Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1913

[p. 230]

De taal der vogelen

Een voordracht werd mij gevraagd over de taal der vogelen! Gij verwacht U dus niet aan eene droge les van natuurkunde. Het zij mij nochtans toegelaten vooraf eenige algemeene opmerkingen voor te stellen, en U te toonen welke plaats de vogelen bekleeden in de natuur en in de fauna van ons land.

De klas der vogelen behoort tot de eerste der zeven afdeelingen waarin de natuurkundigen het dierenrijk stelselmatig verdeelen, namelijk tot de werveldieren, en wordt onmiddellijk na deze der zoogdieren gerangschikt. Op hunne beurt worden de vogelen onderverdeeld in acht orden; roof-, zang- en klimvogels, duiven, hoenders, stelt-, zwem- en loopvogels. Ieder orde is samengesteld uit familiën, elke familie uit geslachten (genre), elk geslacht uit verscheidene, soms menigvuldige soorten (espèce).

Hoeveel soorten vogelen bestaan er wel? Bijna anderhalf eeuw geleden schreef Buffon, de beroemde natuurkundige, die alles doorfluisd had wat er over dit vak geschreven werd, te beginnen van Aristoteles en Plinius tot zijn eigen tijd, en die inlichtingen genomen had in vele streken, dat hij nagenoeg achthonderd soorten kende, maar vermoedde dat er wel vijftienhonderd... misschien tweeduizend kunnen bestaan. Hoe zou de brave man verwonderd gestaan hebben, had hij honderd jaren nadien in Brehm kunnen lezen: ‘Waarschijnlijk is onze schatting niet te hoog als wij het aantal der op heden bekende vogelsoorten op negenduizend stellen. En denkt niet dat dit het laatste woord is. Huizinga, in zijne vertaling van Brehm, bewerkt voor Nederland, heeft tienduizend geschreven. Hedendaags zijn er zelfs, zooals ik gelezen heb in le Journal des Chasseurs, die dit getal verdubbelen, eene gissing evenwel die fel overdreven schijnt.

België, zoo weinig uitgestrekt, is eene vogelrijke streek. In het verslagboek der tentoonstelling van jacht en

[p. 231]

vischvangst (Tervuren 1897) staat gemeld dat er 340 verschillige vogelen in ons land werden waargenomen. Duitschland met al zijne staten telt er slechts 30 meer, Frankrijk 58, meest eigen aan de Alpen of aan het diepe zuiden. Onze noorderburen kwamen tot 307. Evenwel dient er bemerkt dat bij de Belgische fauna ook de vogelen der Nederschelde gerekend worden, en bovendien dat een vogel, al is er zijner soort maar een gevangen of geschoten in een land, er burgerrecht bekomt. Trouwens ongeveer 125 der in ons land aangetroffen vogelsoorten mogen als onregelmatige, zeldzame of toevallig afgedwaalde reizigers, anderen nog als enkele variëteiten aanzien worden, en dan blijven er nagenoeg 200 soorten Belgische vogelen die alle, op verre na, geen inboorlingen zijn. Wij mogen ze schatten daar of omtrent: 50 geheel 't jaar bij ons tehuis, 55 alleen in zomer-, 20 alleen in winterkwartier; 75 reizende passanten regelmatig in lente en herfst overtrekkend en waarvan enkele paren samen met onze ingezetenen en zomergasten de broedvogelen zijn van België.

In het dierenrijk bekleeden de vogelen eenen voornamen rang; en indien zij door lichaamsbouw en algemeene volmaaktheid voor de zoogdieren moeten wijken, toch is het zeker dat zij door menige begaafdheden en vermogens en in verscheidene opzichten, deze evenaren en zelfs overtreffen. De ontwikkeling hunner zintuigen, voornamelijk hun scherp gezicht en fijn gehoor, de vlugheid hunner beweging, hun wondere vlucht; hunne merkweerdige reistochten van 't eene land, van 't eene werelddeel, van de eene pool tot de andere; de bevalligheid van hunnen vorm, de kleurenpracht van hunnen vedertooi, de welluidendheid van hunne stem maken ze tot de bevoorrechte kinderen der natuur. Neemt daarbij in acht de gewichtige rol welke de vogelen vervullen met het evenwicht te bewaren tusschen planten en dieren, en door 't verslinden van schadelijke zaden en insekten van groot nut zijn voor den mensch; dat niets meer bijdraagt om de afwisseling, de schoonheid, de harmonie, het leven der natuur te doen uitschijnen, die er eene ontelbare menigte ophoudt in alle bewoonbare elementen. Voegt er bij de kunst waarmeê zij hun nesten bouwen, de zorg en teederheid waarmeê zij hun jongskens opbren-

[p. 232]

gen, den moed en zelfopoffering waarmeê zij hen verdedigen, en, 't zijn zoovele titels meer die hun recht geven op de bewondering en de genegenheid der menschen.

Toch zijn er veel voor wien een vogel 't bekijken niet weerd is. Ziehier een bladje dat Joz. Soly in het boekje ‘Onze Vogels’ voor hen heeft geschreven:

‘Het meerendeel der menschen gaan onverschillig voorbij; voor hen is de vogel slechts eene schim die men wel eens bemerkt maar nooit aandachtig keschouwt. Eilaas! hoe beklagensweerdig zijn die lieden niet, wien die bron van vreugde ontbreekt en door bosschen, langs vlakten en wegen heenloopen, zonder de weldoende betooveraar, den waren verheerlijker der natuur te kennen; zij zweven in een wereld zonder bekoorlijkheid, zij gaan langs eindelooze wegen; de betoovering van den vogel is hun onbekend. Welk tooverspel zou voor hunne verblinde oogen opdagen, wat onbekende wonderen zouden zich voor hen ontvouwen, wilden zij zich inwijden, weten en zien. Een wezen dat leeft in het hemelruim, een gevleugeld schepseltje, dat wentelt en keert in de stralen der zon, en zich met dauwdroppeltjes lescht, zou hun 't geheim der wijsheid leeren. Zij zouden het bewonderensweerdig instinct verstaan de voorzienigheid en schranderheid van dit wezen wiens bestaan zij nauwelijks vermoeden en zij zouden er wijzer door worden en nadenkender.’

Laat ons met onze gevederde vrienden eens nader kennis maken.

_**_*

Een oud spreekwoord zegt: Men kent den vogel aan zijn pluimen. En inderdaad op 't eerste zicht kunnen wij aan zijn vederkleed den vogel tusschen alle andere dieren erkennen. Bij nader onderzoek van vorm en kleur kunnen wij in algemeenen regel de soorten, heel dikwijls 't geslacht en den ouderdom onderscheiden; zelfs kan het koloriet van den vogel ons zeggen welk klimaat, welke streek of landschap hij bewoont. Doch daartegen is een groot bezwaar.

[p. 233]

Over de kleuren van den vogel kan men gewoonlijk eerst oordelen als men hem van nabij beschouwt, en ongelukkiglijk, hiervan juist houdt hij 't minst. De kleurenrijkste vluchten gemeenlijk eerst en verst. Hoeveel worden dan slechts de eerste maal van dicht beschouwd, wanneer zij zieltogend of reeds dood op 's jagers hand liggen! Het eerlijkste dat hun dan overblijft is opgevuld te worden en te gaan pronken in eenig museum.

Daar kan men hun vedertooi bewonderen, ten minste als 't licht en 't stof hun geen grijs overjasken hebben aangetrokken. In levenshouding voorgesteld zijn ze niet zonder belang voor de wetenschap. Helaas! de meeste museums zijn enkel verzamelingen van monsters; de kleine vogelkens zijn er meest zoodanig misvormd dat zij onkenlijk blijven, zelfs als hun doodkaartje er onder staat.

Wat er ook van zij, 't is in de vrije natuur dat wij de vogelen moeten leeren kennen, daar is het, dat wij hun levenswijze en wondere zeden moeten waarnemen en trachten te begrijpen, en om ertoe te komen durf ik nevens de oude spreekwijze stellen:

‘Men kent den vogel aan zijne taal’.

_**_*

Hoe dikwijls gebeurt het dat wij bij het geroep of gefluit van een vogel 't hoofd opheffen en rondzien! Nu is het eene rij ganzen die statig door het luchtruim varen, dan eene bende kieviten die vluchtig klapwieken op hunne bonte vleugels; hier is het een ekster, ginder een merel die schetterend het bosch uitvliegen. Hoevelen zouden wij niet eens bemerken indien zij zwijgend henentrokken?

En hoe zou het uitkomen met 't klein volkje dat in boomen en struiken woont of verborgen leeft in dichte loover en rietbosschen? Door kwinken en zingen verraden zij hunne tegenwoordigheid. Velen die wij dikwijls hooren zien wij bijna nooit; zoo ben ik zeker dat menigen onder u in de vrije natuur nog geen koekoek gezien hebben of zelfs den goudgelen wielewaal niet! Zoo is het trouwens uit te leggen dat meer vogelen genaamd zijn naar hun taal dan naar hun kleur. Tegenover het roodborstje, de zwarte-

[p. 234]

kop, de bloedvink of goudvink, de roodstaart en enkele anderen, hebben wij de vink, de lieven (boschleeuwerik), de karekiet, de koekoek, de kievit, de wulp, de kauw; zoonog de pieper, de zevenzanger, de nachtegaal, de kneuter, de wielewaal, de kwakkel, uilen, kraaien en menige anderen die hun benaming aan hun geroep of zangwijze verschuldigd zijn.⁽¹⁾

(1) In 't stemgeluid en vooral in den zang der verschillige vogelen komen met zekere juistheid en klaarheid al de klanken onzer talen voor, en er zijn maar weinig letters in ons alphabet die niet bestaan in het hunne. Men hoort er de zachtste, gelijk l, v, w, welke het lied van lijster, lieven en wielewaal zoo welluidend en vloeiend maken, zoowel als de hardste en scherpste gelijk K, R, P, S, T, Z, die door de vink, karekiet, spreeuw, kruisbek en anderen zoo krachtig uitgestooten worden in kernige, sissende en schetterende strofen.
Eenige afwisselingen uit den zang van den nachtegaal geven ons een denkbeeld van den rijkdom zijner uitspraak welke door meer dan een vogelkenner tamelijk juist aldus werd vertolkt:

Fjúú, fjúú, fjuu, fjúú, tiotiotiotio tix
Sko sko sko sko sko sko skit
Kotje kotje kotje kotje kotje ki
Tsa tsa tsa tsa tsa tsa tsa.....tsi
Kwerrek tio skwa pi pi kwi
zizizizizizizi... enz.

Evenwel, de zang, ja zelfs enkel een stemgeluid der vogelen door klanknabootsende woorden weêr te geven, is zoo gemakkelijk niet als men denken zou. Dikwijls zijn de tonen en klanken welke reeds op alle soorten van instrumenten zoo eigenaardig worden uilgebracht, zoo onduidelijk en vermengd, dat hun vertaling uit persoonlijk oordeel ontstaan, heel willekeurig en... onjuist is.
Dit komt treffend voor als men nagaat hoe in verschillige streken, b.v. in Vlaanderen, de zang of de loktoon van zekere vogels verdietscht wordt; treffender nog als men beschrijvingen leest in verschillende talen. Een voorbeeld op honderd: de ‘wulp’. Een Nederlander denkt niet beter dan door dit woord den langzaam fluitenden loktoon van dezen strandvogel te kunnen weêrgeven.
Dit belet niet dat de Franschen duidelijk daarin meenen te hooren: ‘Courlis’; de Engelschen: ‘Corlew’, de Italianen: ‘Tarlino’ en onze wulp alzoo gedoopt hebben. Brehm, de Duitsche natuurkundige, denkt dit gefluit nauwkeurig om te zetten door de silben: ‘Taú’ of ‘tlaútid’. Neemt daarbij in aanmerking dat in boekenbeschrijving gemeenlijk noch van maat, noch van notenwaarde, noch van toon of timber der stem gesproken wordt, en gij begrijpt, dat oningewijden bij zulke beschrijving, een meening opvatten die alles kan zijn behalve juist.
Deze bemerking betreffend, zal eene aanhaling van den Franschen schrijver L'Escuyer niet misplaatst zijn:
‘Les sons dont les chants se composent sont pris non seulement dans les douze notes de notre gamme, mais encore parmi les vibrations quí s'échelonnent dans chaque intervalle d'une note à l'autre. Ainsi un de leurs sons peut être non seulement un do ou un ré mais encore une des vibrations intermédiaires. Néanmoins les notes qui se produisent successivement pour former une période n'ont pas de rapports heurtés et choquants. L'oiseau a une certaine aptitude à produire des notes ascendantes qui ont entre elles des espèces d'intervalles de tierce et de quinte comme l'ut, le mi et le sol que donne la trompette à vide: souvent aussi les notes intermédiaires qu'ils chantent ne sont pas sans analogie avec les notes si, la, fa, ré, et surtout avec les sons que supposent les commas ou divisions d'un ton en neuf parties. Les divisions du son pour le chant des oiseaux ne reposent pas sur des intervalles aussi grands, aussi appréciables, et aussi réguliers que ceux des tons et des demi-tons, l'oiseau ne peut chanter faux, comme nous quelquefois, et quand un certain nombre d'oiseaux se font entendre sur un méme point, it n'y a jamais de cacophonie.
Sous le rapport de la période le chant de l'oiseau n'est pas encore sans ressemblance avec le notre. Il se compose de notes qui forment un ensemble musical et qui sont bier. l'expression du sentiment éprouvé.(?) Il présente parfois des particularités remarquables. La douce succession de notes espacées seulement d'un comma, d'un demi-ton on d'un ton, les effets de transition de quarte, quinte, sixte et octave, l'agréable cadence du battement en forme de trille, le brillant de la roulade, le sentiment de la note d'agrément, les assemblages originaux et rytmés pour composer la phrase, la sérénité du récit, la poésie du son. le charme de la mélodie. Entre les chants qui se font entendre sur un même point it n'y a pas qu'une simultanéité de sonorité agréable à l'oreille, Quand on est attentif, on remarque avec beaucoup de plaisir, d'ahord l'absence de notes fausses, ensuite des chants variés et échelonnés sur une étendue de cinq octaves, avant pour base la gamme du diapason, des effets d'accords, de duo, de trio, de quatuor de symphonie et même de timbres plus nombreux que dans un orchestre, et toejours des manifestations variées et exubérantes de joie. Le corbeaucorneille donne de notes de la gamme du diapason et se rapproche ainsi de la voix humaine; an contraire les notes du roitelet huppé se confondent avec le cri de l'insecte. Une seule émission de voix pent être brève ou longue et même varier sous le rapport de la tenue, comme dans un mouvement musical, varie la durée du son de la triple croche à la blanche. Dans son roulement le moineau fait une série de doubles troches; le pouillot sylvicole (quand it implore la pitié de l'homme qui marche près de son nid!?) fait une noire. La dernière note du cri de la hulotte est une blanche. D'autre part une note peut se répéter avec telle ou telle nuance et ainsi donner lieu à des combinaisons nouvelles; de là, l'entraînante impétuosité de la double croche que souvent on constate chez plusieurs oiseaux, la gravité d'une tenue du genre de celles que l'on entend dans le chant perlé de l'alouette; l'incisive attaque d'une donble croche suivie d'une croche, comme le pratiquent l'hippolais et l'effarvatte; le mordant du staccato du torcol; la douceur et la grâce des notes unies et roulées comme celles d'une corde à violon, lancées par le pouillot fitis: la cadence de la syncope comme donne le grand ramier; le rythme de notes égales en durée et redites régulièrement, comme aussi la répétition régulière des périodes, ce qui se présente dans la cantate de la fauvette babillarde; les mystérieux effets de la sourdine du martinet; le sforzando et le diminuando alternatif du pouillot fitis; le crescendo et le decrescendo du pipit des arbres.
La flexibilité des organes de la voix a permis à chaque homme d'avoir un timbre particulier. Pour des raisons analogues, le timbre de la voix des oiseaux a été varié selon les espéces et même selon les individus. Le martinet pousse des cris perçants comme ceux que l'on obtient en soufflant dans une clef forée; le héron gris a des notes stridentes et timbrées comme celle de la trompette Celles de l'hippolais et des rousserolles sont acérées comme celle du biniou. On remarque dans le rossignol les douces et pénétrantes vibrations du hautbois unies aux accents émus de la voix. Avec la tourterelle et le coucou nous entendons des sons doux et veloutés comme ceux de la flûte.
Les cris, a raison de leur extrême acuité, peuvent être entendus de très loin et dans des milieux peu sonores: chargés des draperies de la végétation ils deviennent doux à l'oreille. Indépendamment de ces timbres principaux, il y en a d'autres bien caractérisés. Qui ne connait les gros éclats de voix de corbeau? Le merle et le loriot ont des notes sifflées qui ne sont pas sans analogie aver les sons cristalins du flageolet. La note du pinson rappelle par son éclat la clarinette. Le héron butor fait penser à la contre basse’.
Hierbij sluit aan een schilderachtige beschouwing van Champfleury:
‘La variété d'allure et d'expression qui a été départie aux oiseaux est un des prodiges les plus étonnants de la création. Dans chaque espèce d'allure de la mélopée concorde avec la nature même de l'oiseau, ou plutôt n'en est que le reflet fidèle. Ainsi l'ardent pinson, l'agile fauvette ne chante qu'en ‘presto’, ou tout au moins en ‘allegro’. Le largo, l'adagio, l'andante sont au contraire, l'allure favorite de la draine, cantatrice épaisse et sentimentale, du merle mélancolique et de l'élégiaque rougegorge. D'autres, d'expression plus variée, offrent dans leur chant la transition fréquente du joyeux allegretto au smorzando voluptueux; tels sont les charmants fitis de la tendre alouette des bois. Il est des fantaisistes qui ne s'astreignent à aucune mesure et dont les récitatifs capricieux, multipliés par l'écho des forêts, ressemblent à des cris d'appel. En regard de ces romantiques emplumés se présente l'importante phalange classique des virtuoses, véritable élite des artistes. Ceux là sont entre tons les favoris du ciel; ils out reçu en partage, au degré le plus élevé, les qualités dont l'ensemble constitue le charme suprême du chant, et qui se trouvent si rarement réunies chez l'homme: l'agilité, la grace et le pathétique. Le chant dominateur du rossignol parcourt toute l'échelle des sentiments que la musique peut exprimer, depuis l'ode jusqu'au drame; tandis que la grive va sans effet du simple on d'appel au dithyrambe, l'alouette passe de l'idylle champêtre aux plus vifs élans du lyrisme’.

[p. 235]

Wat meer is, in verscheidene groepen zijn er soorten door vorm en koloriet zoo goed op elkander gelijkend dat

[p. 236]

men ze zelfs van dicht bij moeilijk kan onderscheiden. Dit is 't geval bij de lijsters en vooral bij de grasmusschen en

[p. 237]

de rietvinkjes. Ik wil u een onzer gemeenste zomervogelkens in de hand geven, het ovenmakertje⁽¹⁾, in de andere eenen tjif-tjaf⁽²⁾ zijn eigen rechtzweerd. Bekijk ze maar goed, gij zult er geen verschil in zien. Alleenlijk bij den tjif-tjaf, onmerkbaar kleiner, is het tweede penneken van den vleugel een weinig korter. Maar hoor eens, als de boomen bloeien, 't fluitend gezang van het ovendekkerken *, nooit zult gij het verwarren met de afgekapte silben van den tjif-tjaf *. (* beteekent dat door den voordrachtgever het geluid van de gemelde vogels werd nagebootst.)

De taal der vogelen oppervlakkig beschouwd is dus een voornaam faktor in 't waarnemen dezer dieren, mijns dunkens 't zekerst kenmerk om ze van verre thuis te wijzen.

Aan deze thesis echter: ‘Men kent den vogel aan zijne taal’ hecht ik eene diepere beteekenis. Kunnen wij aan de taal der menschen slechts hooren van welk een volk ze zijn, Duitschers, Engelschen of Franschen? De mensch drukt door zijn spraak zijne gedachten uit, en maakt hij daardoor ook zijn innigste gevoelens kenbaar, dan weten wij wat er omgaat in 't diepste van zijn wezen. Niet anders doen de vogels in hunne taal; zijn wij er mede eenigzins ingewijd dan vinden wij er den sleutel van menige wondere levensverschijnselen en zedentrekken en te gelijkertijd van 't heiligdom der vogelenziel. Zoo leeren wij den vogel kennen.

Nooit denk ik hebt gij in twijfel getrokken dat de dieren spreken, door bepaalde geluiden en teekens elkander hunne indrukken, gewaarwordingen en gevoelens mededeelen. En wij, willen wij met aandacht nagaan, hooren en zien wat er in den dierenwereld omgaat, in vele gevallen kunnen wij klaar de beteekenis er van verstaan in andere met min of meer grond gissen. Op deze taalstudie hebben reeds veel natuurkundigen zich toegelegd.

(1) Phyllopneuste trochilus (Brehm) Pouillot fitis.

(2) Phyllopneuste rufus (Br.) Pouillot véloce.

[p. 238]

Gij vlaamsche lezers, gij hebt misschien de voordracht gelezen van kanunnik Martens over de spraak der dieren. Hoe juist en lief vertolkte hij b.v. de taal der hoenders en vooral deze der klokhen met hare kiekskens.

Trouwens het is door hunne taal vooral dat de vogelen onder al de dieren de kroon spannen; hoe rijk zijn zij daartoe begaafd! Wat heerlijk orgaan!⁽¹⁾

Daar zijn er wel met een gillend, onaangenaam krijschend geschreeuw, doch de meeste hebben eene buigzame klankrijke stem wier afwisselende en welluidende tonen bijna gedurig weergalmen en bij de eigenlijke zangvogelen worden samengeweven tot eene melodij die zelfs de fijngevoeligsten, de dichters en de toonkunstenaars in verrukking brengt.

_**_*

Om de taal der vogelen behoorlijk te verstaan, dienen wij het groot princiep voor oogen te houden dat de in vrijheid levende dieren beheerscht, die ingeboren innerlijke drang ieder dier aanzettend en richtend om zijn eigen bestaan en de bestendigheid zijner soort te verzekeren, en die wij daarom instinkt of natuurdrift noemen. Hunne indrukken en gevoelens, mitsgaders hunne spraak, moeten ermede nauw in verband zijn. Zoo mogen wij bepaald den zang beschouwen, den loktoon ook en den waarschuwroep in al hunne vormen en schakeeringen.

Wij spreken eerst van den zang.

Vooraf zullen wij bemerken dat wij onder zang in zijne natuurlijke beteekenis verstaan niet alleen de welluidende strofen en het gekweel der eigenlijke zangvogelen, maar alle stemgeluid, dat bij vele vogelen in de

(1) In het onderste strottenhoofd komen de stembanden voor, gevormd door plooien van het slijmvlies, dat de luchtpijp inwendig bekleedt; zij begrenzen de twee stemspleten welker randen bij het uitstroomen van de lucht in trilling gebracht worden, en op deze wijze tot het voortbrengen van de stem dienen. Aan weerszijden van het onderste strottenhoofd zijn spieren gelegen ten getalle van 1 à 5 paren, die de veelzijdige bewegingen van het stemorgaan mogelijk maken. Bij slechts weinige vogels ontbreken deze spieren geheel, bij andere, o.a. bij de meeste zangvogels, zijn er 5 paren aanwezig die gezamenlijk het zangspiertoestel vormen. (Brehm).

[p. 239]

plaats staat. Het roepen van den koekoek, het slaan der kwakkel, het kraaien van den haan, het lachen van den specht, het ratelen van de nachtzwaluw, het kirren van de tortel, zoowel als 't eentonig gepiep van den vliegenvanger en 't oorverscheurend getjilp der musch, zijn niets anders dan de zang dezer vogelen.

Welnu dat de zang der vogelen in verband staat met hunne voortplanting, kan iedereen gemakkelijk vermoeden daar hij slechts te hooren is binst het tijdstip dat de vogels ‘wonen’. Is het niet in de meimaand, wanneer al onze vogelen, op enkele uitzonderingen na, nest en eiers hebben dat het concert der gevederde muzikanten zijn vollen zwier gaat?

De lente doet gansch de natuur herleven. Terwijl de kleine zwarte botjes der boomen en struiken onder de milde zonnestralen, langzaam zwellen, ontluiken en weldra de takken beladen met heerlijk bloeisel en levend groen, ontwaken ook de vogelen uit de rust en armtierigheid waartoe lange winternachten en karig voedsel hen dwongen. Naarmate hun organisme ontwikkelt, komen zij trapsgewijze de eenen tot al de pracht van hunnen vedertooi, de anderen tot al de heerlijkheid van hunnen zang; als dit hoogtijkleed terecht ook ‘bruiloftkleed’ genoemd wordt, mag men insgelijks dezen feestzang wel ‘huwelijkszang’ heeten. De zang der vogels langzaam klimmend, weergalmt luidst, schoonst en standvastigst in den paartijd, verzwakt bij het uitvallen der jongen, om weldra geheel op te houden. Heeft de vogel in denzelfden zomer een tweede, een derde broeisel, dan is er een tweede en derde zangperiode, doch korter en flauwer dan de voorgaande. De nachtegaal brengt slechts één nestje jongen op, heeft ook maar één zangtijdstip dat reeds eindigt rond half Juni; de vink, de zwartekop, de hofzanger hebben in Juli hun tweede broeiset en tevens een tweede zangperiode; de zanglijster tot driemaal en vooral de merel tot viermaal broedend, zingen bijna heel den zomer en zwijgen slechts bij korte tusschenpoozen.

De mannetjes der vogelen alleen hebben de kleurenpracht en zang ten deel gekregen. Ik hoorde wel eens vragen waarom deze heerlijke gaven aan de wijfjes zouden ontzegd zijn! Was het misschien te vreezen dat zij te dik-

[p. 240]

wijls van mode zouden willen veranderen?... of dat zij den kostelijken tijd, welke zij aan hun huishouden moeten besteden, zouden verbabbelen en verzingen? Allemaal boosaardige veronderstellingen! Ik geloof dat andere redens gegronder zijn en wel bijzonderlijk deze (daarom toch ook van alle zedeles niet vrij): De wijfjes wien de taak is opgelegd weken lang op het nest te blijven en soms langer nog hun zwakke jongskens te vergezellen, moeten beschut worden tegen vele gevaren. Welnu, dank zij het stil grauwachtig kleedje en hunne gedwongene stilzwijgendheid, ontsnappen zij vaak aan 't bepiedend oog en aan 't gespannen oor van vele vijanden.

Het verband tusschen zang en voortplanting, een feit ook physiologisch bewezen, legt menig geheim uit van het vogelleven. Zoo is het te verstaan dat na den winter de vogel niet met eens volop aan 't zingen valt. Niet alleen de jonge mannetjes ‘fazelen’ een geruimen tijd en schijnen hun deuntje langzaam aan te ‘dichten’, maar, ook de ouden moeten ieder jaar hun vooske herleeren. Wanneer gij in 't begin van Maart een troep vinken ziet uitrusten in de boomen langs den weg, blijft er eens stil. 't Zijn al mannetjes; de wijfjes komen slechts drie a vier weken later. Een straalke zon brengt er leven onder. Luistert, zij zijn aan 't leeren.... wat aardige wantonige, grollende klanken! - En zijn dat vinken? - Hoort! eenige herhalen gedurig 't begin van hun welgekende slag, terwijl andere reeds gelukken er 't eindeken van te zeggen, dat fameus eindwoordje waaraan de liefhebber hooren kan of het onze inlandsche vinken zijn, ofwel een troep der talrijke varieteiten (Oostersche of Walen) die naar 't hooger Noorden trekken. Nog vijf, zes weken zullen zij zingen eer zij een nestje beginnen te bouwen.

De insektenetende vogelen, zooals de nachtegaal, de zwartekop, die reeds den eersten dag van hun wederkomst doorzingen, zijn aan dezen regel niet ontsnapt. Zij komen uit het Zuiden terug wanneer de kerfdieren en wormen gemakkelijk om vinden zijn, en enkele dagen later beginnen zij aan het nest. Het is een feit dat zij in hun winterkwartier en op reis hunnen zang traagzaam aanleeren. Overigens eenige insektenetende zangvogelen uit het Noor-

[p. 241]

den, b.v. de lijsters, die hier te lande de zachte regenachtige winters doorbrengen, vangen hun gezang aan zoo gauw de vorst ophoudt en trekken slechts weken of maanden later als geoefende muzikanten naar hun vaderland weder.

_**_*

Wij hebben reeds gezegd dat de mannetjes der vinken bij den wedertocht de voorwacht uitmaken. Dit is 't geval bij velen onzer zangers. Aan hen is de gewichtige taak opgelegd het landschap te kiezen, het deel van den hof of van het bosch, van de weide, de kreek of rietgracht welk het toekomende paarke als broedgebied zal innemen. Daar zal weldra hun gezang weergalmen van 's morgens vroeg, somtijds tot 's avonds laat. Deze zelfs, die op andere tijden verborgen leven in het dichtste der bosschen, zetten zich op eene goede zichtbare plaats. De lijster en de merel op den top der hoogste boomen, de nachtegaal en de haagmusch op het uiterste takje van een heester of struik, de gele kwikstaart⁽¹⁾ en het weitapuitje⁽²⁾ op den verdroogden stengel van een distel of zwanebloem, het rietvinkje op den hoogsten halm van het rietbosch. Ieder mannetje zit er te zingen keel sta bij: zijn kopje draait links, rechts, naar alle kanten! Ha, gij die meendet dat het vogeltje de lieve lente bezong of misschien kweelde voor úw plezier, ga eens zien eenige dagen later. Vindt gij het niet op zijn observatorium, zoek in de aanpalende gewassen en struiken.... ge zult er waarschijnlijk twee vinden. Het was voor die wederhelft dat het zoo bekoorlijk gezongen had. Ten einde haar te behagen, zal het zijn lied nog dikwijls herhalen, en om beter bewonderd te worden steeds een open plekje zoeken.

Verscheidene soorten in gras, lisch, zeggen of dicht struikgewas verblijvend waar zij moeilijk zouden opgemerkt worden, heffen zich om te zingen de lucht in. De gewone grasmusch⁽³⁾ en de weirietzanger⁽⁴⁾ klimmen een twintig voeten hoog. De weipieper⁽⁵⁾ stijgt met sidderend gefladder een

(1) Motacilla flava (Br.) (koewachtertje) bergeronnette printanière.

(2) Pratincolo rubetra (Br.) traquet tarier.

(3) Sylvia curruca (braamsluiper) fauvette babillarde).

(4) Acrocephalus phragmitis.

(5) Anthus pratensis (piepeling).

[p. 242]

paar meters, vertraagt de maat van zijnen zang bij 't nederstrijken en zwijgt wanneer hij zich zet. *Zijn naaste verwant, den boompieper⁽¹⁾, hebt gij op dezelfde wijze uit een boom zien opgaan om in een anderen weêr te stuiken. * De boschleeuwerik⁽²⁾ zweeft in wijde kringen hoog in de lucht, en wordt hierin de loef afgesteken door den veldleeuwerik⁽³⁾ die tierelierend opstijgt en tot in de wolken klimt.

De groenvink⁽⁴⁾ zeilt soms wiegewaggend lijk een vledermuis in breede bochten rond. Merkweerdig vooral is de driftvlucht van kievit en watersnep. De kievit⁽⁵⁾, die schoone vogel, welke wij des zomers, met zijn bronskleurigen mantel zoo hupsch in onze polderweiden zien wandelen, kan zijnen weemoedigen doch aangenamen zang niet voordragen dan binst de vlucht. Volgens de verschillende intonatiën van zijn gekiewit maakt hij allerlei zwenkingen, schiet plotselings naar beneden tot tegen den grond en stijgt weerom op eens steil de lucht in. * De watersnip integendeel wiens heesche schrille stem tot niets minder geschikt is dan tot den zang weet op eene eigenaardige manier nut te trekken uit hare snelle vlucht om de teederheid harer gevoelens uit te drukken. Zij gaat op uit het moeras en bereikt eerst door eene schuinsche vervolgens door eene schroefvormige vlucht zulke aanzienlijke hoogte, dat het oog haar nog nauwelijks kan ontwaren. Zij beschrijft er eenige kringen en stuikt dan de vleugelen uitgestrekt en stijf, als een steen beneden. Zij daalt en klimt langs golvende lijnen met zulk geweld dat de toppen der slagpennen er van trillen en een eigenaardig bevend geluid voortbrengen dat wel trekt op het blaten eener geit. Dit spel duurt zonder ophouden een kwartuur of eene halve uur lang. Het gerucht, herhaald bij poozen van acht seconden, duurt er zelf maar twee; men kan het nabootsen door de silben doe doe doe doe doe doe doe heel rap achtereenvolgend uitgesproken. Het mannetje verricht deze oefeningen 's morgens en 's avonds, maar ook binst den dag bij klaar en stil weder. Als men met een goed

(1) Anthus arboreus (kantleeuwerik).

(2) Alauda arborea (alouette lulu).

(3) Alauda arvensis.

(4) Coccothraustes chloris: verdier, vlasvink.

(5) Vanellus cristatus; vanneau.

[p. 243]

gezicht begaafd is kan men de siddering der vleugeltoppen zien en bekennen dat deze de eenige oorzaak is van het geluid.

Het is Nauman die deze beschrijving geeft en 'k geloof graag dat zij volkomen juist is. Meer dan eens heb ik het vreemd geblaat afgeluisterd, doch steeds bij 't vallen van den nacht als de schemering reeds belette de vlucht na te sporen.

Hoewel ik vrees reeds te lang bij zulke bijzonderheden te vertoeven, wil ik u iets verhalen van nog een aardiger kwant. 'k Bevond mij eens te midden van uitgestrekte meerschen. 't Was in April, een uitverkoren avond voor de reizende watervogels. De patrijzen hadden hun trekken gestaakt, geen snip meer te hooren, nu en dan nog het vleugelengesis eener eend, en de nacht viel. Op eens kwam een zonderling gebrom van ver uit het moeras de stilte storen: Uproemb, uproemb... * Ik herinnerde mij wat ik gelezen had over den roerdomp en 'k was overtuigd dat die wondere trompetter niemand anders was dan hij. Inderdaad ik vond zijn nummer in Brehm. Zie hier wat ik las: ‘Het vreemd geroep van den roerdomp⁽¹⁾ in den paartijd, een gebrul op dit van een rund gelijkend, welk men bij stille nachten van twee tot drie kilometers ver hooren kan, bestaat uit een voorslag en een hoofdtoon die volgens Nauman nagenoeg uu-proemb klinken’. Een andere natuurvorscher, graaf Wodziki, heeft er eene nauwkeurige beschrijving van gegeven. Om deze waarneming te kunnen doen had hij reeds lange uren onbeweeglijk in het water gestaan, doch te vergeefs; de sluwe kerels vermoedden het en zwegen. Zekeren keer, dank zij 't zwaar weder, gelukte hij er in eenen roerdomp te naderen zonder bemerkt te worden. ‘De muziekant stond op beide pooten, den romp waterpas, en had den snavel in 't water gestoken; toen begon het gebrom, gedurende hetwelk 't water van alle kanten omhoog spoot. Na eenige tonen, hoorde ik de klank “uu”, het mannetje lichtte den kop omhoog, slingerde hem naar achteren, stak weerom den bek in 't water en het gebrul begon met zulk geweld, dat ik er van verschrikte’.

(1) Botaurus stellaris; butor, (pitoor).

[p. 244]

Dan beschrijft hij hoe dit geluid van vorm en toon verandert door 't spel van 't water dat de vogel opvangt in zijne wijde keel, en ten laatste met eenen doffen toon krachtig wegspeet. Tien stappen van daar zat het wijfje met ingetrokken nek, als verrukt door die zoete melodij, haren kunstigen gemaal te bewonderen, den schoonsten contrebas die men kon vinden.

_**_*

Niet alleen zoekt het mannetje 't broedgebied maar bij eenige soorten ook de nestplaats. Dit is 't geval bij de muschen en, geloof mij, dit gaat niet zonder overleg. Ik had eens een schoone gelegenheid om dit spel af te zien. Sedert weken had de stoof onzer sakristij niet meer gebrand, een bewijs dat 't lente was. Een musch op zoek naar eene woonstede, had gevonden dat de arm der schouw langs buiten uitstekend daartoe wel geschikt was. Gansch den morgen had ze daar, dik en opgeblazen als een padde, haar oorverscheurend getjilp zitten aftrekken, meer ijzer en blik geslagen dan er was aan geheel de stoofbuis. Deze vriendelijke uitnoodiging bleef niet onbeantwoord. Op eens viel 't groot lawijd stil, wat piepen en tjilpen en dan een gedurig getrippel op de buis. 'k Ging aan 't venster zien wat er gaande was. Wel! Madame was gekomen, en er werd beraadslaagd of dit blikken ding als huis dienen kon. Mijnheer was al twee driemaal in- en uitgevlogen alsof hij wilde zeggen: Hier is het dat ge moet komen zien. Zij scheen veel kieskeuriger: op den rand der schouw zat ze te reikhalzen zoo ver ze kon om eens binnen te kijken, en eindelijk waagde zij het erin te vliegen. Daar moet zij alles goed onderzocht hebben of de wanden sterk genoeg, de zolder waterdicht was; herhaalde keeren hoorde ik met den bek klpppen... en een gebabbel zonder einde. Eenige stonden later kwam ze buiten en beide vlogen weg. Afgekeurd, dacht ik bij mij zelven. Ik was echter uit mijn verwondering nog niet weergekomen toen de man wederkwam met een lang stroo, ermede de buis introk en het derwijze plaatste dat het nog een voet bleef uithangen. Weerom verdween hij, en 'k hoorde of zag niets meer verscheidene dagen. Doch ziet! zekeren morgen waren zij voor goed aan 't nest

[p. 245]

bouwen. Toen had ik begrepen: Dit stroo (terwijl het jeugdig paar op speelreis was!) moest zeker aan al de muschen zeggen, dat het huis reeds verhuurd was.

Kunt gij zelf geen fraai tooneeltje bijwonen!

Wonen er geen spreeuwen onder het dak van uw huis? Dit is niet zeldzaam zelfs in de steden. Beproeft eens in dit geval op zolder, achter de kornis of muurholte, waarin zij gewoonlijk hun nest plaatsen, den binnensteen te vervangen door een stevig grauw karton, eene kleine opening biedend om af te spieden. Wanneer gij met de eerste lentedagen den spreeuwenman op uw huis hoort fluiten en schetteren, terwijl hij met zijn zwartvergulde borst de stralen van de zon weêrkaatst en zijn saamgetrokken vleugels als armen openslaat, iedere spreeuw naroepend die in de nabijheid vliegt; past op, weldra zullen zij hun huis komen huren. Loert dit eens af. Als gij ze bezig ziet met in- en uit te vliegen, alles te onderzoeken, te meten en te passen, en ze samen hoort kouten... 'k zie 't, 'k zie 't....; ik niet, ik niet. 'k Verzeker u, kunt gij uw verwondering onderdrukken, toch zult gij een glimlach niet bedwingen.

Een bemerking nog: Hebt gij den binnenwand sterk genoeg gemaakt? Vrouw spreeuw zal er duchtig op kloppen. Begeeft hij, 't huis wordt opgezegd.

K. Camerman.

(Wordt voortgezet).