onvermengd genoegen zou onthaald worden.

Laten we zijn boek even, zonder passie noch vooroordeel, ontleden. Het boek is immers van zulken aard, dat het eenieders aandacht vergt omdat het resoluut de bakens verzet.

Hebben de Romeinen, Belgen en Germanen elkaar ontmoet als nationaliteit tegen nationaliteit?

Wie dit beweert, zegt Kan. Prims, maakt de geschiedenis onverklaarbaar. Het nationalisme, zooals we het thans kennen, behoorde niet tot de Romeinsche kultuur.

[p. 312]

Karel de Groote, die in zijn geheel keizerlijk bestuur het grootsche ideaal heeft willen verwezenlijken, dat de H. Augustinus had voorgespiegeld in zijn prachtig werk ‘De Civitate Dei’, kent geen andere kultuur dan de Katholieke, de Roomsch-Katholieke. Nationalisme, in de hedendaagsche beteekenis van het woord, is in zijn tijd niet te vinden.

De traktaten van Verdun (843, verdeeling van het Karolingische Rijk) en van Meersen (870, verdeeling van Lotharingië), waren beide zonder eenigen nationalistischen grondslag.

Het politiek nationaal gevoel komt in Duitschland slechts te voorschijn van bij de twaalfde eeuw. In Frankrijk bestond het rond dezen tijd eveneens, terwijl het in Engeland ontstond bij den strijd met de Welschen. Let echter wel, dat het hier gaat om een politiek nationaal gevoel. Het gaat om staatsnationalisme, niet om rasnationalisme. Dit laatste is overigens van vrij recenten datum. In Duitschland, waar de keizer van het Christen Rijk verbleef, was de twaalfde eeuw overigens determineerend. Het oude droombeeld van Keizer Karel, de ééne christenheid te vereenigen onder één scepter, die zelf onder toezicht zou staan van den Paus, werd weer gekoesterd door keizer Otto den Groote, die van Maagdenburg het centrum van een nieuw Rijk wou maken, waar het oude Rome en het oude Byzantium elkaar zouden terugvinden. Na Otto's dood, werd hetzelfde plan opnieuw opgevat door een Rijnlander, die nadien Duitsch rijkskanselier geworden was; zijn naam was de H. Norbertus. Doch, het bleef bij een mooien droom: het staatsnationalisme was ontstaan. De universeele christenheid was voor altijd verbrokkeld in verschillende Staten, die ieder hun eigen wegen wilden volgen.

Bij deze langzame ontwikkeling, werden de streken van hedendaagsch België als vanzelf betrokken.

Het centrum bij ons is steeds Brabant geweest, ook lang voor de Zeventien Provinciën der Lage Landen tegen het einde der zeventiende eeuw van elkaar werden gescheiden.

In 1350 - lang, nadat het staatsnationalisme in de groote landen is ontstaan - beheerscht het supra-nationale van

[p. 313]

Kerk en Keizerrijk nog alles in Brabant. Stilaan echter groeit een Brabantsch bewustzijn. Tijdens de vijftiende eeuw kwam de volkstaal meer op het voorplan. De eerste ‘abele’ spelen worden in de volkstaal uitgevoerd op de Markt te Antwerpen. Men bezit evenwel nog geen eigen nationaliteitsgevoel tegenover het officieel optreden der Fransche taal.

Naast het hertogdom Brabant, lag het graafschap Vlaanderen. Vanaf zijn vorming, is dit graafschap het typische land der tweetaligheid. De taalgrens in het graafschap Vlaanderen beteekende geen volksscheiding. Het kwam zelfs zoo ver, dat de Fransche koning Filips-August een eigen Fransch staatsnationalisme wist te verwekken in Vlaanderen (1210).

Uit de kronijken van ongeveer 1302 spreekt volksgevoel, nationaal bewustzijn. Maar het is geen taalnationalisme; en zeker is het geen algemeen Dietsch nationalisme.

Met de Bourgondiërs komen we tot een Bourgondisch nationaal bewustzijn, dat hardnekkig anti-Fransch wou zijn. In opzicht van taal, was de Bourgondische periode echter een tijd van werkelijke verfransching. Hertog Philips de Goede was de ‘conditor Belgii’ tegen Frankrijk.

Onder het bewind van keizer Karel bleef ons ‘Belgium, orbis annulus’. De humanisten (Erasmus e.a.) schreven hun Latijnsche werken voor de geheele humanistische wereld, zooals dit paste voor keizerlijken. Anderzijds maakte keizer Karel onze landen vrij van Frankrijk en van Duitschland en vereenigde ze tot een blijvende samenhoorigheid.

Zijn zoon, Filips II, zou de Nederlanden tegen zijn bewind zien opstaan tijdens de rebellie van einde zestiende eeuw. Over deze rebellie werden en worden tal van dingen geschreven, die met de realiteit zoo goed als niets te maken hebben.

Koning Filips noest onze streken laten verdedigen door vreemde huurtroepen. Deze troepen kostten veel geld. Werden ze niet prompt betaald, dan sloegen ze dadelijk over tot muiterij. Uit dezen toestand, verwekt door gewone Duitsche, Waalsche en Italiaansche soldeniers, is het eerste anti-Spaansch gevoelen ontstaan. Taal of stam hadden hiermede niets te maken.

Toen kwam het ‘wonderjaar’, 1566. Al de dokumenten

[p. 314]

van protestantsche zijde omtrent de aktie in Brabant tijdens dit wonderjaar zijn Fransche stukken. In het archiefwezen voor 1566 is geen zweem van opstandig nationalisme te vinden. Indien ergens nationalisme was, dan was het niet bij het rommelzoo van vreemden, maar bij de pro-Spaansche gezagvoerders: hun godsdienst maakte deel uit van hun nationaal voelen, van hun eenheid-met-het-volk.

Er was evenmin nationaal voelen te ontdekken in de beide jammerlijke oorlogs- en strooptochten van Willem van Oranje (1568 en 1572).

In 1576 zijn de eensgezinde Nederlanden weliswaar verbonden geweest tegen Spanje. Maar, deze aanvankelijke eensgezindheid werd weldra onmogelijk gemaakt door Protestantsche fanatiekelingen, die door hun schrikbewind en hun mateloos fanatisme alle saamhoorigheid hebben gedood.

Tegen het eind der zestiende eeuw ontstond inmiddels een nieuw type van nationalisme in Europa.

De oude Christenheid - Paus en Keizer, volgens het De Civitate Dei van den H. Augustinus - zijn vergeten. In ieder land denkt men slechts op eigen natie. Thans begint, hier en daar, het rasnationalisme te ontstaan.

Bij ons was vooralsnu alles behalve een Nederlandsch rasnationalisme te vinden. Gedurende de zeventiende eeuw, sloten Frankrijk en Noord-Nederland een verbond om de Zuidelijke provinciën te vernietigen. Men ging er bovendien toe over, door de Retorsiewetten, een hatelijke godsdienstvervolging te ontketenen ten overstaan der katholieken van Brabant. Gedurende nagenoeg tien jaar werd een jacht georganiseerd tegenover menschen van denzelf den ‘stam’. Thans vindt men nog, bij vele menschen van de Kempen en van Brabant, een overblijfsel van den haat, die sedertdien tegen het Noorden wordt gekoesterd.

In 1715, toen we een kroonland van Oostenrijk werden, bestond reeds bij ons een gemeenschapsbewustzijn van nationalen aard. Onze belangen kwamen voortdurend in botsing met deze van het Noorden. De strijd tegen de Hollandsche barreelgarnizoenen is een element te meer geworden in de ontwikkeling van ons nationaal bewustzijn in het Zuiden.

[p. 315]

Men begint te spreken van een ‘Etat Belgique’. Even later is men eensgezind tegen keizer Jozef II. Deze krijgt het voorkomen van een vreemd dwingeland. Dan kwam de Brabantsche omwenteling met de Etats-Belgiques-Unis. Tenslotte werden we genaast door de Fransche republiek. ‘Nooit heeft ons volk zich zoozeer onder den vreemde gevoeld als toen het onder Frankrijk was’.

Maar ook ‘onder den Hollander’ voelde het volk zich onbehaaglijk. De bijzonderheden, die hierover worden medegedeeld, zijn zeer kurieus en werden tot nu toe zoo goed als niet naar voren gehaald.

Ook over 1830 wordt een massa nieuws gezegd.

Het boek eindigt met het jaar 1886.

Dit dorre overzicht zal alvast laten vermoeden hoeveel nieuw materiaal in dit moedige nieuwe boek van Kan. Prims is verwerkt geworden. Van de eerste bladzijde tot de laatste doet het boek aan als iets nieuws en komt een nieuw begrip van het verleden onzer provinciën aan het woord.

Het spreekt vanzelf, dat de schrijver het onderwerp niet heeft willen uitdiepen. Hij heeft slechts de bakens willen zetten, langs waar een veilige baan kan aangelegd worden voor een synthese van ons volksverleden. Het is ook niet uitgesloten, dat voor ettelijke details de aanwijzingen van den schrijver niet zullen weerstaan aan een intensieve kritiek. Zooals iedere proeve van groote synthese, zal ook wel deze hier en daar een correctie moeten ondergaan.

Maar, in haar groote trekken, is deze synthese origineel, rationeel en overeenstemmend met de groote lijn der feiten.

Het boek van Kan. Prims is op een goed uur gekomen. Het zal voortaan niet goed meer mogelijk zijn ons volksverleden zoo af te schilderen, alsof het een voorafbeelding geweest was van de politieke ambities en de wisselende politieke doelstellingen van sommige Vlamingen der twintigste eeuw.

Voor ieder intellektueel Vlaming is dit boek een aangewezen studieboek.