Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1938

[p. 387]

Franz Kafka
door Pierre Verberne

Het is eigenlijk een der grootste beleedigingen die men een kunstenaar aan kan doen, te beweren, dat hij de ‘zoo en zoo van zijn tijd of van zijn land’ is. Men tast er zijn oorspronkelijkheid mee aan om alleen maar het publiek verlekkerd te maken, dat in zijn reactionnaire houding het niet gekende wantrouwt, ware het nog zoo geniaal. Eilacie, is de methode zoo ingeburgerd, dat zij tot het cliché van de critiek behoort. Dit sluit natuurlijk niet uit dat men naar vergelijkingspunten zoeken kan, om met behulp hiervan een figuur te belichten en op zijn ware plaats te zetten.

Om zoo moeilijker wordt echter het inleiden van een schrijver wanneer er zoo goed als geen vergelijkingspunten te vinden zijn voor zijn talent met dat van anderen, en men wil toch een indruk geven van de grootte van dat talent. Iets dergelijks is het geval met Franz Kafka. Iemand zeide eens: ‘Ik kan mij niemand herinneren, wiens manier van schrijven op die van Kafka gelijkt, ik kan mij hoogstens een figuur uit de letterkunde voorstellen. Hamlet b.v., die in staat zou zijn geweest zich zoo uit te drukken’.

Kafka nu drukt zich bijna Oostersch uit. Hij geeft zijn gedachten in de vorm van parabels, omdat hij voelt dat de abstracte gedachtenwereld, waarin hij leeft, niet met concrete woorden weergegeven worden kan. Zijn korte notitie's in epigramvorm doen eerder denken aan zekere uitspraken van Confucius dan aan ‘Les Pensées’ van Pascal, waarmee Brod ze vergeleek. Zijn langere prozastukken zijn steeds fragmentarisch, niet alleen zijn novellen, maar ook zijn romans. Toch heeft men nooit de indruk, dat hetgeen hij geschreven heeft, niet af is. Zijn werk prikkelt het gedachtenleven tot een hoogere activiteit; zoodat het heenglijdt over het einde, dit niet

[p. 388]

bemerkt, daar men zelf nog bezig is de arabesken die het vormt, voort te spinnen en na te speuren. Zijn gedachtenwereld beweegt zich op de rand van het onderbewustzijn. Men denke hier niet aan de werken van Huxley, Cocteau en dergelijke. Daar heeft men te doen met bewuste constructie's van onderbewuste associatie's.

Dit genre werk gaat uit van de kennis der psycho-analytische theorieën en construeert zich aan de hand van deze kennis een voorstelling van het onderbewustzijn. Dit soort boeken geeft dus slechts weer wat de schrijvers zich onder psychoanalyse een onderbewustzijns-associaties voorstellen. Kafka's werk is hiervan totaal verschillend. Hij kristalliseert zijn onderbewustzijn in zijn proza. In de letterkunde vinden we hoogstens nog in Frankrijk in Proust een figuur, wier manier van schrijven hiermee te vergelijken is. Wat echter tendenz en aard van schrijven aangaat verschillen beide figuren geheel en al. Bij Proust rolt zijn hoofdwerk ‘A la Recherche du Temps Perdu’ als een lange film aan ons voorbij, Bij Kafka vindt men brokken, flitsen, steeds verscheiden, steeds een andere facet. Is Proust's taal min of meer amorph, Kafka schrijft in een kristalheldere taal. Bij hem is hetgeen hij schrijft als het ware het medium dat zijn gedachten weerkaatst. Zooals wij in een geslepen briljant het zonnelicht langs de constructievlakken zien schitteren, en hierdoor als het ware de steen zelf op de tweede plaats komt, ten koste van het schitterende spel van het licht, zoo vormen Kafka's beelden in de taal de facetten die zijn geest doen fonkelen. Hierdoor wordt zijn werk uiteraard iets meer dan werkelijks. Dit doordringt de werkelijkheid en doorlicht het als het ware. Kafka toont ons de problemen die steeds de menschheid bezig gehouden hebben met een ongekende duidelijkheid, een overduidelijkheid, die soms aan den toeschouwer zelf ontsnapt. Niet dat hij de oplossing geeft. Hij weet zelf dat die hier niet te vinden is. Hij voelt dat het streven naar deze oplossing nooit zijn doel bereiken zal, maar hij weet tevens, dat niet het doel, doch juist het streven integraal is. Slechts hij die intens naar het Hoogere streeft, zal waardig bevonden worden.

[p. 389]

‘Er is een doel, maar geen weg; wat wij weg noemen, is aarzelen.’

Steeds weer streeft hij er naar deze weg in te korten, dit aarzelen te overwinnen.

In de grond is zijn houding in zekeren zin religieus, hoewel hij zich niet tot een bepaalde religieuze organisatie rekent. Hij verwerpt het geloof aan ‘den persoonlijken God’.

‘De mensch kan niet leven zonder een voortdurend vertrouwen aan iets onverwoestbaars in zich, waarbij zoowel het onverwoestbare als ook het vertrouwen hem voortdurend verborgen kunnen blijven. Een der uitingen van dit verborgen blijven is het geloof aan den persoonlijken God.’

Zijn werk is een soort apotheose van het secularisatie-proces in het europeesche denken. Steeds weer flitst de erkentenis door van de relativiteit der aardsche begrippen en het algeheele mankeeren eener werkelijke vooruitgang. Vooruitgang vindt slechts individueel plaats. Vandaar ook de ontzettende eenzaamheid waarin het individu verkeert en waaruit hij zich tracht te bevrijden door een zuiver materialistische vooruitgang. Die echter geen geestelijke vooruitgang is, doch slechts een mechanische verbetering van uiterlijke moeilijkheden.

Dit intieme gedachtenleven legde hij neer in vele korte novellen en een drietal romans. Tijdens zijn leven heeft hij slechts weinig het licht doen zien. Voor hem was schrijven: zich afreageeren, zich bevrijden, een pauze scheppen in een drukkend geestesproces. Eenmaal neergeschreven, interesseert het resultaat hem niet, door hem was een ander resultaat beoogd als ‘de wereld te verrijken’.

Dit is tevens een verklaring voor het fragmentarische van het werk; hij werkte tot hij zijn doel bereikt had, niet ter stichting van eventueele lezers. Hij schreef grootendeels ‘aus einem Guss’, d.w.z. geïnspireerd, zonder aarzelingen en correcties.

Dat wij nog betrekkelijk veel werk van hem hebben komt door een vertrouwensbreuk, die om zoo tragischer aandoet, daar hij, zich eenzaam voelend, geen vertrouwen in den medemensch heeft. Max Brod, executeur-testamentair, had op-

[p. 390]

dracht alle voorhanden-zijnde manuscripten te vernietigen. Hij besloot deze opdracht te negeeren en publiceerde de drie romans en eenige bundels novellen, die zich tusschen Kafka's papieren bevonden.

Kafka stierf op 43-jarigen leeftijd in het jaar 1924. Evenals Proust leed hij aan een langdurige en uitputtende kwaal, die hem tenslotte ook het leven kostte. Geboortig uit Praag behoort hij qua tijd tot een groep vruchtbare schrijvers uit deze stad, waar een voor en tijdens den oorlog intens litterair leven heerschte. Hij stierf te Berlijn-Heglitz, waar hij zijn laatste levensjaren doorbracht. Zijn voornaamste werken zijn wel: ‘Die Verwandlung’, verschenen in ‘Die Weissen Blätter’, in 1915, de novellenbundels ‘Ein Landarz’, ‘Der Hungerkünstler’, ‘Die Strafkolonie’, ‘Beim Bau der Chinesischen Mauer’ en de drie romans ‘Das Schloss’, ‘Der Prozess’ en ‘Amerika’. Onderstaande novelle is de eerste uit de bundel ‘Beim Bau der Chinesischen Mauer’, in 1931 door Brod gepubliceerd.