Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1928

[p. 345]

Jan Toorop †
door Willem Nieuwenhuis.

Hij scheen bestemd ora in ons Holland een legendarische figuur te worden, en wie weet?... Zal niet later een moeder haar kind wijzen op de ‘Madonna met de kathedralen’, waarop het kind ontluikt als een roos, en dan vertellen van den meester met zijn profetenbaard en zijn Rembrandtieken kop met den gedempten gloed van oude rabbijnen en van El Greco, en hoe hij gekluisterd aan zijn stoel, de schoonste Madonna's en de liefste hemelsche Kinderen schiep? Voor ons was in deze laatste jaren het leven van Jan Toorop als een legende geworden, iets van een plechtig-schoon verhaal: er was eens een schilder, die Onze Lieve Vrouwe schilderde, en door Haar zéér werd bemind... Legendarischer, naarmate dit leven zich meer terugtrok en niet in zijn wezen - Toorop bleef, als alle groot-geloovigen, tot het einde toe, ongebroken in vitale kracht - doch in zijne verhouding tot ons het vreemd- en ver-vereerde werd. Wij zagen den Meester 't laatst, enkele jaren terug, toen hij nog, strompelend en met hijgende inspanning, zélf een tentoonstelling van zijn werk bij Kleykamp te 'sGravenhage kwam openen. Hij vertelde er van z'n werk zoo simpel, van zijn Apostelkoppen: hoe er een ontstond, toen hij op een avond in Domburg opeens ‘trek’ kreeg om iets grootsch te teekenen. In dit Haagsch gezelschap, waarbij o zooveel krakende douarières en tangokleurige freules, probeerde Toorop te omschrijven, wat hij met nieuw werk aan de menschen had willen zeggen: dat 't nu geen tijd was om naar genot te jagen, er moest wat anders in de wereld gebeuren, er moesten heel andere dingen gebeuren... Toorop zei 't alles onbeholpen, maar zoo groot, zoo monumentaal groot. Wij waren klein genoeg om het fauneske der tegenstelling te zien: Toorop, belijdend, dat nu andere dingen moesten gebeuren, héél andere dingen, en de onder de vrienden gemengde snobs om hem heen, die nu naar Toorop kwamen luisteren om zich dan te spoeden naar den nieuwen ‘danseur’ in Central. Er waren er, die heengingen bij dit harde woord, en misschien waren ze de slechtsten, althans de onverschilligsten, niet.

[p. 346]

‘Wilt ook gij heengaan?’ vraagt ons aller Meester soms aan ieder onzer, en wij zien het beven van den driewerf heiligen Mond. Met welk krijt is 't aangeschreven in de eeuwigheid, dit afkeerig heengaan en dit onverschillig blijven, toen deze man opstond en zijn pijnlijk lichaam naar deze schare der ontzielden sleepte, om zoo zacht en zoo onbeholpen, zoo dringend en zoo vertrouwelijk te vermanen?...

_* * _*

De grootheid van Jan Toorop wordt openbaar, waar wij in hem de kenteekens van alle grootheid vinden: hij was altoos zichzelf; hij was een persoonlijkheid, die niet in te lijven viel bij groep of strooming; hij vormde geen school, want zijne grootheid was niet over te dragen als een erfdeel, doch hij schonk bezieling en heeft zoo, als een andere Mozes, water geslagen uit de dorre rots onzer katholieke cultuur; en in weerwil van dit zelfstandige en eigene was hij een bezit, en een erkend kostbaar bezit van zijn Nederlandsche volk: Toorop zocht niet naar populariteit, maar won liefde. Toen Toorop kwam tot de Kerk, was in ons cultureel leven ook van de zwakste zucht eener Katholiseerende neiging niets te bespeuren. Toorop kwam alleen; zijne komst tot de Kerk was een persoonlijke daad, zooals in den gewonen zin iedere terugkeer, maar bij Toorop zoozeer in 't bijzonder, omdat hij alleen bleef, omdat zijn overgang toen veelmeer dan nu, grotesk scheen in het cultureel-artistieke leven der natie. Want Toorop wendde zich af van vele rijkdommen en keerde in bij de volksgroep, die in het beschavingsleven der natie, zeker het kunstleven der natie, de schamelste was. En Toorop, die nooit iets ten halve deed, kwam tot ons met gulle uitgestoken handen, en hij zette zich neer in onze woontent, vriend 't liefst met de schamelsten, verheugd als geen om den zielenbuit der haveloozen; groote, onbegrepen, maar niet minder geliefde vriend der jongens van het Franciscus' liefdewerk en der heidenkindertjes van Sinte Renilda. Hij sleepte het zware lichaam, dat een looden last geworden was, mede in een tocht, die een pijniging werd - het bestijgen van een trap werd een worsteling van een half uur - om in de kapel te zijn met de kindertjes van Sinte Renilda. En met de verzwegen en nooit-genoemde rechtvaardigheid, die het Katholieke volk dezer lage landen onderscheidt, heeft 't instinctief geluisterd naar het kloppen van dit groote hart. 't Zou als aanstellerij zijn beschouwd, wanneer dit harige volk ooit iets had doen verluiden

[p. 347]

van zijn liefde voor Jan Toorop, doch een legioen Engelen heeft de weesgegroetjes geteld, gebeden voor zijn zielerust. Dit moest veel bitterheid wegnemen; de onverschilligheid der grooten moest met den mantel der volksliefde worden bedekt. Politieke monsignori zochten den dandy Van Welie op om te worden geconterfeit. Toen Toorop gebroken neerlag, werd hem de zegen van den Heiligen Vader gebracht met den dank van den Opperherder, voor de wijze waarop Toorop met zijne kunst de Kerk gediend had - was hier de fijne hoofschheid van Rome weer niet een vingerwijzing voor de plompe manieren van ons inheemsch katholicisme? De dank van den Heiligen Vader kon het stilzwijgen, jaren lang, van zoovelen van meer nabij doen vergeten. Er is gezegd, dat de symbolische verbeeldingen van Jan Toorop na de eerste zoo spontane uitingen niet meer zóó bevredigden, niet het klare en opene bezaten, het luid-sprekende en innerlijk-eenvoudige, het evangelische karakter, dat wij wenschen voor de hernieuwde katholieke beeldende kunst. Wij willen de critiek hier thans niet bestrijden, hoewel ze ons eenzijdig lijkt: nooit verzwakte bij Toorop de vloeiende, zuiver picturale lijnvoering, onnavolgbaar voor de bootsers die een liniaal hadden ingeslikt. Doch wanneer het groote werk van Toorop soms onrustig schijnt: moest hij niet te veel samendringen op een beperkten lijnwand, riepen zijne visioenaire verbeeldingen niet om kerkmuren?... Toorop is niet bitter geworden; hij was te eenvoudig, om een ‘cause célèbre’ van miskenning en verwaarloozing met zichzelven als centrale figuur aanhangig te maken. Hij wijdde zich aan zijne kunst, en die was voor hem als voor iedere kunstenaar: een angstig festijn.

_* * _*

En dan: Toorop had het volk gewonnen. Het werk van Toorop is inheemsch, zóó inheemsch, dat hij wel het godsdienstig leven van dit stugge en eigenaardig menschenslag vertolken moet. Toorop nam met zijne zoo populair geworden priesterportretten een edele Christen wraak; dit verprotestantiseerde, niet hervormde volk zag bij Toorop weer het priesterschap herleefd, waar anders de aanrakingen tusschen het dolende volk en de priesterschap schenen te bestaan, helaas, in politiek gekibbel en polemiek kleingoed. Bij de volksche belangstelling voor het werk van Toorop werd iets verlorens teruggevonden, volk en kunstenaar vonden elkander weer; Toorop's levensrhytme, gelijk dit

[p. 348]

weerspiegelde in zijne kunst, werd aanvaard omdat 't iets van eigen levensrhythme vertolkte, aanvaard zonder redeneeren, aanvaard zonder bewust-geworden of aangeleerde aesthetische overtuiging. Wij kunnen niet schatten, hoeveel kracht en bemoediging, hoeveel edele en reine gedachten, hoeveel verlossing en hoeveel verlangen om op te staan uit den drek der zinnen, is uitgegaan van die Apostelkoppen en Madonna's van Toorop, hangend aan de wanden van Hollandsche woonkamers. Voor de innerlijke groei van het katholicisme tot ver buiten onze rijen heeft Toorop meer gedaan dan pompeuze verkiezingen. ‘The rest is silence’. Een stilte, die kwam over zijne Madonna's, zuiverder van mild moederschap en geloken maagdelijkheid, naarmate de ouderdom steeg bij den meester, en de pijnen het forsche en logge lichaam meer tormenteerden. Toen alles uitgestreden was - dit lange leven met zijn korte dagen, zoo zwaar van leed, want de tol van leed heeft deze sterke kunstenaar, met zijne bizarre naïeveteit als mensch, ten volle betaald - is Maria hem wel tegemoetgetreden aan de poort van het Paradijs, met den druiventros der eeuwige zoetheden in Hare Handen.