Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1936

[p. 161]

[1936/3]

‘Opbouwende’ en ‘afbrekende’ kritiek

Dit vraagstuk blijft hier nog altijd even actueel. De rondvraag van Dietsche Warande heeft vóór enkele jaren wel ophelderend gewerkt, maar vanzelfsprekend de kwestie niet van de baan geruimd. Naast de spreekwoordelijke uilen, voor wie kaars noch bril baten, blijft er nog altijd een aantal te goeder trouwen, die den onvolmaakt verleden tijd betreuren, waarin critici en recensenten ‘bewust den bloei onzer vlaamsche letteren bevorderden’ door wat zij noemen ‘opbouwende kritiek’. Door dezen wordt de naoorlogsgeneratie, die met dat systeem gebroken heeft, nog altijd scheef bezien. De princiepskwestie, welke het voor ons was, ontwaren zij niet. Wij zijn voor hen menschen met een slecht karakter, twistziek en nurksch; en is een echt Vlaming niet gul en joviaal? Kortom, wij hebben tijdens den oorlog geen blijde jeugd gehad en hebbende het maïsbrood onze maag bedorven, meenen zij, zoo werken wij onze slechte spijsvertering uit op onze letterkundigen, die Vlaanderen toch zoo trouw willen dienen.

Zij vragen van ons (ten minste zij die ons nog iets vragen, want de klaarst zienden hebben ons reeds als ongeneeslijke onhandelbaren opgegeven) ‘opbouwende kritiek’. Als wij volhouden nooit anders te hebben gegeven en geen andere te willen geven, breken zij het gesprek al af. Met zulke dwarschen kunnen wij niet praten. Voor hen zijn alleen lovende besprekingen opbouwend. De kern, de grondtoon van onze besprekingen van alles wat hier gedrukt wordt, moet lof en prijs zijn.

Ik kan niet inzien wat op die manier opgebouwd wordt. Den smaak van het lezend publiek zeer zeker al niet en dien te vormen is toch de eerste taak van den criticus. Het is het door dik en dun loven, dat dien smaak ten onzent op zijn comparatief te laag peil gehouden heeft.

[p. 162]

De tweede taak der critiek, de delicaatste, is het ‘opbouwen’ van den schrijver zelf, door zijn werk te zien op een afstand, dien niemand zelf kan nemen tegenover eigen arbeid en den maker aldus te openbaren aan zichzelf. Bereikt men dat best door hem wijs te maken dat zijn werk goed is en alle bezwaren weg te moffelen?

Het is eerstens al psychologisch onjuist dat alleen aanmoediging zou aanmoedigen. Er is verzet dat sterker prikkelt dan jaknikkerij. Wij spreken hier over critische afwijzingen die gegrond zijn. Maar zelfs afwijzingen, die op onbewuste vergissingen-te-goeder-trouw berusten, echte miskenningen dus, kunnen den kunstenaar zijn kracht op hoogste spanning doen brengen.

Dit zou men een gevaarlijke theorie kunnen noemen, die de kritiek tot slachtersmethoden aanzet, als zij niet bewezen was doorheen heel de geschiedenis van de kunst. De grootsten zijn door de kritiek ergst mishandeld. Zeer zeldzaam zijn onder hen de troetelkindjes, die van eerstaf begrepen werden en meer dan een werd het eerst na zijn dood. In hun strijd tegen onbegrip en verguizing hebben zij hun gaven op het breedst ontplooid.

Nu de vraag op den man af. Men gelieve na te gaan wat hier zooal verschijnt. Welk ernstig mensch kan volhouden dat, tegenover het totaal dezer producten, een systeem van in hoofdzaak en grondtoon lovende kritiek te verantwoorden is? Wie kan betwisten dat het lage peilsgemiddelte van onze letterkunde voor een ruim deel te wijten is aan ons gebrek aan zelfkritiek?

Men zal ons nu zeggen: heeft ùwe critiek dan het peil doen stijgen? Helaas neen, want kritiek schept geen literatuur. Maar wij hebben iets bereikt: wij hebben de zelftevredenheid verstoord. Men wéét nu ten minste dat nog veel weg af te leggen valt. Deze zelfkennis is noodzakelijk.

Wat heeft de lovende kritiek die de opbouwing monopoliseeren wilde en waartoe men ons gaarne zou zien terugkeeren practisch bereikt? Zij hebben den smaak van vele lezers misleid, door allerlei Dante's en Goethe's herboren te verklaren in brave verzenmakers vol goeden wil. Bij deze

[p. 163]

kunstenaren zelf hebben zij bereikt, dat deze, geheel gerust in het onthaal dat hun te wachten stond, nóg een handvol bundels hebben bedreven, als zij veel beter hadden gedaan het bij hun eersten te laten. Men houde mij een oprechtheid ten goede die geen eerbied voor andere meeningen verliest: daar is niets anders mee opgebouwd dan de vlaamsche gezelligheid van 't is al goed genoeg en geheel dien partijklerkenwinkel voor verkoop van idealen in 't groot en in 't klein, besteld ten huize.

Opbouwend lijkt mij alle eerlijke kritiek, d.w.z. kritiek, die weet te overtuigen van hare oprechtheid en onbevangenheid. Zelfs hare vergissingen kunnen, zooals gezegd, vruchtdragend worden voor den schrijver, al misleiden zij het publiek. Kritiek moet dus, het is al te vanzelfsprekend, ook bevoegd zijn.

Afbrekend lijkt mij alle kwaadwillige kritiek. Den lezer bewust misleiden is nog haar grootste euvel niet, want ook bevoegde en eerlijke kritiek kan dit (onbewust) doen, hetgeen ten slotte op een zelfde misleiding neerkomt. Maar zij en zij alleen kan de misdaad begaan, die men ten onrechte verwijt aan afwijzende kritiek: den kunstenaar ontmoedigen. Zij kan een schrijver het besef opdringen, dat talent en waarde niet opkunnen tegen bewuste, op extra-literaire motieven drijvende moedwilligheid. Zulk besef is doodelijk vergif voor hem.

Met deze dubbele bepaling kom ik tot een geheel andere richting van opbouwende en afbrekende kritiek, dan het gangbaar onderscheid. Het zou wel de moeite waard zijn daar eens nader op in te gaan, voornemen waaraan ik niet verzaak.

_**_*

Wat recensenten, naar ik zoo al hoor, zich hier dikwijls afvragen is dit: hoe gemeen moet eene wereld wel zijn, waarin slechts enkelen kunnen gelooven in het bestaan van een eerlijk man.

Het schijnt nu eenmaal vast te staan, dat iedereen slechts eigen belang najaagt, een recensent zoowel als een winkelier.

[p. 164]

Een lovende recensie geldt als teeken van voorafgaandelijke vriendschap tusschen schrijver en beoordeelaar, een ongunstige bewijst dat beiden vooraf met elkaar overhoop lagen. Dat buitenstaanders zich een dergelijke, of oppervlakkige of platvloersche, meening vormen, verklaart zich al lichter, maar hoe koppig houdt bij half ingewijde belangstellenden de legende van ‘het kapelletje’ stand, waarin men anderen meet, helaas, altijd met eigen maat.

Literatuur is geen vogelpik. Zij drukt wereldbeschouwingen en levenshoudingen uit. Zooals de schrijver al arbeidend, raakt de criticus, die dezen arbeid bestudeert, commenteert, beoordeelt, ideëele en psychologische dingen aan, die behooren tot eens menschen kern. Door bewondering vooral, treedt de beoordeelaar in communie met hem die geschreven heeft en stelt - gelukkige ervaring van een delicaten en ondankbaren stiel - een diepe en wezenlijke eensgezindheid in gedachten en gevoelens vast, eensgezindheid die vanouds vriendschap genoemd wordt. Wie dit eenmaal ervaren heeft, oordeelt nooit meer roekeloos, niet alleen omdat hij weet in een kwetsbaar, argeloos zich gevend hart te tasten, maar vooral omdat hij de eenmaal geproefde vreugde zoo vaak mogelijk zich wil laten herhalen.

Maar hij weet ook dat er geene gemeenschap bestaat tusschen hem en den schrijver van werk, dat hij uit innige overtuiging eerlijk afwijst. Zoo ruim kan geen beoordeelaar zijn, dat hij niets meer verwerpt, want dan mist hij bij weeromstuit den gloed om te bewonderen. Hij is slechts bruikbaar voor zijn taak, zoolang hij met dezelfde veerkracht verwerpen en bewonderen kan. Dat verwerpen nu, heet, met een groot woord, strijd om beginselen. Hieruit ontstaan de vriendschappen, maar dus postfactum.

Zulke strijd kan slechts uitblijven, ofwel in een literatuur zonder inhoud, ofwel tusschen letterkundigen, schrijvers en critici, die in literatuur slechts negatie zien. Dat hij afbreken zou, dat hij voor de cultuur van een volksgemeenschap niet opbouwend zou zijn, wie zal iets zoo onzinnigs durven volhouden?

Maar gelukkiglijk vergissen zij zich, die kritiek en

[p. 165]

recencie onontwarbaar met negatie verstrengeld achten. Gelukkiglijk is de invloed van beoordeelingen op het groot publiek betrekkelijk gering. Van den eenen kant bereiken de spanfacters dus slechts zeer ten deele wat zij voorhebben; van den anderen kant voelen eerlijke recensenten zich innerlijk niet gehinderd, door de gedachte aan nevengevolgen van hun ideëenstrijd.

gerard walschap.