Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1910

[p. 1]

[Deel 2]

Het leven en de werken van Jan van Ruysbroeck
(Vervolg)

Elfde hoofdstuk
Tegenstand

In 1350 waren de kanunniken van Groenendaal nog niet aan het einde van hun moeilijkheden geraakt. Het gepraat had wel is waar opgehouden en eenige jaren leefden zij nu met vrede.

Maar de formula hunner geloften had niet iedereen tot rust gebracht. De prior van St. Viktor, Petrus de Salicibus schreef hun in 1366⁽¹⁾ een langen en zeer strengen brief, waarin hij deze voor ongeldig en onvolledig verklaarde, daar de gelofte van zuiverheid er niet uitdrukkelijk in vermeld werd. Echter was deze kleine storm dra voorbij, daar de kanunniken zonder eenig bezwaar aanstonds hun formula in den gewenschten zin wijzigden.

Maar grootere moeilijkheden stonden den prior om zijne schriften te wachten.

Wij moeten ons niet voorstellen, meen ik, dat R.'s werken aanstonds na hunne vervaardiging een algemeene verspreiding hebben gevonden. Voor kloosters in de eerste plaats bestemd, bleef hun invloed ook lang binnen hun stille muren beperkt en drong de roem des schrijvers slechts langzaam de wereld in.

(1) Zie deze formula bij Auger, De doctr. et mer. J.R., blz. 6. - Pomerius zet dezen brief in 't jaar 1349; het Necrol. Viridis Vallis in 1365. P. Impens in zijn Chron. Bethl. schijnt van twee brieven te spreken: maar dit is blijkbaar eene verwarring; en Pomerius' mededeeling is ook niet nauwkeurig, daar hij alle moeilijkheden, die de kanunniken in de stichting van Groenendaal hadden ontmoet, te zamen geeft, zonder op de chronologie te letten.

[p. 2]

De eerste tonen van verzet, of liever van beoordeeling zijner leer, vernemen wij uit den reeds meermaals vermelden prologus van Br. Geeraard Nagels. Wat de Karthuizerprior ons hierover meedeelt, verdient in zijn geheel aangehaald te worden, zoo ‘werkelijk’ en met zoo grooten eerbied heeft hij des priors beeld geteekend⁽¹⁾:

De prior verhaalt eerst met welken ijver hij de werken van Ruysbroeck, die tot zijne kennis waren gekomen, had laten afschrijven:

Altemet dat eenige van deze boeken te mijner hand kwamen, zoo doormerkte (bestudeerde) ik ze zeer naar de macht van mijn verstand. En daar ik ze zeer overeenstemmend vond met de leering der hoogste leeraren, zoo schreef ik ze en vergaderde ze in dit volumen, opdat ik en anderen daaruit nut voor onze zielen zouden vinden. En al is 't dat er vele woorden en zinnen in staan die mijn verstand te boven gaan, nochtans peins ik dat die goed moeten zijn. Want indien de heilige Geest opene en lichte (gemakkelijke) leering doet schrijven, zoo worden wij daardoor geleerd zonder dat wij ons moeite geven. Maar in hooger leering beoefenen wij ons verstand met vlijt; en is ons de leer te hoog, zoo verootmoedigen wij ons zelven onder God en onder de leeraars die ze geschreven hebben.

Zooals David te recht opmerkt: ‘Deze woorden zijn alleszins merkwaardig en stichtend, toonende met welken geest van christelijken ootmoed en van verzaking eigener wijsheid de schriften van Ruysbroeck in het Karthuizerklooster te Herne gelezen werden.’

Hoe dikwijls zal men te Herne niet verlangd hebben, om eens van aangezicht tot aangezicht met den vromen prior over zekere duistere plaatsen te kunnen onderhandelen. Met welk een schroom verhaalt de Karthuizer verder:

‘Doch zoo verstoutte ik mij en eenige van onze broeders, en wij zonden tot dezen heer Jan om verklaard te worden door zijns zelfs spreken over eenige hooge woorden die wij vonden

(1) Deze ‘prologe’ komt voor in hs. D. en G. Door David zijn eenige brokken ervan meegedeeld in zijn inleiding tot het Tabernakel; sedert heeft Prof. W. De Vreese het werk in zijn geheel uitgegeven in zijne Bijdragen tot de kennis van het leven en de werken van Jan van Ruusbroec.

[p. 3]

in deze boeken; en in 't bijzonder over veel dat hij zegt in het eerste boek (het rijk der Gelieven) waar hij spreekt van de gave des Raads, waar wij aanstoot aan hadden; en verzochten hem dat hij eens tot ons wilde komen. En hij kwam van over vijf groote mijlen te voet gegaan in zijn goedertierenheid, al was het hem pijnlijk.
Daar zou veel stichtelijks te schrijven zijn van zijn rijpe en blijde uitzicht, van zijn goedertieren en ootmoedig spreken, van zijn geestelijk uitwendig voorkomen, en van zijn religieuze houding in zijn kleeding en in al zijn doen. En merkwaardig is: als hij met ons-lieden zat in 't convent en wij hem aanspraken om te hooren eenige geestelijke rede van zijn hoog verstaan, zoo wilde hij niet spreken als uit zichzelven. Maar hij haalde eenige exempelen en woorden uit de heilige leeraars aan, waardoor hij ons stichten wilde in Gods minne en versterken in den dienst der heilige Kerk.

Welk een ontzag spreekt uit elk dezer woorden!

‘En als wij twee of wij drie hem ter zijde toepraken van deze boeken, en wij zeiden dat wij ze alle hadden aangeworven en afgeschreven, scheen hij daarvan in zijn geest zoo ledig staande van ijdele glorie, alsof hij ze nooit gemaakt had. En toen ik alleen hem aansprak als van die woorden die in 't eerste boek staan dat hij had gemaakt, namelijk in het Rike der Lieven, waar wij aanstoot aan hadden, antwoordde hij met gestaden moede en zeide dat hij niet wist dat dit boek verspreid geraakt was en dat het hem leed was dat het openbaar gemaakt was. En het had ons in 't geheim geleend om uit te schrijven een priester, die heer Jans Notarius geweest was, wien hij nochtans verboden had het mee te deelen.⁽¹⁾
Toen ik dit hoorde, zoo wilde ik hem dezen eersten boek van het Rike der Gelieven hebben gegeven, opdat hij er zijn wil mee zou doen; maar hij wilde niet. Maar hij zeide: hij zou maken een ander boek van de verklaring hoe hij die woorden meende, en hoe hij zoude willen dat men ze verstond. En alzoo deed hij: en dat is het laatste boekske van deze vijf⁽²⁾ dat begint: Die prophete Samuel.’

(1) Was dit een medekapelaan van St. Goedelen? of een kanunnik van Groenendaal? In dit laatste geval was het Rike der Ghelieven lange jaren onuitgegeven gebleven.

(2) Geeraard heeft vijf werken van R. overgeschreven: Vanden Rike der Ghelieven; die Chierheit der gheesteliker brulocht; vanden gheesteliken Tabernacule: dat hij rijk met glossen uit allerlei schrijvers heeft versierd, welke in vele hss. in den tekst zijn geslopen, het Hantvingherlijn en Vander hoechster Waerheit dat begint met Die prophete Samuel.

[p. 4]

Op die wijze ontstond het werk, waarin Ruysbroeck bedoeld heeft een algemeene verklaring van zijn mystische leer te schrijven en dat we nu moeten ontleden.

Maar eerst het verhaal van 's priors vertrek uit Herne:

‘Deze drie dagen, of de tijd dat deze religieus hier bij onslieden was, dacht ons al te kort. Want elk die met hem sprak of bij hem was, werd er door gebeterd. En als wij hem allen te zamen baden dat hij langer bij ons zou blijven, sprak hij aldus: “Mijn goede broeders, wij moeten boven alles gehoorzaamheid onderhouden. Ik zegde mijnen heer, mijnen prelaat, onzen proost, dat ik meende weder thuis te zijn op een bepaalden dag, en tot dien dag gaf hij mij toelating uit te zijn. Daarom moet ik mij bij tijds op weg begeven om die gehoorzaamheid te volbrengen.” En door dit woord waren wij allen zeer gesticht.’

Een gouden hart, geurend van eerbiedige liefde, heeft deze regelen geschreven. En hoe schoon lacht ons hier het beeld te gemoet van den zeer beminnelijken gelukzalige!

Dat boec der hoechster Waerheit

De prior Geeraard Nagels heeft ons reeds over het ontstaan van Dat boec der hoechster Waerheit⁽¹⁾ ingelicht.

Beknopt is de inhoud als volgt:

R. geeft vooreerst een ‘recapitulacie’ van de hoogste leer die hij in zijn boeken heeft geschreven:

Ik heb gezegd, schrijft hij, dat de schouwende Minnaar met God vereenigd is: overmits middel, en ook zonder middel en sonder differencie ofte ondersceet. En dit bevind ik in de natuur, in de gracie en in de glorie. Ook heb ik gezegd dat nooit een schepsel zijne geschapenheid kan verliezen, zelfs de ziel van Onzen Heer niet. Nochtans moeten wij boven

(1) David VI, 241-269; Surius, Libellus eximius Samuelis titulo, qui alias de alta contemplatione, alias de unione dilecti cum dilecto dicitur. - Samuel is een toespeling op dien profeet in den proloog. Het werk heet ook: liber apologeticus sive retractationis, of de unione amantis animi cum Deo. Hs. F vermeldt dat dit werk in 't Latijn vertaald werd door een kanunnik der abdij van Park, bij Leuven, die eveneens de quatuor tentationibus vertaalde.

[p. 5]

ons zelven verheven worden in God, en één geest met God, in Minne, worden, willen wij zalig zijn.

I. Overmits middel zijn alle goeden met God vereenigd door de genade, de Sakramenten, de goddelijke deugden, een deugdzaam leven.

Wie deze eenheid behoudt tot in den dood zal zalig zijn. Maar velen zijn ‘valsch ledig’, die zich heilig wanen, omdat zij in het hoogste waarin zij gekeerd zijn niets gevoelen dan ‘enkelvoudigheid van hun wezen, hangende in Gods wezen’. Maar zij zijn zonder gracie, zonder deugden, misprijzen de Kerk en hare Sakramenten. Hare ledigheid is alleen van natuur.

II. Eninghe sonder middel.

Om bijzonder deze en de volgende vereeniging te kunnen verstaan en gevoelen, moet de mensch zich zelf geheel verzaken en alleen voor God leven in alle deugden en inwendige oefeningen. Door Minne moet hij verheven worden en sterven in God, om Gods overvorming te ontvangen: levende uitgaan in deugden en stervende⁽¹⁾ inkeeren in God: daarin ligt, als in materie en vorm, zijn leven. Minne mag met hem handelen, hem bewegen, zooals hij wil, of zij hem ‘hemelsche ghesonde’ in vertroostingen, of ‘helsche quale’ in mistroost en lijden zendt.

Deze vereeniging zonder middel bestaat in eene onmiddellijke aanraking van God met het wezen der ziel.

Wanneer de mensch zich tot God in werkende Minne verheft, zoo gevoelt hij dat die minne in haren grond gebruikelijk is. Wil hij met zijne werkende Minne, in de gebruikelijke Minne voortdringen, zoo moeten al de krachten zijner ziel wijken en Gods doordringende waarheid en godheid lijden, zooals de lucht doorgaan wordt door de hitte der zon en het ijzer in het vuur.⁽²⁾ God woont in het wezen der ziel: wanneer de krachten zich in den grond van het wezen door werkende Minne in deze gebruikelijke Minne keeren, zoo worden zij met God geëenigd zonder middel in een enkelvoudig weten van alle waarheid en in een wezenlijk gevoelen en smaken van alle goed. Dit enkelvoudig weten en gevoelen wordt bezeten in wezenlijke Minne; maar het wordt geoefend en onderhouden door werkelijke Minne. Daarom

(1) Ook deze uitdrukkingen zijn ontleend aan de Romaansche mystiek, zooals wij reeds zagen. (Vgl. Spieghel der ewiger salicheit).

(2) Vergelijkingen ontleend aan Dionysius Areopagita.

[p. 6]

is het de krachten toevallig (accidentalis) door stervenden inkeer in Minne; alleen het wezen der ziel is het wezenlijk (essentialis) en inblijvend.

Deze eenheid maakt het schepsel niet tot God.

Tusschen God en de ziel blijft nog steeds groot verschil. Echter is deze vereeniging zóó innig, dat er tusschen beiden geen ander middel meer bestaat dan verlichte Rede en werkende Minne (waarmede hij namelijk in het enkelvoudige weten en in de wezenlijke Minne vaart). En dit is één worden met God, zooals S. Beernaart zegt.
R. kan zijne gedachten niet uitbreiden zonder voortdurend van zijn onderwerp af te wijken. Zoo komen hier twee hoofdstukken, Van somighen werken der ghenaden Gods en Vanden behaghene der godliker persone, ende vanden behaghene tusscen God ende den goeden menschen die maar los met de eninghe sonder middel verbonden zijn.
Volgt nog een hoofdstuk over de wijze waarop de mensch God beschouwt en met hem vereenigd is met middel en zonder middel. Weer toont hij, hoe, wanneer de mensch ingetrokken is in zijn hoogste eenigheid, het bloote verstand doorgaan wordt met eeuwige klaarheid, zooals de lucht door de zonne; en de bloote wil overvormd met de grondelooze Minne; en de bloote gedachte gevangen en gestadigd in een grondelooze ongebeeldheid. En aldus is ons geschapen beeld boven rede drievoudiger wijze geëenigd met zijn eeuwig beeld, dat oorsprong van zijn leven en wezen is en deze oorsprong wordt bezeten en behouden wezenlijk en voortdurend met enkelvoudig schouwen in een ongebeelde ledigheid. En aldus wordt men vereenigd boven Rede drievoudig in eenigheid en eenig in drievoudig heid. Deze eenigheid is niet een eenigheid van substancie, maar van gracie. God geeft zich hier in het wezen der ziel waaruit de krachten vloeien.

Deze vereeniging heeft plaats in de Godheid zelve.

Gods Minne is niet alleen te beschouwen als uitvloeiende met alle goed en intrekkende in eenigheid: boven alle onderscheid is zij, in het bloote wezen der Godheid, een wezenlijk genieten.
Daarom hebben verklaarde menschen in zich bevonden: een wezenlijk instaren boven Rede en zonder Rede⁽¹⁾, en een

(1) Men herinnere zich de zes soorten van beschouwing van Richardus van St. Viktor, en voornamelijk de laatste: supra rationen... et praeter rationem.

[p. 7]

gebruikelijk nijgen dat alle wijzen en alle wezen overtreft, waar zij aan zichzelf ontzinken in een wijzenloozen afgrond der grondelooze zaligheid, waar de Drieheid der personen hunne natuur bezitten in wezenlijke eenigheid. Daar is de zaligheid zóó enkelvoudig en zóó wijzenloos, dat daarin vergaat alle wezenlijk staren, nijgen en onderscheid van schepselen. Daar verlieren zij zich in onwetendheid; daar is alle klaarheid in duisterheid gekeerd, waar de drie personen zonder onderscheid wezenlijke zaligheid genieten.
Maar deze zaligheid is God alleen wezenlijk en eigen; den mensch overwezenlijk. Nochtans zijn alle minnende geesten in hun overwezen één genieten en één zaligheid met God zonder differencie: in Gods wezen immers [zoo zeer is R. door zijn beeld beheerscht!] is noch Vader, noch Zoon, noch H. Geest.

Alvorens te sluiten verklaart hij het gebed van Jezus: Volo ut ubi sum ego et illi sint mecum: ut videant claritatem meam quam dedisti mihi (Joan. XVII, 24)⁽¹⁾ in toepassing op de drie soorten van vereeniging.

In een Epiloog onderwerpt zich de schrijver zonder eenig voorbehoud aan het oordeel der Kerk en waarschuwt een laatste maal tegen valsche ledigheid, die zonder werken blijft.

Ic en can u mine meyninghe nu te desen male niet claerre bewisen. Van allen dien dat ic versta ofte ghevoelen ofte ghescreven hebbe, soe laet ic my onder die sentencie der heylighen ende der heyligher Kerken; want ic wille bliven ende sterven Christus knecht, in kerstinen ghelove, ende ic beghere te sine, overmits die gracie Gods, een levende let [lid] der heyliger Kerken.

En dit mogen wij nooit vergeten. Hoe vreemd ook sommige plaatsen uit R. mochten klinken, hoe moeilijk misschien wij daaraan een philosophisch-juiste beteekenis kunnen hechten, zeker heeft de schrijver het oprecht gemeend en wilde hij in geen enkel punt afwijken van de overgeleverde leer der Kerk. In allen eenvoud en in alle nederigheid onderwerpt hij zich op voorhand aan haar oordeel.

En 't schijnt dat zelfs zijn vrienden met deze verklaring van zijn leer niet volkomen bevredigd zijn geweest. Prior

(1) Dezelfde tekst komt bij talrijke romaansche mystieken voor om de hoogste vereeniging met God uit te drukken.

[p. 8]

Geeraert en zijn klooster hadden zich aan de uitdrukking sonder differencie geërgerd. Maar prior Geeraert had gezond verstand, en hij dacht: ‘Sonder differencie kan toch niet bedoelen dat de mensch hetzelfde wordt als God, want de schrijver protesteert tegen dergelijke opvatting. Maar waarom koos hij dan zulke uitdrukking? Waarschijnlijk omdat hij geen andere meer vond om de hoogste vereeniging met God te bewoorden. De uitdrukking was te sterk voor de bedoeling; want de schrijver verklaart zelf dat Christus deze vereeniging zonder differencie vroeg toen hij bad: dat al zijn geminden mochten volvoerd worden in één. (Joh. XVII. 23) Nu, Christus meende niet: zoo één als hij één is met den Vader, één eenige substancie der Godheid; maar alzoo één als hij, zonder differencie, één genieten en één zaligheid is met den Vader.’

Eene plaats schijnt mij de verschillende soorten van eenigheid met God zeer wel uit te drukken:

Ende hier omme moet die mensce overmits dit lijflike ghevoelen, bi wilen doerliden (overgaan) in een gheestelic ghevoelen dat redelic is, en overmits dit gheestelic ghevoelen doerliden in een godlic ghevoelen dat boven redene is; ende overmits dat godlike ghevoelen hem selven onsinken in een onbeweghelic salich ghevoelen. Dat ghevoelen es onse overweselike salicheit, die een ghebruken Gods es ende alle sijnder gheminden. Dese salicheit dat is die duystere stille die altoes ledich steet. Si is Gode weselic ende allen creaturen overweselic. Ende daer eest te nemene (de ipsa accipiendum est) dat die persone (de goddelijke personen) wiken ende verwielen in die weselike minne, dat is in ghebrukeliker enicheit; ende nochtan altoes staende bliven, na persoenliker aert, in werken der Drieheit. (VI, 257, 8 vlg).

Dit godlic ghevoelen geschiedt door de unio sine medio; dit onbeweghelic salich ghevoelen door de unio sine differencia.

Uit de laatste woorden blijkt nogmaals dat de geschetste momenten der vereeniging niet afzonderlijk moeten opgevat worden: ook in de unio sine differencia blijven de werken der krachten, zooals de Personen in het wezen der Godheid staende bliven na persoenliker aert in werken der Drieheit.

[p. 9]

Twaalfde hoofdstuk
Het kloosterleven

In de beoefening van alle deugden en in het naleven der kloostertucht was Ruysbroeck een voorbeeld voor zijne medebroeders. In boetplegingen, in waken en vasten, overtrof hij allen. Ook van het handwerk, dat zelfs de paters op bepaalde tijden te verrichten hadden, liet hij zich niet, zelf op gevorderden ouderdom, ontslaan. Dan zocht hij steeds de nederigste en lastigste werken uit: hij schaamde zich niet op een kruiwagen het mest te voeren, ja nog walgelijker ding. Zoo toonde hij metterdaad, hoe hij de navolging van den armen en nederigen Christus opvatte.

Pomerius heeft ons een hoekje in dit alledaagsche leven van den eerbiedwaardigen prior geopend:

De prior was steeds, met allen eenvoud, bereid eenieder bij te staan en te helpen, zoover het in zijn macht lag. Maar zijne dienstvaardigheid dreef hij wel eens te ver. En het gebeurde, dat hij het geduld der dienaars en knechten, bijzonder der hoveniers, geweldig op de proef stelde, zoodat hij hun eerder tot last, dan tot hulp verstrekte. Want meermaals viel het voor, dat hij, door onkennis, bij het wieden de goede planten met de slechte uittrok.

Maar deze uiterlijke bezigheden vermochten niet zijn ingetogenheid en vereeniging met God te storen. Zijn werk bleef een gebed; en om zich daarin te helpen, droeg hij steeds zijn bidsnoer⁽¹⁾ mede, opdat hij, werkende met de eene hand, met de andere tevens den geest bedienen kon. Het was hem even gemakkelijk met Maria ledig te zijn, als met Martha bedrijvig. Ja zelfs, zooals hij meermaals eenvoudig en nederig bekende, was het hem niet moeilijker

(1) Dit beteekent misschien wel onzen Rozenkrans. Cf. Greith Deutsche Mystiker im Predigerorden, blz. 402 waar de Rozenkrans beschreven staat uit een oud mystisch tractaat, en ibid blz. 338 uit een hs. van St. Gall. uit de 14^e eeuw. Verder Lecoy La chaire française au M.A. spécialement au 13^e S. blz. 345, waar ook over den Rozenkrans, bestaande uit 50 Ave Maria's voor de 13^e eeuw een getuigenis wordt aangevoerd.

[p. 10]

zijn hand aan het hoofd te brengen, dan zijn geest in beschouwing naar God op te richten.⁽¹⁾

Voor hoe minzamen, hoe vromen en hoe nederigen dienaar en waren volger van Christus hij door zijne broeders werd gehouden, veropenbaarde zich in aller troost en opgeruimdheid, die van zijn tegenwoordigheid uitging. Hij bezat die zeldzame gave, welke een kenmerk is van ware heiligheid, om allen die met hem in aanraking kwamen, door zijn bijzijn alleen tot vreugde en blijdschap te stemmen. Immers lag op geheel zijn gelaat een glans der Goddelijke gratie, die straalde in zijn ziel: hem aan te schouwen slechts was een heil voor immer.

Zeer eenvoudig in geheel zijn uiterlijk, zonder eenigen smuk in zijn kleederen, maar toch deftig steeds en verzorgd, boezemde hij ook eenieder, met deze vreugde, diepen eerbied in. De prior had een goed hart: zijn medelijden ging niet alleen tot de menschen en tot zijn kloostergezellen; zij strekte zich uit tot alle schepselen van God. En wanneer het winter werd en de sneeuw de aarde bedekte, dan kwamen de broeders tot hem en zegden: ‘Pater, het sneeuwt reeds, wat zullen nu de arme vogeltjes doen?’ - En dat was hem steeds een droevige tijding. Hij liet dan ook dadelijk maatregelen treffen, opdat de kleine vogelen toch geen honger zouden lijden.

Waarlijk, een zeer beminnelijke heilige is onze Johannes Ruysbroeck geweest!

Maar wanneer de Geest des Heeren over hem vaardig werd, dan trok hij alleen het wijde Zoniënbosch in, om in de groote eenzaamheid der natuur de stem van God op te vangen. En wat dan de Geest in hem sprak, schreef hij neer op wassen tafeltjes, die hij meebracht naar het klooster. Op die wijze ontstonden vele zijner werken. En ofschoon hij soms geheele weken van de gave der inspiratie verstoken bleef, wanneer hij zich weer aan den arbeid zette, stond alles hem nog zoo frisch in 't geheugen, en

(1) Dit hoeft wel niet van de beschouwing in strengsten zin te worden verstaan. R. zegt zelf dat slechts weinige menschen daartoe geraken en dat het steeds een loutere gave van God blijft. Het woord beschouwing wordt meermaals bij hem in een veel ruimere beteekenis aangewend.

[p. 11]

sloot zich zijne uiteenzetting zoo nauw aan 't voorgaande aan, dat men niets van deze onderbroken werkzaamheid bemerken kon.

En het gebeurde wel eens dat de beschouwing van het eeuwige hem het tijdelijke vergeten deed. Op zekeren dag was het reeds donker geworden en de prior bleef nog uit. Men vreesde een ongeluk. In alle richtingen zetten de kanunniken uit. Een jonge priester, die 's priors gewoonte kende, ging recht op den boom toe, waaronder hij dikwijls nederzat. In de verte zag hij een licht branden. Hij naderde en hij vond, o wonder! den heiligen man verloren in de beschouwing der Godheid.

Wanneer de beenen verstramden en de oogen verduisterden, nam Ruysbroeck een gezel mede, die dan neerschreef wat zijn prior, aangeblazen door den geest, hem voorzegde.

Op die wijze wellicht is het laatste boek ontstaan dat ons nog te bespreken overblijft. Het draagt duidelijk de sporen van onsamenhangende vervaardiging, en, laat ons zeggen, van verstandelijk verval.

Dat boec vanden twaelf Beghinen⁽¹⁾

Het is nutteloos bij de behandeling van dit werk, het uitgebreidste na het Tabernakel, in lange bijzonderheden te treden. Wat hier zonder orde, zonder aaneenschakeling dooreengeworpen wordt hebben wij elders reeds meermaals en beter vernomen.

Twaalf begijnen (vandaar de titel) zitten te zamen en zingen, eerst vijf dwazen, in hinkende verzen, de verschillende bewegingen der Minne Gods in haar ziel. Dan volgen de hoedanigheden van den waren minnaar, met een voorbereiding tot de

(1) David V geheel, - Surius, De vera contemplatione opus praeclarum, variis divinis institutionibus, eo quod Spiritus Sanctus suggessit ordine descriptis, exuberans. Dit is de beste titel voor dit werk dat vooral de beschouwing behandelt en zonder eenige orde geschreven is. Nog onlangs werd het door abbé Cuylits gedeeltelijk in 't Fransch vertaald. (Bruxelles, A. De Wit, 1910). Waarom juist de Twaelf Beghinen met een vertaling vereerd worden, is misschien uit den vreemden toon des titels te verklaren.

[p. 12]

H. Communie, waarvan de mensch de wonderbare vruchten bezingt. Nog wat verzen over de hinderpalen en de middelen der ware beschouwing, met, beknopt, wat ware beschouwing is.

Daaruit te onthouden de bepaling der beschouwing:

Schouwen is een weten wijzenloos...
Onwijze is God niet,
Maar zij is het licht waar men mede ziet...
Onwijze is boven Rede, niet haar zonder.
Zij ziet alle ding zonder wonder.
Verwonderen is daar beneden
zonder verwonderen is schouwende leven...

Dan breken de verzen af:

Nu moetic rimen laten bliven
Salic scouwen clare bescriven.

Toch komen ze nog wel eens voor, om enkele hoofdstukken te resumeeren.

Eerst worden de vereischten ter ware beschouwing geschetst. Weer onderscheidt R. de gewone momenten.

Ten eerste het inschijnen van een verstandig licht, waar God de ziel aanraakt: de ontmoeting van dit licht en deze aanraking heet jubilus, die jubilatio veroorzaakt.
Ten tweede, het inschijnen van het licht (hier: een blic Gods ofte die gheest des Vader) waardoor God zich vertoont in de blootheid zijner natuur. Een beeld voor de eenheid van ziel en God in dit licht geeft hier R.:
Wanneer dat gij staat in klaren schijn der zonne en gij uwe oogen keert van alle verwen, van alle merken en alle onderscheiden en van alle dingen die de zon beschijnt: indien gij dan eenvoudiger wijze met uw gezicht volgt het licht en de stralen die uit de zonne schijnen, zoo wordt gij geleid in hetzelfde wat de zon is. Op dezelfde wijze, is 't dat gij volgt de schitterende stralen die schijnen uit Gods aanschijn in uw eenvoudig gezicht, zij zullen u leiden in den oorsprong uwer geschapenheid: daar vindt gij anders niets dan God alleen.
Het derde moment heet speculatio d.i. in een spiegel zien. Maar dit is eigenlijk een mindere graad des schouwens; eigenlijk heet: God schouwen op eenvoudige wijze: contemplatio.⁽¹⁾

(1) Cf. Rich. v.s. Viktor de gratia contempl. I, 3. cap. 9.

[p. 13]

Ten vierde, spruit daaruit een verheven verklaarde oefening in Minne: de vrucht der contemplatio is altijd grooter heiligheid in oefening van deugden.

Er zijn vier wijzen van Minne: de eerste is geboden, en behoort Gods vrienden toe; de tweede is geraden, en behoort hen toe die naar Gods raden leven; de derde is van hen die Gods inwerken lijden in bloote Minne; de vierde is één te zijn met God in minne. Na een hoofdstuk om aan te toonen hoe de H. Geest daarin meewerkt, vermeldt de schrijver zes punten waarin de hoogste kennis tusschen God en de ziel bestaat: nogmaals een herhaling van de mystische vereeniging.⁽¹⁾

Na een nieuwe inleiding vaart R. uit tegen vier soorten van ketters: de eersten zondigen tegen den H. Geest; de tweeden tegen den Vader, de derden tegen den Zoon en zijne waardige menschheid; de vierden tegen God en tegen heel de heilige kerstenheid.

Tegen den h. Geest zondigen diegenen die beweren den H. Geest en zijne genaden niet te behoeven: zij zijn ledig, ja Gods wezen zelf. Gods wezen werkt niet; de H. Geest werkt. Zij zijn, zeggen zij, geschapen uit Gods substancie, als water geschept uit een fontein; zij zullen tot Gods substancie terugkeeren, en eeuwig ledig zijn, zonder kennen, noch willen, noch danken; dat noemen zij volmaakte armoede van geest.
Tegen den Vader zondigen zij die beweren dat zij, Gods wezen zijnde, in hun eeuwige wezen geen God hadden, dat zij

(1) Daarmee eindigt het eerste deel. Een hs., G. heeft hier: Hier gaen die xij. Beghinen wte (i.e. hier eindigt het werk: de twaalf Begijnen). En daarop volgend: Hier beghint een onderwijs, alsof hiermee een nieuwe verhandeling begon. De andere hss. loopen in éénen door. De voorgaande woorden klinken juist zooals een gewoon slot bij R.: Dat verlene ons allen die Vader... enz. Amen. En het volgende hoofdstuk vangt als alle verhandelingen aan met een tekst; en is overigens zonder verband met het voorgaande. Daarom meen ik dat hier een nieuw tractaat begint. Het feit dat wat volgt ook over de contemplatio handelt is geen bewijs voor het tegenovergestelde. Welk werk van R. handelt niet over de contemplatio? Overigens worden verder dezelfde gedachten omtrent herhaald als hier; en de vier wijzen der Minne komen nog eens terug. Zeker hebben wij hier een afgesloten geheel, een boek: dit meende ook G. Groote, toen hij later schreef, dat hij het eerste deel had overgebracht aan Margriet van Makerem.

[p. 14]

zich zelven en heel de wereld hebben geschapen; dat aan hunne hand hemel en aarde hangen.⁽¹⁾
Tegen den Zoon zondigen zij die beweren dat zij, juist zooals Christus, de eeuwige Wijsheid, zijn geboren uit den Vader, en geboren in den tijd in menschelijke natuur: dat Christus uit een Maagd geboren werd is louter toeval. De eer die Hem geschiedt komt mij toe. ‘Ja, Hij is zelfs minder dan ik, want Hij heeft alleen een werkende leven gehad en ik heb een schouwende. Heft men Hem op in het H. Sacrament, men heft mij op.’
Spaart R. zijne woorden niet om die ketters te beschimpen, hier vooral regent het ‘boef, ezel, verblinde, verschoven hond, stinkende hoovaardige hart.’
De vierde ketterij versmaadt de H. Schrift, de oefeningen der H. Kerk, de Sacramenten, het Evangelie, Christus' leer en lijden, Gods werken. Die verkondigt een waar nihilisme. God is niet, de mensch is niet.⁽²⁾
Ja, zij zijn niets, zegt R., want zij zijn de zonde, en zonde is een niet. Maar de ware schouwers zullen tusschen één zijn met God boven zich en Hem gelijk zijn in zich, de gebenedijde werken plaatsen, die Hem behagen en die Hij geboden of geraden heeft. Dit is voorzeker niet in den geest der Hervorming.
Deze gebenedijde werken worden volbracht in vier wijzen. Volgt een nieuwe uiteenzetting van vier wijzen van liefde, besloten in de plaats uit Deuteronomus VI, 4-5: Hoor, Israël,

(1) Deze dwaalleeren werden ook Eckehart voorgeworpen. Hij had de leer der creatura creatrix, dat nl. de ideae der schepselen in God vereenzelvigd zijnde met de essentia divina, idea in Deo nihil est aliud quam Dei essentia (S. Thom. 1 p. qu. 15 a. 1 ad 3) of ‘essentia creatrix (Anselmus en anderen) zich zelf in zekeren zin hebben geschapen, al te sterk en te nuchter uitgedrukt. Juist hij zegde: dat de heele wereld aan zijn kleinen vinger hing. Uitgenoodigd om zich daarover te verklaren antwoordde hij: dat hij had willen spreken van Jezus' kleinen vinger!

(2) Dit is de overdrijving van de Dionysiaansche leer: dat God in zijn wezen een niet is, een woestenij, eene duisterheid. Overigens zijn deze vier ketterijen ontstaan uit vereenzelving van het geschapen wezen met ons ideale wezen in God. Men ziet welke rol de ideeënleer te dien tijde heeft gespeeld; en waarom zij dan ook telkens bij R. wordt aangetroffen, evenals bij alle mystieken, romaansche zoowel als duitsche.
Dat hier R. de pantheïstische mystiek der begijnen en der broeders van den vrijen geest op het oog had is klaar. Of hij rechtstreeks Eckhart heeft bedoeld, blijft twijfelachtig. 't Mocht zijn, daar zijn kloostergenoot Jan van Leeuwen, Eckhart dezelfde dwaalleeren verwijt en nog erger schimpwoorden toewerpt.

[p. 15]

dyn God is een. Dien saltu minnen uut al dynre herten, uut al dynre sielen, uut al dinen crachten ende uut al dynre ghedachten.
Omtrent hetzelfde als hier boven.
Daaraan wordt dan nogmaals het mysterie der Drievuldigheid verbonden, de schepping van den mensch en van zijn drievoudig leven: het schouwende, het inwendige en het werkende. Wie deze drie wijzen van leven volmaakt bezit, volgt Christus na tot in het eeuwige leven.
Dit wil nu de schrijver verder bewijzen met al wat God geschapen heeft.

En zoo vangt weer een nieuw deel aan over de Schepping.

De overste hemel (empyreum) is een beeld der Triniteit (weer wat over de Triniteit) en ook van het schouwende leven (weer wat over het schouwende leven); de kristallen hemel bediedt een verborgen inwendig geestelijk leven; de eerste hemel waar de sterren aan staan, het firmament, beteekent onze macht om in dit inwendige leven alle deugden te beoefenen: en dit wordt met hopelooze wanorde herhaald.
Nu krijgen de zeven planeten ook hun mystische beteekenis: hun invloed op het lichaam, niet echter op den wil des menschen, wordt aangewezen. En daartusschen loopt dan weer een hoofdstuk over den naam Jezus', over de voornaamste feesten te Zijner eer, over de schepping en den val der Engelen en der menschen: van alles wat. Dan loopt het weer voort over de planeten, en over de menschen die er onder geboren worden, en over de zondaars. Uit Venus, wanneer zij vergadert in een teeken dat Taurus heet, mogen wij vernemen hoe de menschelijke natuur bedorven en ten kwade geneigd is. Uit Venus, wanneer zij vergadert in Libra, mogen wij eene viervoudige weegschaal van Gods liefde erkennen. Bij de derde weegschaal leert R. hoe de mensch nog, nadat hij in zonden gevallen is, kan terugkeeren in Gods gratie: hij weidt daarbij weer uit over het schouwende leven, en over het gebruik van tijdelijke goederen. De vierde weegschaal: die der geboden, wordt mystisch verklaard met toepassing op de vier jaargetijden; om de geboden te leeren onderhouden, worden eenige goede raadgevingen met rijmen meegedeeld.
En weer op een drafje gaat het over de ziel: verdeeld als geest en als vorm van het lichaam; de geest verheft zich boven het lichaam in de beschouwing; de redelijke ziel gelijkt de

[p. 16]

levende fontein in 't Paradijs met vier rivieren, dat zijn vier wijzen van deugden, die dan nog elk in andere wijzen onderverdeeld worden en ook op het schouwende leven toegepast. Dit lokt weer een excursus uit over het verderf en de simonie die heerschten onder de hoogere bedienden der H. Kerk; over de zucht naar geld en goed van pastoors en priesters: daartegenover wordt het tafereel der apostelen en der eerste christenen gesteld, om dan weer verder over de drie kloosterbeloften uit te weiden en raad mee te deelen ten einde ze volmaakt te beoefenen; ten laatste worden als drie zonden die geheel de wereld beheerschen opgenoemd: traagheid, gulzigheid en onkuisch leven. De beschrijving is echter veel minder levend en werkelijk dan in het geestelijk Tabernakel.
Christus is onbekend: zijn leven, zijne leer, zijne werken zijn ongemind. Hij heeft ons den mantel van zijn lijden, van buiten purper bloedig rood, van binnen scharlaken vurig rood, nagelaten, opdat wij ons kruis zouden dragen en zijn discipelen zijn in kersten geloof (weer een hoofdstuk over de eenheid in Gods minne). Hij heeft ons ook gesierd met een rok te male geweven zonder naad, wat beteekent onze eenheid met hem in geloof en caritate.
Weer wordt het beeld der vier rivieren, dat R. niet geheel had uitgewerkt, opgenomen. Zonder samenhang wordt dan weer verhandeld van twee rijken, dat der hemelen en dat der wereld, die immer te koop zijn gesteld; om dan met Mercurius de na Venus onderbroken behandeling der planeten voort te zetten. Mercurius immers is heer der kooplieden. Nogmaals over het beeld en de gelijkenis die wij hebben met God; en over drie bijzondere feesten, Kerstmis, Paschen en Sinxen, met het feest dat komen zal na het Oordeel: dit is de Ordinarys der Heilige Kerk. En dit woord Ordinarijs voert R. weer terug tot Christus ‘onse Ordinarijs ende onse ghemeine Breviarys’ wat een laatste verdeeling inleidt over het Lijden van Christus verdeeld over zeven uren, met nog andere beschouwingen ‘notatu dignis’ zegt Surius.
Te metten zullen wij herdenken het mysterie van den lijdensnacht: hoe Christus zich in de eerste waking overliet aan zijn vader, in de tweede zich leverde aan de knechten der Joden; in de derde zich liet beschuldigen en valschelijk aanklagen, in de vierde zich blootstelde aan de versmadingen en bespuwingen van het volk.
De verschillende uren van 't brevier komen met verschillende deelen van Christus' lijden overeen: daarbij worden parabelen en andere gebeurtenissen uit zijn openbaar leven aange-

[p. 17]

bracht, zes soorten van zondaars tegen Jezus vermeld waarvan één ontbreekt) en drie gaven, die Christus' lijden ons heeft gewonnen en drie wijzen van volmaakte liefde, drie wijzen van oefening van het eeuwig leven, drie wijzen van een heilig leven naar Christus' voorbeeld; tien soorten van ondeugden strijdig met Christus' liefde, vier juweelen, door God gegeven aan hen die leven in volmaakte liefde.
De drie laatste hoofdstukken, noen, vespers en completen, waarbij Christus' dood, kruisdaling en begrafenis overwogen worden, zijn met het hoofdstuk der zesde uur, Christus' kruisiging, misschien de beste plaatsen uit geheel dit werk.

En zoo eindigt dit zonderlinge boek vanden xij beghinen, waar de schoone bladzijden als oazen liggen verloren in een wijde Sahara. Zonder eenigen twijfel is dit het zwakste van R.'s werken: zonder samenhang is het ook zonder verheffing, zonder innerlijke beweging. Het maakt den indruk van allerlei losse aanteekeningen, invallen, gedachten, vluchtig neergeschreven en nog vluchtiger samengegaard.⁽¹⁾

(1) Nog een paar kleinere dingen zouden hier te vermelden zijn. 1. Duae Cantiones admodum spirituales. 2. Oratio perbrevis sed pia valde. 3. Summa totius vitae spiritualis. - Het is moeilijk iets vóór of tegen de authenticiteit dezer blad. aan te brengen. Mij doen ze niet zeer als geschriften van R. aan, bijzonder niet de twee cantiones die wel wat quietistischer luiden dan R. is. De Summa is in R.'s geest. In sommige hss. wordt een commentaar op het Vader-Ons vermeld en aan R. toegeschreven: in hs. Pp. (cf. De Vr. o.c.) wordt dit ook feitelijk aangetroffen. Nog komt een kleine brief over volharding in enkele hss. voor. (zie De Vr. a.c. blz. 12).

Dertiende hoofdstuk
Levensavond

Het was een heerlijke zomeravond, de avond van Ruysbroeck's leven.

Groenendaal was tot een middelpunt van religieuze hervorming geworden. Met de jaren groeide het getal der kloosterlingen aan. En andere kloosters rezen op, met jeugdig-frissche kracht, naast het Moederhuis. In 1373 ontstond Rooklooster (Rubeaevallis) en enkele jaren later, nog vóór Ruysbroeck zijn bezige handen te zamen vouwde, Zevenborren (1380) (Septem-Fontium).

[p. 18]

Ook zijne werken drongen de wereld, vooral echter steeds de kloosters binnen, waar zij alles in Christus hernieuwden. En om nog wijdere verbreiding te vermogelijken, had één van zijn medebroeders, W. Jordaens, eenige der voornaamste verhandelingen: die Chierheit der gheesteleker Brulocht, vanden gheesteleken Tabernacule en ofwel het Hantvingherlijn, volgens Masteltinus' Necrologium monasterii Viridis Vallis (bl. 160) ofwel vanden seven Trappen volgens het Necrologium Viridis Vallis in hs. te Brussel, in 't Latijn overgebracht. Hs. 4935-43, te Brussel, bevat calculus (Hantvingherlijn), de perfectione filiorum Dei (i.e. vander hoechster Waerheit) Liber de ornatu spiritualium nuptiarum, welke misschien deze vertaling van Jordaens zouden zijn, zoodat hij nog één boek meer zou hebben vertaald dan in het Necrologium vermeld wordt.⁽¹⁾

Deze vertaling was hoogst waarschijnlijk bestemd voor de abdij van Ter Doest, naar wij uit een brief, die aan de vertaling der Chierheit in dit Brusselsche hs. voorafgaat, mogen vernemen: Epistola ad fratres de Capella Thosan in Flandria.

Maar met de faam zijner werken, verbreidde zich ook de faam zijner heiligheid. Van alle kanten van het land, uit Parijs, uit Keulen, uit het Rijnland, uit de vereenigingen der Gottesfreunde, uit Holland kwamen bezoekers, om den grooten prior van aangezicht tot aangezicht te mogen aanschouwen. Zoo overvloedig en machtig zwol dan soms in hem de geest der godsvrucht en de geur der woorden, dat hij uitbrak, als een balsem door een al te enge vaas. En toch, hoewel hij soms met zoo groote geschenken der gratie bloeide dat hij uit de rots vuur sloeg en steenen harten vermurwde, gebeurde het hem meermaals, dat hij, zelfs voor hooggeplaatste personen, zonder eenig teeken van schaamte of verlegenheid, zoo koud bleef en zweeg, alsof hij nooit de gave des geestes had ontvangen. En dit kwam hem soms ook over, wanneer hij zijne medebroeders, te bepaalde tijden, het brood van 't goddelijke woord moest breken. Dan nam hij zijn hoofd tusschen beide zijne handen, om zijn geest te vergaderen. Maar bleef de stem van binnen

(1) Auger, Etude, blz. 187.

[p. 19]

stil, dan zegde hij eenvoudig: ‘Mijne kinderen, vandaag komt er niets!’ en hun vaarwel zeggende, nam hij afscheid van hen.

Een der voornaamste bezoekers, wiens komst te Groenendaal alleszins is verzekerd, is de beroemde Geerit Groote geweest.

Geboren te Deventer, in October 1340, uit rijke ouders (zijn vader Werner was schepene geweest der stad) had hij, na schitterende studiën aan de Universiteit te Parijs, een zeer wereldsch leven geleid. Na eene zware en gevaarlijke ziekte werd hij, omtrent 1374, door zijn oud-mede-student Hendrik van Calcaer, prior der Karthuizers van Monnikhuizen, tot inkeer gebracht. Hij verzaakt zijne proven van St. Maarten te Utrecht en van O.L. Vrouw te Aken, en schonk op 20 Sept. 1374 zijn vaderlijke huis aan ‘de armen, die er zich aan 's Heeren dienst wilden wijden.’ Dit is als het begin der vereeniging van het ‘gemeene leven.’

In 1377 verkreeg hij van zijn vriend eene cel te Monnikhuisen, zonder nochtans het klooster in te treden: hij leefde er twee jaar in de strengste boetplegingen. Dan keerde hij terug naar Deventer om de broederschap die zich had gevormd beter in te richten. Door eene akte van 23 Juli 1379 gaf hij de vereenigde zusters een eerste regel, die haar tot geen geloften verplichtte. Wat later ontving hij het diakonaat, ten einde oorlof te verkrijgen om Gods woord te verkondigen. Op 4ojarigen ouderdom vingen zijn beroemde preeken aan in de voornaamste steden van Holland, tegen de algemeen heerschende ontucht en zedeloosheid. De priesters met verschillende proven, de focaristae voornamelijk, werden allerminst gespaard. Maar deze staken de boofden bijeen om hem te fnuiken en brachten den bisschop van Utrecht, Fl. van Wevelinkhoven, er toe alle toelating om te preeken in te trekken.

Tot zwijgen veroordeeld, hield hij zich met de inrichting der ‘zusters’ bezig. Ook hadden zich kort te voren eenige jongelingen ‘van goeden wil’, die voor den hartstochtelijken liefhebber van boeken handschriften vervaardigden, tot een congregatie vereenigd, op voorstel van R. Radewijns, die evenals Groote rijke proven had

[p. 20]

verzaakt en eenvoudig hulppriester van St. Lebuinus te Deventer was geworden. Aan zijn zusters en broeders gaf Groote nu eene betere regel: hij legde hun de kloostergeloften op, en dacht er aan de regel van de kanunniken van den h. Augustinus, zooals die te Groenendaal werd beoefend, voor te schrijven. In 1382 werd het eerste klooster dezer nieuwe hervorming opgericht te Emstein, geheel naar het voorbeeld van Groenendaal. Groote was het echter niet gegund het einde van zijn werk te zien: hij stierf op 20ⁿ Augustus 1384, drie jaar na Ruysbroeck.

Groote had ook van het heilig leven te Groenendaal en voornamelijk van den prior gehoord. Hij besloot hem persoonlijk te bezoeken, om zijn eigen levende stem te vernemen. Hij vertrok met een zekeren Joannes Sceele, rector der scholen te Zwolle, en een leek, Gerardus Calopifex die hun den weg aanwees. Dit moet gebeurd zijn kort na Groote's bekeering, tusschen 1374-1377 waarschijnlijk: immers niet vóór 1374, daar Sceele toen voor het eerst als rector te Zwolle wordt aangetroffen. Maar in een brief van den goeden kok, Jan van Leeuwen, die in 1377, overleed, wordt reeds gewaagd van verschillende bezoeken.

Echter verdient deze brief⁽¹⁾ weinig aandacht, daar hij zeer zeker onecht is: immers wordt er over Ruysbroeck gesproken alsof deze reeds overleden was.⁽²⁾

Pomerius heeft ons een omstandig verhaal gegeven van beider mannen samentreffen: hij beweert de bijzonderheden ervan te hebben vernomen, doch slechts middellijk, van Joannes Sceele zelf.

Toen de bezoekers te Groenendael aankwamen, kwam hun toevallig de prior te gemoet: hij groette hen vriendelijk, en noemde Geerit, hoewel hij dien nooit gezien had, bij zijn naam.

Eenige dagen verbleven zij dan in het klooster. Geerit onderhield zich met Ruysbroeck en besprak waarschijnlijk

(1) Belg. Museum IX, 1845; blz. 225. Vgl. Dietsche Warande en Belfort, Febr. 1910, bl. 120.

(2) Door anderen, b.v. door Jodocus Badius Ascensius: in vitam beati Thomae Malleoli tit. 8, in opp. Thomae a Campio 1523 wordt dit bezoek geplaatst in de jaren van Groote's verblijf te Monnikhuisen.

[p. 21]

met hem zijne plannen van hervorming. Hij las geerig ook de werken van den prior. En toen hij daarin eens een zin had aangetroffen, die hem niet in den haak scheen, wendde hij zich, in tegenwoordigheid van zijn gezel over zulke stoutheid verbaasd aan den prior: ‘Pater prior, het verwondert mij dat gij zoo diepe zaken durft schrijven, die u zoo vele nijdige beknibbelaars verwekken.’ En de prior antwoordde met vollen zielenvrede: ‘Meester Geerit, nooit heb ik een woord geschreven dan in tegenwoordigheid der H. Drievuldigheid.’ En als aangeblazen door den H. Geest, voegde hij er aan toe: En gij, meester Geerit, gij zult deze waarheid, die u nog verborgen is, weldra begrijpen; maar uw gezel zal haar nooit vatten.

Uit deze woorden kreeg Geerit zoo grooten eerbied voor den prior, dat hij het besluit vatte zijne werken overal te verdedigen tegen alle aanvallen, en de plaatsen, die eenigszins bevreemdend mochten klinken, steeds rechtzinnig uit te leggen, zooals de prior ze trouwens ook had gemeend. En met welke trouw Geerit deze belofte stand deed, blijkt uit de brieven, die ons van hem zijn bekend: wie Ruysbroeck aanvalt, valt hem zelf persoonlijk aan.

Waarschijnlijk nam De Groote toen die gheestelike Brulocht en vanden Zeven Trappen mede om ze in 't Latijn te vertalen.⁽¹⁾ Doch bij een eerste bezoek aan Ruysbroeck bleef het niet. Meermaals keerde de Groote naar Groenendaal terug, om er zich nauwkeurig over de tucht en de regel der kanunniken te onderrichten. Had hij vroeger grove vooroordeelen tegen de kloosters gekoesterd, in

(1) Foppens, Bibl. Belg., blz. 355 en Paquot, Mémoires, blz. 421, vermelden ook de vertaling vanden twaelf Dogheden. Uit de twee brieven van De Groote door Nolte in Theol. Quartalschrift van Tubingen 1870 uitgegeven, vernemen wij dat De Groote R.'s Gheestelike Brulocht vertaald had. Ook geeft hij te verstaan dat de vertaling Vanden twaelf Beghinen (de XII Bagutis zegt hij) toen hij schreef (i.e. nog vóór den dood van R., want in denzelfden brief wenscht hij aan den prior aanbevolen te worden) reeds bestond. Dit had Auger (Etude, blz. 189) te recht aangemerkt. Prof. De Vreese (a.c. blz. 36) wijkt in dit punt van Auger af, en hij zegt: ‘C'est à tort qu'on a dit que maître Gérard atteste dans une de ses lettres adressées à Ruysbroeck, que la traduction du traité des Douze béguines était faite également de son temps: à l'endroit visé Groote parle de sa traduction du traité Vanden Zeven Trappen’. Maar zeer zeker heeft Prof. De Vreese ongelijk. Want in dien brief spreekt Groote wel van de vertaling der Twaelf Beghinen en niet van zijn vertaling van de Zeven Trappen. Immers, nadat hij aangegeven heeft dat hij het tweede deel der Twaelf B. niet heeft meegedeeld aan Margareta de Mekerem, omdat de uitwerkselen die er aan de planeten worden toegeschreven hem niet geheel in den haak schenen, gaat hij voort: ‘Aluid eciam latet in praedicto libro, quia nec ipsi attributi effectus aliquando, nec nomina celestibus rebus corporalibus aptata congrue quoad sentenciam et sensum ad teutonicum sunt translata. Nog een andere reden waarom hij de Latijnsche vertaling niet heeft meegedeeld was: dat de vertaling der toegeschreven uitwerkselen en zelfs der namen van de hemellichamen niet nauwkeurig “naar het Dietsch” was.’ - En dan verder: Eciam librum de Gradibus teutonicum optarem non publicari. Dus: ik zou niet wenschen dat het boek vanden Zeven Trappen in 't Dietsch werd uitgegeven. En hij voegt er aan toe: wat er over de hierarchieën der Engelen in staat zou eenigszins moeten gewijzigd worden. Ook heb ik dit, cum timore, in mijn vertaling gedaan. Zooals men ziet, heeft Kan. Auger blijkbaar gelijk.
Of deze Margareta van Mekerem de van elders bekende Margriet van Meerbeke is, geloof ik niet. De Groot schrijft uit Holland en spreekt van een Latijnsche vertaling: hij zal die van daar wel niet hebben moeten meedeelen aan Margriet van Meerbeke te Brussel.

[p. 22]

aanraking met deze monniken verzwonden ze alle: hij bewonderde voornamelijk de door en door gezonde opvatting van het geestelijk leven die er heerschte; de groote wijsheid der instellingen, de nederigheid en den eenvoud; het trof hem immer meer hoe juist zulke inrichting beantwoordde aan de behoeften van den tijd, en op zijn stervensbed verklaarde hij aan de omstaande broeders, die hem vroegen welke de regel zou zijn voor het klooster dat hij had gewenscht te stichten: ‘Niet de regel der Cisterciënsers noch de regel der Karthuizers, maar de regel der kanunniken van den h. Augustinus, zooals die te Groenendaal wordt toegepast.’ Twee jaar daarna stichtte Fl. Radewijns het vermaarde klooster van Windesheim: het groote uitgangspunt van de religieuze hervorming, dat zich vele andere kloosters aansloot, tot kapittel uitbreidde en zelfs het moederhuis, Groenendaal, overschaduwde: In 1414 sloot zich het kapittel van Groenendaal bij het kapittel van Windesheim aan: ontelbare kloosters in de Nederlanden en in Duitschland volgden eveneens.⁽¹⁾

(1) Cfr. Busch, Chronicon Windesemense en Acquoy, Het klooster van Windesheim. Over het verschil tusschen de broeders van het gemeene leven en de kanunniken der congregatie van Windesheim is men het niet eens: de broeders schijnen min of meer een soort van voorbereiding tot de kanunniken geweest te zijn, alhoewel zij toch zelfstandig neven de kanunniken bestonden, zij het ook onder een zelfde kapittel.

[p. 23]

De schaduwen van den nacht daalden dieper en donkerder. De dood had gemaaid onder de duurbaarste vrienden: W. Jordaens, was op 23 November 1372 in een beter leven getreden, waarin de goede kok Jan van Leeuwen hem op 9 Februari 1377 (of 1378?) was gevolgd. Maar Franco van Coudenbergh leefde nog aan 's priors zijde in hoogen ouderdom.

Met het vallen van den nacht werd de avondstemming van het leven nog inniger. Geen oogenblik verloor de prior de tegenwoordigheid van Jezus en Maria. En het gebeurde wel eens dat de Zaligmaker, dien hij steeds als het groote voorbeeld van alle heiligheid had gepredikt, zich zichtbaar aan zijn zijde vertoonde met zijn gezegende Moeder, en hem toesprak: ‘Gij zijt mijn welbeminde Zoon; in wien ik mijn welbehagen heb gesteld.⁽¹⁾ Zoo verhaalden ten minste de monniken onder elkander over hun innig-gevierden prior.

Had hij steeds aan allen die kracht verlangden naar het h. Sakrament des Altaars als de bron van alle hooger leven gewezen, hij zelf had nooit een dag vrijwillig laten voorbijgaan zonder het h. Misoffer op te dragen: een in de tijden uiterst zeldzaam gebruik. Soms overstroomde hem dan zóó een dauw van devotie, dat de krachten des lichaams schenen te bezwijken, en eens een priester moest bijgeroepen worden om het offer te eindigen.

En hoewel dit nog wel eens voorkwam, dat hem de vloed der genade te machtig werd, toch liet hij niet na iederen dag tot het Altaar des Heeren in te gaan.

Maar nu verduisterden ook de oogen. Hij kan de hostie niet goed meer onderscheiden: meermaals hield hij haar tusschen de handen met de voeten van het kruis dat er op was gedrukt naar boven gekeerd. Zijn verrukkingen namen toe; zijn lichaam verzwakte: eens had de misdienaar zoo groote angst gedurende het offer, of de prior wel ten einde

(1) Een in die tijden dikwijls, zelfs gewoonlijk voorkomende groet bij visioenen. Een andere is: Tu es meus et ego tuus.

[p. 24]

komen zou, dat hij den prelaat liep verwittigen. Deze liet den prior tot zich komen en vermaande hem streng in 't vervolg nog mis te lezen en ergernis aan de gemeenschap te geven. De prior luisterde nederig toe en sprak: o Mijn heer Vader, verbied mij daarom niet, bid ik u, nog mis te lezen; want wat misschien van buiten door ouderdom schijnt veroorzaakt te zijn, is veeleer een gave der goddelijke genade; en zoo heeft O.L. Heer mij nogmaals met zijn blijde zoetheid bezocht en gezegd: ‘Gij behoort mij en ik U.’

Doch de dag kwam dat hij wel zijn liefste godsvrucht moest laten varen. Op een kamer der infirmerie woonde hij, met zijn ouden trouwen gezel Franco van Coudenbergh. En zij overdachten te zamen het werk, dat hun God had gegeven te verrichten. Herinneringen uit hunne kindsheid herleefden in hun geest.

Toch tot in zijn stervensstond bleef hij een zoon der gehoorzaamheid. Eens⁽¹⁾ schroeide de koorts hem zóó, dat hij den broeder die hem verzorgde om een glas water smeekte. Maar de proost, die meende dat dit hem schaden kon, liet het niet toe. De vrome prior antwoordde niets hoewel zijn lippen barstten van droogte: liever droeg hij zich aan God uit gehoorzaamheid op dan den lust van het vleesch in te volgen. Echter, daar hij vreesde dat dit hem dooden mocht, zegde hij nederig aan zijn vader: ‘Vader proost, indien ik nu geen water drinken mag, zal ik niet meer van deze ziekte opstaan.’

Al gebeurde dit niet bij zijn laatste ziekte, het feit toont ons wat een juist begrip hij had van de gehoorzaamheid, en hoe lief zij hem was, zelfs op het krankenbed.

De duivel deed ook een laatste poging om den vrede van zijne ziel te storen. Hij voelde zijne tegenwoordigheid. En al was het hem leed dat zoo vuil gebroedsel hem nader treden kon, toch vreesde hij hem niet. En hij sloeg zich dan rouwmoedig de borst. Want hij bekende dat de duivel deze macht over hem had verkregen, omdat hij eens al te lichtvaardig het verzoek van eenige jongere en verslapte kanun-

(1) Dit verhaal hoort wel niet hier, maar kan toch als voorbeeld dienen.

[p. 25]

niken had ingewilligd, om verschillende officies der afgestorvenen voor één week in eens te lezen.

Maar het beeld van zijn moeder, dat in zijn grijzen ouderdom nog steeds warm leefde in 't gemoed van den zoon, rees voor hem op⁽¹⁾ en hij herinnerde zich hare voorzegging uit hare verschijningen in zijne jeugd: dat hij bij de komst des Heeren gelukzalig zou ontslapen.

En de dood bracht hem geen schrik, maar vreugde. Wie hem bezocht, was verbaasd en gesticht over de groote rust, die woonde in hem, en over zijn vurig verlangen om ontbonden te worden uit het lichaam en met Jezus, den lang-gewenschten Bruidegom, te zijn. Hij dorstte naar zijn komst, als het hart naar levende wateren. ‘Wanneer zal ik komen en verschijnen voor het aangezicht van mijn God!’ was de bede die steeds welde uit zijn ziel. Ja vroom zou het geweest zijn Johannes te beweenen; maar vromer zich met hem te verheugen, omdat hij in eeuwige vreugde het zoo smachtend verlangde heil onmiddellijk genieten zou.

Daar hij voelde dat de dag zijner dood aanstaande was, smeekte hij om uit de kamer van den proost naar het gemeenzame ziekenvertrek te worden overgebracht. Nog vijftien dagen leefde hij daar ten prooi aan koorts en hevigen buikloop. Eindelijk, in tegenwoordigheid der broeders uit het klooster, die naast hem knielden en baden, in volle bewustzijn en met den blos des levens op het gelaat, terwijl de stille tonen der aanbeveling van de ziel om hem ruischten, blies bij zachtjes, zonder doodstrijd, zonder dat iemand het merkte, den laatsten adem uit. Het was in de octaaf der h. Katharina, den 2^en December 1381, in den ouderdom van meer dan acht-en-tachtig jaren, na vier-en-zestig jaren priesterschap.

Een zijner vrienden, de deken van Diest, zeer ervaren in de geneeskunde, had den eerbiedwaardigen prior in zijn laatste ziekte willen verzorgen. Evenals vele andere personen, die op 't nieuws van 's priors aanstaanden dood naar Groenendaal heenstroomden, om nog een laatste maal zijne gelaatstrekken te mogen aanschouwen, begaf hij zich ook naar het klooster en wilde er het einde afwachten. Hij ver-

(1) Pomerius spreekt hier niet van eene nieuwe verschijning.

[p. 26]

pleegde hem met de grootste zelfopoffering. Als hij nu, 's nachts na den dood, in de kerk bad en een zachte slaap zijn vermoeide oogen had toegedrukt, zag hij plots, o wonder! den prior, in priestergewaden gehuld, opgaan tot het Altaar! Zoo verrukkelijk schoon was dit gezicht, dat de deken, ontwaakt, niet uitdrukken kon al de heerlijkheid die hij had mogen aanschouwen.

Allereenvoudigst, zooals het paste bij dien eenvoud van leven, werd de prior ter aarde besteld en begraven in de eerste kerk van 't klooster. De monniken zongen psalmen en riepen tot God om erbarming en lazen missen: maar zij verwachtten meer van de voorspraak huns vaders, dan zij meenden dat hij hunne beden behoefde.

Vijf jaar later, in 1386, op 10^en Juli, stierf ook Frank van Coudenbergh. De nieuwe, ruimere kerk, die hij nog begonnen had, was juist voleindigd⁽¹⁾: daarin werd hij de eerste begraven.

Te dien tijde was Johannes 't Serclaes bisschop van Kamerrijk. Om de diepe achting, die hij steeds voor den proost had gekoesterd, wilde hij zelf persoonlijk de begrafenisdienst met groote plechtigheid uitvoeren. Tijdens zijn verblijf in het klooster hoorde hij veel over de heiligheid van Ruysbroeck, wiens aandenken nog in aller geheugen lag. De kanunniken verzochten hem om het lijk van den prior te mogen opgraven, en ter ruste leggen, in de nieuwe kerk, naast het lijk van den proost, opdat zij beiden, die in het leven waren vereenigd geweest, ook niet door den dood zouden gescheiden worden.

De bisschop willigde hun bede in.

Met alle nauwkeurigheid heeft Pomerius ons het verhaal dezer translatio bewaard: alles is er zóó werkelijk gezien, dat zijn relaas alleszins het meeste vertrouwen verdient:

Het lijk van den prior werd volledig ongeschonden ontdekt. Zijne kleederen, zijne priestergewaden hadden hoegenaamd niets geleden; zijn lichaam was gaaf en heel: het tipje van den neus alleen was een klein weinigje

(1) Ze werd echter eerst in 1393 gewijd, cf. Anal. Boll. a.c. blz. 20.

[p. 27]

aangeraakt. Op bevel van den bisschop werd nu het lichaam drie dagen lang uitgesteld, opdat iedereen uit de omstreken het mocht komen bewonderen. Vele leeken hebben dan ook dit lijk kunnen zien en kussen, wier openbare en plechtige getuigenissen, evenals dat van de nog levende broeders, Pomerius, die hierover een grondig onderzoek had ingesteld, heeft ingewonnen: onder eed hadden zij in tegenwoordigheid van Pomerius en van vele anderen hun woord bevestigd.

Op den derden dag werd Ruysbroeck met groote pracht, voor een gansche schare volks, in éénzelfde, maar afgedeeld graf met Franco van Coudenbergh vlak vóór het hoogaltaar van Onze Lieve Vrouw begraven: de proost lag rechts naar het Zuiden, de prior links naar het Noorden.

(Slot volgt).

J. Van Mierlo J^r, S.J.