Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1939

[p. 180]

Poezie van priester-dichters en critiek
door Alb. Westerlinck

Bij het verschijnen van den bundel ‘Uit de Leie-verte’ van E.H. Basiel De Craene werd nogmaals het geval van den priester-dichter opgerakeld vooral in verband met de herhaaldelijk vooropgezette meening van den auteur als zou het artistiek werk van priesters door allerhand kwaadwillige critiek in Vlaanderen systematisch worden bekampt. August Van Cauwelaert, Marnix Gijsen, e.a. hebben hiertegen met kracht gereageerd. Ik zou hier rond deze kwestie, zonder de minste polemische bedoeling, een en ander willen aanstippen:

Men beweert dat in Vlaanderen in milieus van Katholieke auteurs een zeker anti-clericalisme te bespeuren valt. Dat zal niemand loochenen. Men noeme dat nu anti-clericalisme-inde-kerk of leekengeest, dat doet niets ter zake. Het blijft even duidelijk dat de houding van vele Kath. intellectueelen tegenover de Kerk, in zooverre ze zich langs den weg van autoriteiten, gebruiken of richtlijnen op het terrein der cultuur beweegt, niet al te sympathiek is. Dat deze moderne geestesgesteldheid ook onder literatoren aangetroffen wordt is duidelijk.

Men zou, vertrekkend van deze vaststelling, die kwestie van de critiek op het werk van priester-dichters van uit dezen gezichtshoek kunnen beschouwen.

Dan dringt zich de vraag op: heeft de waarneembare psychose, waarvan ik zooeven sprak, zich reeds zóó bewust en principieel gemanifesteerd, dat men van ‘kwaadwilligheid’ tegenover het werk van priester-kunstenaars mag spreken? Ik voor mij geloof dat het onjuist en onrechtvaardig zou zijn dergelijk anti-clericaal complex te willen ontdekken aan

[p. 181]

den grond van de afwijzende critiek, die het werk van sommige priester-dichters ondervindt. Laat ons dan dien grond elders zoeken.

Wij zullen hier duidelijkshalve, naar traditioneel scholastisch voorschrift, enkele gevallen onderscheiden:

1. - Begrijpende critiek.

Er bestaat geen natuurlijk verband tusschen priesterschap en dichtkunst. Wij ervaren op onze dagen dat zelfs het samenbrengen dezer begrippen reeds aanleiding tot misverstand kan zijn. Het priesterschap drukt voor de wereld de levensbeschouwing van een bepaald mensch uit. Zoo die man dichter is, zal men - althans in de meeste gevallen - dit priesterschap in zijn dichtwerk terugvinden. Het behoort daar tot de inspiratorische kern, tot de psychologische steunpunten van het gedicht. De criticus, die er zich in verdiept, zal zich met deze levensbeschouwing confronteeren, hij zal dan ervaren of er wel of niet gemeenschap tusschen hem en den dichter bestaat. Hij zal in het eerste geval bewonderen, in het tweede geval afwijzen. Een socialist zal, na studie, het werk van een priester-dichter evenals b.v. een kunstproduct uit het Derde Rijk afwijzen. Hij staat vreemd tegenover deze ideologie.

Is zulkdanig geval van afwijzende critiek bij Kath. critici mogelijk? De feiten schijnen er op te wijzen dat op onze dagen vervreemding tegenover de levensvisie van den dichter, in zooverre ze typisch is voor zijn priesterlijke houding, mogelijk is. De tijdsgeest blijkt niet zonder invloed op het godsdienstig bewustzijn en ook het Katholiek besef wordt door de eigentijdsche cultureele conjunctuur geleid en eenigermate gevormd. De kentering in den Gezellencultus en de houding er critiek tegenover het werk van Verschaeve zouden in dit verband kunnen worden onderzocht. Is de verandering in de houding der critiek louter tot literaire motieven te herleiden of speelt daarin het verval van den geloofsgeest ook een rol? Ik wil aan het laatste gelooven. Nochtans blijft deze nieuwe houding der critiek niet minder oprecht en is het dwaas in dit geval kwaadwilligheid te willen zoeken.

[p. 182]

2. - Onbegrijpende critiek.

Blijkt het dat de criticus geen inzicht in het werk van den priester-dichter heeft gekregen, dat hij niets van de inspiratorische kern heeft gevat, dan nog mag men niet van kwaadwilligheid spreken. Ook de eerlijk-arbeidende criticus kan zich onbewust totaal vergissen. Hij zal echter steeds trachten in de innigst mogelijke communie met den geest van het werk te treden, hoe moeilijk hem dit ook ten overstaan van religieus- of priesterlijk-geïnspireerd werk moge vallen.

Kwaadwillige critiek doet dit niet: zij verwerft geen inzicht en verwerpt a priori ofwel zij liegt.

Het is waar dat in sommige Hollandsche bladen van giftige, persoonlijke en onverantwoorde critiek een gewoon gebruiksartikel wordt gemaakt, dat men daar met voorliefde onfatsoenlijk en smalend over werk van priester-kunstenaars en in het algemeen over alle initiatief van hieratisch ingestelde personen spreekt. Bladen als De Nieuwe Gemeenschap, De Paal, Christoforus, en andere organen van ‘rechtsche’ jongeren hebben in die practijken uitgemunt; een zekere heer Crone houdt in ‘De Nieuwe Eeuw’ die traditie hoog. Maar dat een of andere minus habens op zulke wijze door onverantwoorde critiek zijn onedele en extra-literaire motieven ofwel zijn zonnige nulliteit demonstreert, is nog geen reden om zulke gevallen te veralgemeenen en een diploma van onbegrip aan de Vlaamsche critiek uit te reiken.

3. - Stichtende poëzie.

Zoo de priester-dichter in zijn werk gelegenheid tot stichten zoekt dan is de oorzaak van de afwijzende houding der critiek vlug gevonden.

Het is wel duidelijk dat de poëzie van priester-dichters in menig geval stichten of overtuigen zal. Wanneer zij echter werkelijk ‘poëzie’ is, doet zij dit nooit bewust. Wij, modernen, voelen direct het verschil aan tusschen het gedicht, uit overtuiging geschreven, en het gedicht, dat om te overtuigen werd neergepend. In tijden toen de poëzie nog hoofdzakelijk als een ‘conste’ d.i. een vaardigheid werd beschouwd en toen de poëzie nog een direkt-sociale functie had, werden

[p. 183]

leerstellerig tendenz en polemische vlijt en stichtende bedoeling niet zoo fel als hinderend aangevoeld. Op onze dagen zijn we vrijwel allen van meening dat, zoo dergelijk gedicht tot poëtische volwaardigheid groeit, dit veeleer ondanks de uitstekende extra-literaire bedoelingen en slechts dank zij een speciale poëtische begaafdheid gebeurt. Het stichten en het overtuigen is natuurlijk in ons democratisch land iedereen vrij. Het geschreven woord, rijmend en rijmloos, gerijmd en ongerijmd staat iedereen ter beschikking. Wijst de literaire criticus echter dit werk af, dan is dit weer geen geval van kwaadwilligheid maar een primordiale eisch van den artistieken smaak.

4. - Poëzie zonder extra-literaire motieven.

Behoudens het speciale inzicht dat van den criticus wordt gevergd ten overstaan van de inspiratorische kern, die in het werk van vele priester-kunstenaars aanwezig is, is er niets dat dit werk in het oog der critiek van den poëtischen arbeid van den leek kan onderscheiden. Nu weet ik wel dat er een Vlaamsche traditie bestaat, die wil dat wij hier joviaal onder elkaar den bloei onzer Vaderlandsche en Katholieke poëzie helpen bevorderen en dus rap kontent zijn. Wij hebben hier nog af te rekenen met een openbare opinie die wil dat alleen jaknikkende critiek goede critiek is. Die opinie kunnen we nu gelukkig stilaan als historisch gaan klasseeren. Men kan betreuren dat het werk van vele dichters (ook priester-dichters) in verleden en heden zijn beteekenis ‘voor onze Vlaamsche cultuur’ verliest. Maar het is onze taak nu eenmaal niet het peil van die cultuur te bestendigen maar wel het te verheffen. Aan gebrek aan zuivere normeering in de literatuurcritiek, gebrek aan ernst en objectiviteit is het te danken dat de smaak van het lezend publiek zoo weinig is gevormd en dat onze kinderhand zoo gauw gevuld is. Het is tijd dat wij opruiming houden onder al de gevestigde vooroordeelen en dubbelzinnige waardebepalingen en dat wij den eisch voor de critiek en voor onszelf hoog genoeg gaan stellen. Dat ook het werk van den priester-dichter aan die hoogere eischen voldoen moet is duidelijk. Het is een waarheid, die onder zoo

[p. 184]

menig opzicht treurig is, dat de priester op onze dagen niet meer zoo gemakkelijk en algemeen als leider op de onderscheidene gebieden der cultuur wordt aanvaard. Waar hij vroeger normaal de leidende positie innam, kan hij thans met moeite zijn plaats handhaven. De cultuur heeft zich op zoovele gebieden verfijnd, ze is uitgebreider en ingewikkelder geworden. Gevolgzaamheid heeft in den modernen geest plaats geruimd voor critischen zin en veeleischendheid. Bij dit alles worden ook aan de Katholieken, en eveneens aan den priester, die zich op het terrein der cultuur beweegt, steeds grooter eischen gesteld.

Buiten dit alles mag men niet vergeten dat ook in Vlaanderen het anti-clericalisme zich met den dag scherper manifesteert. Het stelt zich tegenover de leiderstaak van den priester met wantrouwen, misprijzen of opstandigheid. Het zou dwaas zijn hiervoor de oogen te sluiten.

Ik wil hier eindigen met een practisch besluit: wil de Katholieke cultuurmensch, weze hij priester of leek, zijn leiderschap bewaren dan moet hij autoriteit afdwingen door de onbetwistbare waarde van zijn persoon en zijn werk. Waar hij zich - in casu - aan de kunst begeeft moet hij zich een plaats veroveren door artistieke knapheid en ernst. In het ‘werk’ ligt de beste apologie, zoo deze noodig mocht blijken.