Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1929

[p. 784]

Hedendaagsch Uitzicht van het Geschil der Ouden en der Modernen
door Leopold Levaux.

Et pourquoi ne se hasarderait-on pas de temps en temps, dans la critique, à traiter quelquesuns de ces sujets qui ne sont pas personnels, où l'on parle non plus de quelqu'un, mais de quelque chose?
Sainte-Beuve.

De geschillen van geletterden omtrent litteratuur-kwesties zouden weinig om het lijf hebben, als ze niet naar voren brachten iets van de princiepen van leven - en van dood - die glanzen over den mensch, in het bovenzinnelijk halfduister waarin hij als ‘in den blinde’ zijn weg zoekt. Buiten dat is er slechts ijdel geestesspel, sombere uitstalling van geleerdheid, en de zaak is zelfs de moeite niet waard dat we ons een oogenblik afwenden van het zoeken naar de hoogere werkelijkheden, noch van het dagelijksch vervullen onzer nederige taak, noch zelfs van het vruchtbaar genot dat men smaakt in den privaten omgang met de werken.

Van hen die een pen hanteeren en zich druk maken om een of ander onderwerp - alle kwestie van talent buiten rekening gelaten - verdienen lang niet allen dezelfde aandacht. Dat is een gemeenplaats, waarmee echter in de praktijk weinig rekening wordt gehouden. Door hun temperament, door hun atavisme, door hun kultuur, door hun zedelijke antecedenten vooral verschillen de schrijvers ernorm veel van elkaar, vereenzelvigd als ze zijn, in alle mogelijke graden, met de onzichtbare, goede of slechte krachten die de wereld doen ronddraaïen. Want de mond spreekt uit des harten overvloed.

En ‘Verschil brengt haat voort’ op verstandelijk, evenals op zedelijk gebied. En wijl een christen mensch het amoralisme van Stendahl niet deelt, wordt ‘haat’ hier genomen als gelijkwaardig met verstandelijke onvereenigbaarheid natuurlijk; maar dat is reeds veel.

[p. 785]

Volgens M. Benda, triomfeert ‘de godsdienst van de ontroering’

De oorlog eindelijk, verschrikkelijke synthesis van het lijden (dat nochtans goed is voor den mensch in zoover het hem vensters openzet op de waarheid) heeft, naast onberekenbare rampen, ook eenig goed teweeggebracht. Een van de kostbaarste gevolgen is, dat hij eenigen ernst heeft teruggelegd in sommige zielen van echte, onvervalschte intellectueelen. Er is, op het oogenblik, in een uitgelezen schaar, minder menschdoodende lichtzinnigheid. Dat blijkt uit een koortsigen nood naar inventaris en uit de algemeene herziening der waarden, die daaruit voortvloeit. Op het gebied der letterkunde geeft dat aanleiding tot een buitengewone ontwikkeling der litteratuur van de daad. Hieronder versta ik die litteratuur die enkel wil zijn de weerslag van het leven in den schrijver en die geen ander doel betracht dan, doorheen de kunst, hoe verfijnd ook, op haar beurt op het leven in te werken. Ik meen dat dàt voor de letterkunde een onschatbare aanwinst is.

Dat alles verklaart waarom Léon Bloy, waarom Francis Jammes, waarom Charles Péguy, waarom Paul Claudel en hun aller werk voor onzen tijd komen te staan als een waarachtig teeken van tegenspraak. Het feit van hun bestaan deed, in deze laatste jaren, weer opnieuw ontbranden het bittere en beroemde Geschil der Ouden en der Modernen, dat alsdan, noch min noch meer, in zijn metaphysische phase is ingetreden, zoo als ik hier zal trachten aan te toonen.

Maar vooreerst eenige woorden geschiedenis.

_* * _*

In 1919, liet M. Julien Benda een klein boekje, ‘Belphégor’ getiteld, verschijnen, om te bewijzen dat, sinds 1885 ongeveer, de Schoonheidsleer der hedendaagsche Fransche Maatschappij overheerscht wordt door een ontketende sensibiliteit en een teugelloos sensualisme, en dat alle Verstandelijkheid er uit verbannen is⁽¹⁾

(1) ‘De ces esthéticiens intellectualistes, que j'appellerai forcenés,... il en est un qui me paraît typique entre tous: c'est M. Julien Benda. Son Belphégor, en particulier, n'est-il pas l'expression d'un intellectualisme à outrance, en vertu duquel tout ce qu'il y a de concret et d'immédiat, de proprement senti dans l'oeuvre d'art, devrait s'évanouir chez qui possède véritablement un goût cultivé et de l'intelligence à l'égard de ces choses pour faire place à des concepts proprement dits, c'est-à-dire en principe à des abstractions?’ J. Segond, professeur à la Faculté des Lettres de Lyon: L'Esthétique du Sentiment (Boivin Paris, 1927).
Het lijkt me nuttig te doen opmerken dat M. Julien Benda israëliet is.

[p. 786]

bij de Franschen, die in de kunsten en in de letterkunde niets anders meer zoeken dan een ‘gelegenheid tot ontsteltenis, niet een genot des geestes’. Belphégor is de vette en rookende daemon die deze zonde tegen den geest moet verzinnebeelden.

In 1920 antwoordde M. Gaêtan Bernoville in Les Lettres (Paris) waarvan hij de bestuurder is, aan M. Julien Benda door een reeks artikelen, later in boekvorm verschenen onder den titel ‘Minerve ou Belphégor⁽²⁾, waarin hij de lijnrecht tegenoverstaande stelling verdedigt. Volgens zijn meening, zijn het noch de zinnelijkheid noch het gevoel die ontegensprekelijk de hedendaagsche schoonheidsleer beheerschen, maar in tegendeel, de Rede in het meest exklusieve en het meest willekeurige dat in haar is.

'T is weer de oude tegenstand tusschen Rede en Gevoel die voor den dag komt. ‘Aimez donc la Raison’; ‘Ah! frappe-toi le coeur!...’ Volgens M. Bernoville dringt die stijf-koude heerschappij van de vergoddelijkte Rede zich met niet minder duidelijkheid - ofschoon op een andere wijze - op in het Symbolisme als in de zoogezegde School der Rede, die toch voor M. Benda belphegorisch is, want hij klaagt in haar aan ‘le romantisme de la Raison’ (de vijand in 't hartje van den burcht!) en hij duidt M. Charles Maurras aan als den Hoogepriester der sekte.

‘'T is een godin die over ons heerscht’ verklaart van zijn kant M. Bernoville (en geen asiatische duivel, wat voor de arme christenen die wij zijn ternauwernood minder hachelijk is) ‘en die godin is Minerva’. Niet, onthoudt dat wel, de Minerva uit de Oudheid, rijk en veelomvattend symbool van het Verstand, van het Hart en van de Ziel tegelijk, waarin op geheimzinnige wijze de eeuwige onrust trilde van de smartvolle Menschheid, ten prooi sinds de Uitdrijving, aan de metaphysische benauwdheid, maar de vervalschte, de overspelige Minerva der modernen, de koude en verminkte ‘Godin Rede’.

Na alzoo ‘Minerva ontmaskerd’ te hebben, tracht M. Bernoville ‘ons binnen te leiden in het donkere leven’ en het deel vrij te maken dat toekomt aan het Geheim van de kunst. En hij besluit zijn werk met een verdediging en verheerlijking van de ‘Christelijke Wijsheid of Lof der Zotheid’. Kortweg, terwijl hij zijn best doet aan de kunst der Ouden haar wezenlijke identiteit terug te schenken, die vervalscht is door het systematisch intellectualisme der zich noemende voortzetters van de oude traditie, bevestigt hij klaar en duidelijk de

(2) Bloud & Gay, Paris.

[p. 787]

superioriteit der Modernen op de Ouden, hierin dat de Modernen, door het Christendom en zijn schoonheidsbronnen, in 't bezit zijn van een onmetelijken, en overgelijkelijken rijkdom.

Zooals men ziet gaat het in dit geschil minder om de werken, dan wel om de geheimzinnige zon (want ieder groot kunst- en letterkundig systeem heeft de hare) die hen doet rijp worden. Dit wil zeggen dat het gaat om beschaving en om geestelijke princiepen welke die notie in zich sluit en die, als meer of minder groote, meer of minder schiterende sterren, uitstralen over heel den verstandelijken horizon der menschen, in de verschillende tijdperken van 's werelds geschiedenis.

‘Wij komen niet tot U (o trotsche Athênê) als Barbaren, verblind door de fijnheid en den glans der schatten die gij uitdeeldet, maar als beschaafden, in 't bezit van een beschaving oneindig verheven boven de uwe, en aan gedachte-schatten oneindig veel hooger dan die van U. Wij komen niet zoeken naar het licht, wij brengen U het onze’. Dat is het thema der ontboezemingen van pelgrim Bernoville op de hoogte der Acropolis.

Toch mogen we niet onachtzaam aan ons voorbij laten gaan de voornaamste bijtoon van dit fiere klokkenlied: ‘Nous n'excluons de notre langage ni la vénération, ni la reconnaissance; nous savons ce que nous te devons. Mais nous avons largement dépassé la région, somme toute bien restreinte, où tes dons sont utilisables. La Vérité, que tu as désespéré d'atteindre, nous l'avons trouvée. Le monde obscur et mystérieux, dont tu as fui les approches, nous en venons, et c'est du fond de ce gouffre que nous ramenons la Lumière...

Wijl hier toch in symbolen gesproken wordt, hier is er nog een dat me wonderwel de gedachte van M. Gaêtan Bernoville schijnt weer te geven: ‘L'Eglise des dominicains à Rome s'appelle Sainte Marie de Minerve, comme pour nous dire: dans cette subordination, la sagesse naturelle, loin d'être asservie, est glorifiée et transfigurée’⁽³⁾ De rationalisten hebben heel wat moeite om dit tweevoudig realisme, dat zoo echt en onvervalscht christelijk is, gewaar te worden; trouwens de geloovigen zelf moeten al het mogelijke doen er zich in te vestigen en er stand te houden zonder inzinking of afwijking.

_* * _*

Zoo is dus weer opnieuw de fameuse krijg ontbrand die nooit

(3) E.P. Garrigou Lagrange, O.P. Vie Spirituelle. Augustus 1921. ‘Le caractère et les principes de la spritualité dominicaine’ blz 370.

[p. 788]

heel en al is uitgevochten, en die ook niet opgegeven kan worden zoolang een volledig christelijke of heelemaal tot het heidendom teruggekeerde maatschappij (als dit laatste mogelijk is en welke dan ook haar nieuw vorm zij) niet den eindzege behaald hebbe op de puinhoopen van onze wegbrokkelende wereld. Hervat is de krijg, niet zoo zeer onder zijn meest essentieel en algemeen uitzicht van den vooruitgang der litteratuur in verhouding met den vooruitgang der waarden (die daardoor juist in 't gedrang zouden komen), maar eerder onder een toevallig en bijzonder, geschiedkundig uitzicht nl. of de laatste veertig jaren letterkundig leven moeten beschouwd worden als de frenetieke staart van het raaskallend Romantisme, ofwel als de droeve prooi van een koud en dwingend hyperintellectualisme, dat zijn strengst dogmatische uitdrukking vindt in wat men overeengekomen is het Neoclassicisme te noemen. Met andere woorden en op een anderen toon, wie van beiden: Verstand ofwel Gevoel en Sensibiliteit - respectievelijke beheerschers van het ‘Oude’ classicisme en van het ‘moderne’ Romantisme - de bovenhand moet behalen en, op heden, zijn heerschappij op het kunstwerk doen zegevieren?

Het geschil is, iedereen weet het, ontbrand al in 1687. Maar in heel zijn eerste verloop, bleef het beperkt tot het terrein van een smaak die onbepaald blijft.⁽⁴⁾. Men dringt, ten slotte, niet verder door dan de huid. Verwarring, kinderachtigheden, absurditeiten zijn niet zeldzaam noch aan deze, noch aan gene zijde. Geen psychologische verdieping, een magere eruditie, hoegenaamd geen maatschappelijke uitbreiding, geen het minste verband met groote wijsgeerige en godsdienstige inzichten. Men gaat haast niet af van het ondergeschikt empirisch en eng gezichtspunt van de Art Poétique. Tusschen de levende artistieke leer - voor lange eeuwen in de schaduw gezet - der Scholastieken van de Middeleeuwen, en de mare tenebrarum van

(4) Herinneren we even aan wat La Bruyére ervan zei: ‘Il y a dans l'art un point de perfection, comme de bonté et de maturité dans la nature: celui qui le sent et qui l'aime a le goût parfait; celui qui ne le sent pas et qui aime en deça et au-delà, a le goût défectueux Il y a donc un bon et mauvais goût, et l'on dispute des goûts avec fondement.’
Maar La Bruyère heeft ons niet gezegd waarin dat ‘point de perfection’ en dat ‘fondement’ bestaat. Alles wordt overgelaten aan den staat van intuitie, van ‘gevoel’ van ‘haat’ in den Pascal-schen zin van het woord. Pascal zelf die ‘s'est moqué de ceux qui, jugeant d'un ouvrage sans règle, sont, à l'égard des autres comme ceux qui n'ont pas de montre à l'égard des autres.’ heeft dien regel niet of niet kunnen formuleeren. Toch moet men bij hem, en wellicht meer nog bij Ridder de Méré (Discours de la conversation. Discours des agréments) de diepzinnigste en de meest ophelderende verklaringen gaan zoeken omtrent dit duister en kapitaal problema van den smaak. Gekend is b.v. het beroemde onderscheid tusschen den ‘esprit de géométrie’ en ‘esprit de finesse’. En in onzen tijd heeft iemand kunnen spreken van ‘communion au génie opérant’. (F. Segond, op. cit.)

[p. 789]

de nieuwe esthetica (schoonheidsleer) - waarvan de naam zelf nog niet eens gevonden was -⁽⁵⁾ staan we op een zeer stevige, maar zeer enge landtong. De wijsbegeerte van de kunst is er heelemaal afwezig.

Het is pikant te zien aan welke mannen, de Perrault's, de Fontenelle's, de verdediging van wat we als een zeer kostbaar goed beschouwen - noemen we het ten slotte het genie van het christendom - achtereenvolgens werd toevertrouwd. Dat is niet de eenige keer dat zulk geval zich heeft voorgedaan, integendeel. Maar tusschen die schoone, en toch zoo leêge en langs verschillende zijden zoo verschrikkelijk sarrende geesten, en de - zooals men gezegd heeft - mystieke realisten als de besten willen zijn, welk een afstand en welk een volmaakte, geestelijke ongelijkheid! De Geschiedenis is vol van die tegenstellingen, en 't is wellicht daar, in die providentieele aanvullingen aan de tekortkomingen van de aangeduide - en nuttelooze - dienaars der Waarheid, dat de opperste Hand zich het best laat gewaar worden.

Met den voorrang te verordenen van het leven, van de levende - en dus aktueele, ‘moderne’ - werkelijkheid, hebben de Romantiekers het konflikt verlevendigd, ze hebben het verruimd en hevigerge maakt in de mate van het leven zelf, en dan nog in de wanorde en dikwijls in den chaos.

Toch, evenals de klassieken niets te bepleiten hadden met het Heidendom als godsdienstig stelsel, in staat veilige beschutting te verleenen aan sommige hoogste vereischten der menschelijke ziel., zoo hadden op slot van zaken, de Romantiekers eveneens weinig te maken met het Christendom der Heiligen, met het echt en onvervalschte, leerstellig, ascetisch en mystiek katholicisme. De protestantsche ont aarding, onder andere, was bij hen ontzettend groot.

Nochtans, tusschen de Profession de foi du Vicaire savoyard van den modernist Rousseau en het Génie du Christianisme van den katholieken estheet Chateaubriand, doet wel degelijk de Ziel haar plechtige intree in de Fransche litteratuur, maar te midden van een onmetelijke wanorde.

Er ontstaat een ongelooflijke eclosie van mysticiteit, waarinde notie van God gewijzigd en vaag pantheïstisch wordt. Maar ten slotte

(5) Het woord, gemaakt van het grieksch (ais thanomai) en beteekenend, volgens zijn afleiding: ‘die het vermogen heeft om te gevoelen’ werd als titel gegeven aan een werk over het vraagstuk van het schoone, door den philoloog Gottlieb Baumgarten (Francfort, 1750-1758). Dat is zijn eerste gebruik geweest.

[p. 790]

zal toch het volledig herstel van het katholiek beginsel voltrokken worden.

Als er is moeten gewacht worden tot op onze dagen om na zooveel wisselvalligheden, het beruchte Geschil, dat te gelijk zoo ingewikkeld en zoo eenvoudig is, los te maken en, in zijn waar daglicht en in heel zijn draagwijdte, het groote vraagstuk te stellen in dat geschil besloten, het problema nl. van de katholieke litteratuur⁽⁶⁾, dan is dat voor een groot deel te wijten aan de godsdienstige, politieke en maatschappelijke toestanden van thans. Men moet niet vergeten dat de 19^o eeuw een groote godsdienstige eeuw is, en dat de 20^e belooft er nog een grootere te zijn. En wij leven, in elk geval, in tijden van extremisme.

Overigens, opdat de kwestie dien stap kon zetten, moesten de taal en de litteraire kunst hun volle rijpheid bereikt hebben, welke specifieke voorwaarde in de Middeleeuwen niet aanwezig was. Daarrentegen, waren toen de geestelijke voorwaarden wonderwel vervuld, en we zullen er de volledige terugkeer van moeten afwachten, opdat een groot tijdperk dat tegelijk ‘klassiek’ en katholiek is, inderdaad mogelijk worde.

_* * _*

Ik ga stilzwijgend voorbij de min of meer juiste, verklarende en welwillende reacties, ophelderingen en wederwoorden van de, in deze nieuwe phase van den strijd op het tooneel verschenen persoonlijkheden, zooals de vinnig-scherpe afwering van Criton-Maurras tegen M. Bernoville, de geleerde en pakkende verhandeling van den hellenist M. Maurice Brillant over Athéna en haar volk de tusschenkomst van E.H. Habert ‘pour la Raison’ tegen het instinctivisme van den vorige, den brief - in 't Fransch - van den Spanjaard M. Luis Aranjo Costa over het bewust en het onbewust Intellectualisme enz... Evenmin zal ik gewagen van de dichte massa min of meer belangrijke commentatoren die rond dit debat zijn te hoop geloopen⁽⁷⁾ En dan kom ik aan een anderen tak van deze veelvormigepolemiek.

(6) Nochtans luidop erkennende dat Chateaubriand het reeds zeer wijd en breed gesteld had met zijn Génie du Christianisme, dat een monument blijft, waarvan een deel dezen merkwaardig veelzeggenden titel draagt: ‘Poétique du christianisme’ wat al een heele leer op zich zelf is.

(7) Den ganschen bundel van die artikels kan men vinden in Les Lettres, vooral in de Nos. van af Februari 1920 tot en met Januari 1921.

[p. 791]

In 1919 eveneens, ongeveer in denzelfden tijd als M. Benda en nog vóór M. Bernoville, verscheen er van de hand van M. Pierre Lasserre in de, sindsdien verdwenen Minerve Française een reeks studies onder den algemeenen titel van Chapelles Littéraires.

M. Pierre Lasserre is de schrijver van een boek dat definitief heet te zijn, over het Fransche Romantisme, hetwelk door hem wordt gelijk gesteld met de bandeloosheid van den geest en met het alverstorend individualisme. De ‘kapellen’ die hij zijn best doet te vernielen, omdat hij het ongepast vindt en slecht dat ze als kathedralen prijken in de schatting van een handvol bewonderaars die, volgens hem, even fanatiek als weinig in getal zijn, zijn Claudel, Jammes, Péguy⁽⁸⁾. Wijl de kritiek voor zending heeft streng politietoezicht te houden over de produktiè, en er over te waken dat noch de smaak van het publiek bedorven worde noch de toekomst der fransche letteren in gevaar gebracht door overdadige barbaren, doet M. Lasserre zijn best het volle licht te laten vallen op al het kinderachtige, ongeregelde en gevaarlijke dat er gelegen is in dezen ‘cultus hyperduliae’ die bewezen wordt aan zulke vreemdsoortige, ongelijke en overschatte schrijvers als deze drie dichters zijn. Zijn meening over die drie schrijvers is, wat ze is: dat is zijn onbetwistbaar recht en zelfs in geweten zijn plicht. Maar des te erger, zoo hij zich vergist in zijn oordeel: het nageslacht zal zijn slachtoffers op hem wreken.

Iedereen weet dat die drie schrijvers vurige katholieken⁽⁹⁾ zijn, en dat Claudel en Jammes (Peguy rust in vrede) het zijn met alle mogelijke vroomheid en ijver. Natuurlijk is het niet als zoodanig dat een zoo onpartijdig en zoo objectief kritiker als M. Pierre Lasserre - voor zoover hij zulks te zijn vermag - het aandurft hen te beoodeelen. Hij wil zich uitsluitend houden op zuiver letterkundig terrein. Nu ‘la religion littéraire de M. Lasserre est celle de Boileau.’ schrijft een zijner aanhangers in het heete gevecht dat hij heeft doen losbranden.⁽¹⁰⁾ En Henri Massis - want hij is het -

(8) Hij vergeet er een, en nog wel de voornaamste, maar die is, ongetwijfeld, voor hem te geheimnisvol, te ondoordringbaar, de ‘kapel’ nl. - nee de ‘zotte kathedraal’ Léon Bloy.

(9) Eigenlijk pratikeerde Péguy niet en was ook zijn theologie alles behalve onberispelijk. Maar vurig en vroom was hij wél. Hij was het zelfs bij definitie. En, wat er ook van zij, men kan niet ontkennen dat het ten slotte voor de katholieke Orde was dat zijn vurigheid in gloed geraakte.

(10) Henri Massis, Revue Universelle No van 15 April 1921: ‘Les Chapelles littéraires’. Nu, men kent genoeg Boileau, dien Jansenistischen geest, bewonderaar en verdediger van den grooten Arnauld (cfr. het, wijselijk posthume opschrift, geschreven voor het graf van Arnauld, gestorven te Brussel in 1694 en begraven in de kerk van Sinte Kathrien:

‘...De tous les faux docteurs confondit la morale.
Mais pour fruit de son zèle on l'a vu rebuté
En cent lieux opprimé par leur noire cabale.
Errant, pauvre, banni, proscrit, persécuté...’

dat is reeds, volop het laïcisme:

‘...De la loi d'un chrétien les mystères terribles
D'ornements égayés ne sont point susceptibles.
L'Evangile à l'esprit n'offre de tous cótés,
que pénitence à faire et tourments mérités...’

Art Poétique, Chant III (199-202).

[p. 792]

voegt er bij: ‘M.P. Lasserre parle littérature, on lui répond apolo gétique; il fait de la critique littéraire, on lui demande un billet de confession. La position de M.P. Lasserre est forte, et il a raison de s'y tenir: et c'est sur son terrain - celui de l'esthétique - qu'on a le droit de le reprendre, et non pas sur un autre. Que gagne-t-on, je le demande à de pareilles confusions? Mais comme elles sont significatives de ce fanatisme dont nous parlions tout à l'heure.’

‘Fanatisme’? Dat is een zeer hoog woord en een erg groote grief. Dan volgt er een aanhaling van M. Lasserre, waarin deze dat fanatisme ontleedt, en ook de godsdienstige ‘inquiétude’ om niet te spreken van de ‘mauvaise conscience esthétique’ waar dat fanatisme uit voortspruit. Hij onderscheidt het zorgvuldig van de geestdrift, ‘qui est amour.’ Moeten we dan aannemen dat Claudel en Jammes in de niet-liefde zijn? M. Henri Massis, schrijver van het Vie de Psichari en van het Sacrifice, al kiest hij ook de partij van M. Lasserre, zal dat toch wel overdreven vinden.

M. Pierre Lasserre is een agnostieker, een rationalist en positivist. Hij behoort bij het zedelijk ras van een Goethe (die, zooals men weet, met alle geweld wou doorgaan voor een ‘gematigd liberaal’ en een echt kenmerkenden afschuw beleed voor alle aanspraken op het godsdienstig en wijsgeerig volstrekte, en heel in 't bijzonder, voor het katholiek volstrekte.) Maar het liberalism van M. Lasserre wordt, ongelukkig niet in evenwicht gehouden en gedeeltelijk geneutraliseerd door de genialiteit van den kolos van Weimar. Zijn Goethisme’ is zuiver rationalistisch. Hij, in elk geval, zou niet onderschrijven deze woorden van Goethe: ‘Ieder genie of elkeen die een eerste klas verstand heeft, zoekt altijd het oneindige te bereiken’. Hij is bij uitstek een ‘leeken’ verstand, getuigen daarvan zijn liefde en zijn diepe bewondering voor Renan. Zijn oprechtheid, ik herhaal het, wordt heelemaal

[p. 793]

niet betwijfeld. Maar die trekken moesten duidelijk worden aangegeven voor de helderheid van het debat. ‘Waar uw schat is daar is uw hart’

Ik kom nog wel terug op deze belangrijke en zelfs, als ze goed begrepen wordt, centrale kwestie van de letterkundige incarnatie van het katholiek ‘fanatisme’. Al wil ik op 't oogenblik minder diskuteeren dan uitleg geven, moet ik evenwel nog doen uitkomen de splitsing die M. Lasserre teweeg brengt tusschen het gebied der schoonheidsleer en dat van het zedelijk en geestelijk leven d.w.z. tusschen de artistieke openbaring en wat er het meest mensch is in den bij uitstek mensch-zijnden artist. Of hij het wil of niet (en ik denk dat hij het niet wil; maar hier is zijn wil niet, meer baas want hij is door iets anders en hoogers gebonden) M. Pierre Lasserre is verwant met hen die de kunst willen herleiden ‘à ce qui est exclusivement formel en lui (au sens scolastique du mot) aux stricts éléments de la pure opération artistique prise comme telle, une fabrication réussie, un tour d'acrobatie’ en die ‘rejettent tout contenu humain comme une matière trop lourde et trop vile’⁽¹¹⁾ Nochtans moet men wel ‘reconnaître que l'art a un corps et qu'il vit d'un pain qui est l'homme’!⁽¹²⁾

(11) Jacques Maritain, Revue des Jeunes, van 10 Augustus 1921 ‘Chronique théâtrale’ blz. 334-335.

(12) Het lijkt me nuttig hier even in 't kort, de verschillende onderscheidelijke posities aan te geven, die men kan toekennen aan de kunst en aan de moraal:

1.

Men wil dat de kunst ondergeschikt zij aan de zedeleer:

a)

wettig, op de wijze van Dante, de moraal zelf de voetbank zijnde van de Mystiek.

b)

onwettelijk, op de wijze van Zenaïde Fleuriot.

2.

Men wil dat kunst met zedeleer niets te maken hebbe - l'art pour l'art - zooals Flaubert en Leconte de l'Isle.
Deze positie kan een geheime scheuring verbergen en een hoogen, wanhopigen adel.

3.

Men wil de zedeleer ondergeschikt hebben aan de kunst. Dan moet onderzocht worden wat de kunst hier wordt. Ook leven is, ten slotte, een kunst. (De l'assassinat considéré comme l'un des beaux-arts).

Drie gevallen moet men onderscheiden:

a)

het simplistisch ‘heidensch’ geval van den kunstenaar die zijn leven wil leven en zijn dood sterven ‘in schoonheid’, geval bij uitstek ‘esthetisch’, dus, bovennatuurlijk, vitaal gesproken: oppervlakkig. Dat is het geval van d'Annunzio bij voorbeeld.

b)

het ingewikkeld en tragisch geval van den kunstenaar die zijn best doet de waarden om te zetten en de orden om te keeren (zoodat de zedeleer ‘une dépendance de l'esthétique’ wordt), die het onverzoenbare wil tot overeenstemming brengen en het ‘samenwonen der uitersten (de engel en het beest) invoeren daar waar de heldhaftige keuze moet heerschen en de ascetische uitsluiting. Sektenversmelting die overigens, kunstvol en verfijnd kan zijn, zelfs ook ascetisch, maar ten voordeele van wat? Van het genot en van de onverzadigbare verheffing van het voelende ik. De zedeleer om de zedeleer. Het drama om het drama, tegen het woord in: Non in commotione Dominus. Toestand van ethische omkeering en voortdurend onanisme, met duidelijke terugkeeringen tot de positie 1. a (wettelijke ondergeschiktheid van de kunst aan de zedeleer): maar het zedelijk element is ten slotte altijd gesteld als functie van het ‘ik’, van de kunst om te leven van de ‘intensification pathétique du sentiment de l'existence’. Het is, in 't geniep ten minste, altijd krom of scheef.
Dat is het geval van André Gide, van wien al de tusschen haakjes geplaatste aanhalingen zijn.

c)

Eindelijk is er het ‘laï’, anti klerikaal, onberispelijk universitair en toch simplistisch geval van M. Lasserre, die de kunst stelt boven de zedeleer omdat ze evolutionnistisch, relativistisch, fiéristisch en humanistisch is. De zedeleeren gaan voorbij en de Acropolis blijft.

[p. 794]

Daarom, als men spreekt van een ‘terrain de l'esthétique’ is het mogelijk een zeer juist onderscheid te maken dat beantwoordt aan de werkelijkheid en dat, van het innerlijk standpunt der kunst noodzakelijk is; maar het is ook mogelijk dat men de ergste artistieke ketterij uitkraamt, waartegen uit al zijn universaliteit met al zijn onzeggelijken ernst en met heel zijn waarachtigen luister, het katholiek Genie luidop protesteert. Alles hangt af van wie spreekt.⁽¹³⁾

La Bruyère, een zuivere klassiek als ik me niet vergis, dacht er heel wat menschelijker over dan M. Lasserre, ‘Quand une lecture vous élève l'esprit, et qu'elle vous inspire des sentiments nobles et courageux, ne cherchez pas une autre règle pour juger de l'ouvrage: il est bon, et fait de main d'ouvrier’.⁽¹⁴⁾ Dat is nog wel niet ‘vive le mélodrame où Margot a pleuré’ maar het lijkt er op er bang van te worden, en als men Margot verandert door ‘l'honnête homme’ is het zelfs heel en al hetzelfde. Ik denk overigens dat Musset toen hij zijn fameuse boutade slaakte, zeer goed voelde, dat hij een lichten wrong van paradoks gaf aan ‘de waarheid die in 't midden ligt.’ Met samen te verbinden Musset, La Bruyère en Boileau (‘Cent fois sur 1e métier... polissez-le sans cesse... la langue respectée... aimez donc la raison’) d.w.z. de breede menschelijke ontroering. de verstandelijke en zedelijke uitmuntendheid en de waarde van den letterkundigen stiel - hart, ziel en gave - denk ik dat men volkomen het ware bereikt, dat aan M. Lasserre ontbreekt bij gebrek aan menschelijkheid, niettegenstaande zijn humanisme. Hij meent dat hij onderscheid maakt (distinguit) maar hij splitst, en zulks wordt streng gevorderd door zijn wijsgeerige opvattingen, 'n soort empirisme zonder wezen en zonder

(13) Toch is het M. Pierre Lasserre die geschreven heeft: ‘Le romantisme est la décomposition de l'art parcequ'il est la décomposition de l'homme’. Het lijkt dus wel dat voor hem evenals voor ons, de kunst en de mensch ondeelbaar zijn. Maar 't zijn onze begrippen van den mensch die zeer breed verschillen.

(14) Men kan gemakkelijk een heele hoop van die teksten verzamelen uit de meest uitgesproken en als zoodanig erkende klassieken, die erg in 't nauw brengen het heel en al cerebraal formalisme van de meesten van hen die, in dezen tijd, beweren hun geest en letterkundige doctrine voort te zetten.

[p. 795]

ziel, dat men zou kunnen noemen een leer van iemand zonder hoofd.

_* * _*

De, in hun soort overigens uitmuntende studies van M. Pierre Lasserre, onvervalschte voortzetter van Boileau in dit geding⁽¹⁵⁾, verwekten een waarachtige opschudding in het kamp der katholieke litteratoren, terwijl M. Lasserre een heele troep partijgangers om zich verzamelde waaronder eveneens verschillende katholieken, zooals M. Henri Massis, M. Lucien Dubech, M. Roger Allard, die hem verdedigden in de Revue Universelle en vooral in de Action française.

Rond Claudel - omdat hij tegelijk de grootste en de meest bestreden is van de drie schrijvers door M. Lasserre in 't gedrang gebracht - heeft het geschil zich toen vastgelegd en is het echt brandend geworden. M. Robert Vallery-Radot en M. René Salomé in de Revue des Jeunes, M. René Johannet⁽¹⁶⁾ in Les Lettres hebben krachtdadig en met een groote christelijke rechtzinnigheid aan M. Lasserre

(15) Om rechtvaardig en volledig te zijn, haast ik me aan te stippen dat M. Pierre Lasserre geenszins besluit tot de verpletterende meerderheid der ‘ouden op de modernen’. Ziehier een tekst die, denk ik, een juist idee kan geven over zijn meening hieromtrent: ‘Nous n'avons sur les anciens aucune supériorité de nature; mais nous avons cette supériorité de fait qu'ils sont les anciens et nous les modernes’ (Ik onderlijn, omdat men hier kan vatten al wat ons scheidt van M. Lasserre die voor ons op de ouden slechts een voordeel van ‘postériorité’ ziet, terwijl wij, Katholieken, er bovenal zien het verheven voordeel christenen te zijn, rijk, om alles te zeggen, aan de onmetelijke, ook gansch menschelijke, gevolgen eener superioriteit van verlichting en van genade.
‘L'exemple même de leurs créations et la magnificence des inépuisables leçons qu'elles contiennent, comme aussi les leçons de leurs erreurs, nous ont permis de faire plus qu'eux... Et si, sans doute, les divines qualités de simplicité et de naturel de l'art grec n'ont jamais été atteintes, le moins que l'on puisse dire c'est qu'elles ont été plusieurs fois approchées de bien près en Italie, en France et en Espagne. En revanche, combien le domaine de l'expression embrassé par nos arts est plus étendu, plus varié, plus nuancé: nous avons plus vécu, plus senti, plus connu que les Grecs’. (‘Réflexions sur Frédéric Nietsche’ Revue Universelle van den 15 Juni 1921).
Dit is heel en al overeen te brengen met de Lettre à Mr. Perrault, waarin Boileau verklaarde dat hij het ongetwijfeld eens was omtrent de hoofdzaak met Perrault, volgeling de modernen, ‘mais qu'il était différemment du même avis’. Evenals M. Lasserre en wij.

(16) M. René Johannet heeft, in het No van 1 Mei 1921 van Les Lettres, het eerste deel gegeven van een ‘Defense de Paul Claudel ou Plaidoyer pour l'art libre’ met het opschrift ‘I. Autour de la prose d'Art’ dat een schitterend toenaderingswerk is om aan te toonen dat, als men de vlottende notie van het Classicisme verstandelijk wil begrijpen, men heel goed en opperbest Claudel in de rij der Klassieken kan inschuiven. Beginnend met den vorm - ‘la prose d'art’ - vat M. René Johannet zijn bewijs aan. Ziehier zijn taktiek: hij tracht te verzoenen in een zelfde geheel, uitgaande van den vorm, wat men tot hiertoe bijna voortdurend als niet te verzoenen elementen tegenover elkaar heeft geplaatst, maar in een geheel dat men enkel ontdekt als men een voldoende verstandelijke poging wil aanwenden om zich hooger op te heffen en de zaken te zien van af een hoog genoeg en vrij genoeg standpiunt.

[p. 796]

een passend antwoord gegeven en alzoo zijn volle en algeheele beteekenis geschonken aan het debat, dat ten slotte geworden is de strijd van de Natuur tegen de Genade⁽¹⁷⁾.

Alzoo openbaren de geestelijke essenties die, onder de letterkundige gedaanten meer dan drie eeuwen geleden onordelijk in het strijdperk traden, zich op heden in hun gansche volledigheid en in al hun energie. Men ziet de plaats die daarbij toekomt aan de kleingeestig opgevatte kwesties van techniek. Al zijn ze nog zoo gewettigd in hun orde, en beslissend (want onze eerbied voor wat er technisch is in de kunst, voor wat haar lichaam geeft, doet in 't minste niet onder, men kan het gerust gelooven, voor dien van de meest scrupuleuze ‘magiciens ès lettres’), zoo verlagen die stiel-kwesties op een onwaardige wijze het debat als men beweert zich strikt en zeer ten onrechte te houden aan hen alleen, onder voorwendsel van onderscheid te maken⁽¹⁸⁾.

Onder zooveel schrijvers op aarde verschenen sinds de duizenden jaren dat er menschen zijn die denken, die voelen en boeken uitgeven, springt onze voorkeur ‘vers ceux qui écrivent par humeur, que le

(17) ‘Voulez-vous que nous risquions cette analogie? Israël serait le peuple de la révélation surnaturelle et les Hellènes celui de la révélation naturelle on rationnelle. Loin de les opposer, je täche de concilier ces deux révélations tout en accordant à la première la direction du débat et le dernier mot.’
Ziedaar wat abbé Habert suggereert, in Les Lettres van November 1920, maar onze neo-klassieken zullen dat vlakaf weigeren, om de heel eenvoudige reden dat ze het Geloof niet hebben en dat ze, bij gevolg, slechts matig geloof hechten aan de Openbaring aan Israël, zoowel in't Oude als in't Nieuwe Verbond.
Wat het verleden betreft, Boileau, ofschoon pratikeerend christen, kon toch geenszins doorgaan als heraut van het christelijk genie. ‘Non, il fut gallican, ce siècle, et janséniste...’

(18) Een kunstwerk bezit een stoffelijk lichaam - kleuren, geluiden, marmer, zinnen - en een bovenstoffelijke, ofschoon ondeelbaar aan de stof, aan het lichaam vastzittende organisatie, een bezielende vorm, waarin bestaat en waarin trilt zijn schoonheid, in één woord, een ziel waardoor het bestaat met een persoonlijk en, ideaal gesproken, ontastbaar leven.
Men denke slechts aan de plaats in de wereld ingenomen door de Venus van Milo, de Sint-Pieter van Rome, of de Eroïca. Zijn er veel personen in vleesch en been waarvan men hetzelfde kan zeggen?
Maar dat is niet alles. En ziehier wat die kunstwerken indeelt.
Dat bezield lichaam, die schoone stof, dat werk wat een artistieke persoon is, is in staat om gehypostasiëerd te worden door het Begrip, door het Gevoel, door den Wil, door den Mensch en, doorheen den Mensh, door God.
God, in het kunstwerk glanst slechts doorheen den mensch. God in de natuur, schittert rechtstreeks. Maar toch is het kunstwerk, de ‘nature sublimée, spirituelle, charnelle et encore spirituelle’ (Péguy). Vandaar de minderwaardigheid en tegelijk de meerderwaardigheid van het kunstwerk.
Er zijn kunstwerken die enkel artistiek schoon zijn. Zij zijn eenvoudig weg kunst.
Er zijn kunstwerken die daarbij nog menschelijk schoon zijn. Ze zijn groote kunst.
Er zijn kunstwerken eindelijk, die de kroon van het goddelijk schoone dragen. Dat is het stralend wonder van de kunst, de hoogste schoonheid en dus, na de Heiligheid, de kostbaarste waarden op deze wereld. Want het kunstwerk is, maar de mensch leeft. Nosse, vivere. Servire, regnare.

[p. 797]

coeur fait parler, à qui il inspire les termes et les figures et qui tirent, pour ainsi dire, de leurs entrailles tout ce qu'ils eprixment sur le papier’. En, vreemd genoeg, 't is weeral de klassieke La Bruyère waaraan we die zoo volle, zoo hartelijke, zoo ‘moderne’ uitdrukkingen ontleenen. 'T is waar, hij is ook de schrijver van de wonderschoone bladzijden ‘Les Esprits forts’ die, we brengen ze even in herinnering, aldus beginnen: ‘...Quelle plus grande faiblesse que d'être incertain quel est le principe de son être, de sa vie, de ses sens, de ses connaissances, et quelle en doit être la fin? Quel découragement plus grand que de douter si son âme n'est point matière comme la pierre et le reptile, et si elle n'est point corruptible comme ces viles créatures? N'y a-t-il pas plus de force et de grandeur à recevoir dans notre esprit l'idée d'un être supérieur à tous les êtres, qui les a tous faits, et à qui tous doivent se rapporter; d'un être souverainement parfait, qui est pur, qui n'a point commencé et qui ne peut finir, dont notre âme est l'image et, si j'ose dire, une portion comme esprit et comme immortelle?... (Les Caractères).

(Slot volgt).