Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1910

[p. 255]

Het leven en de werken van Jan van Ruysbroeck⁽¹⁾

Eerste hoofdstuk
Vorming

De schrijver, de denker, de heilige, wiens beeld wij in de volgende bladzijden willen beproeven te ontwerpen, ontving zijn naam, een poëzie gelijk⁽²⁾, van een klein dorp op twee mijlen afstand bezuiden van Brussel aan de Senne gelegen, Ruysbroeck.

De overlevering, die echter niet door zijn eersten biograaf Pomerius gesteund wordt, heeft bewaard dat hij

(1) In de Middeleeuwen Ruusbroec.
Veruit de volledigste en beste studie over hem is die van kan. Auger in Etudes sur les Mystiques des Pays-Bas au M.A. verschenen in Mémoires couronnés... publiés par l'Académie royale des sciences des lettres et des beaux-arts de Belgique, Bruxelles 1892 en zijn doctorsthesis: De doctrina et meritis Joannis Van Ruysbroeck, Lovanii 1892. Het werk van A. Van Otterloo Jan van Ruysbroeck, Amsterdam 1874, waarvan de derde uitgave, bezorgd door J.C. van Slee, onlangs verscheen, is gansch in protestantschen geest geschreven en geeft blijken van bijna volslagen onbekendheid met de Katholieke leer. Prof. Kalff in zijn Geschiedenis der Nederl. Letterk. I heeft zijn beoordeeling van Ruysbroeck vooral op dit werk gesteund: kan. Auger vermeldt hij niet eens in de bibliographische aanteekeningen. Het artikel van Prof. De Vreese over Ruysbroeck in Biographie nationale, geeft gewoonlijk een samenvatting van Auger's Fransche studie, waarin echter enkele onjuistheden zijn geslopen. Ik heb er op gelet deze onnauwkeurigheden te verbeteren, al verwijs ik er gewoonlijk niet naar.

(2) De humanisten der 17^e eeuw hebben die ook gevoeld, en ze dichtten:

Hactenus in terris quasi gemma sepulta latebat,

Ac, velute paucis unio, notus erat

Coelicus hic doctor, IEHOVAE cui gratia nomen,

Cognomen tribuit grande SONORA PALUS.

(Uit een gedicht van Bartholomaeus Laurens Poin in de latere uitgaven van Surius).

[p. 256]

geboren was uit adellijken huize.⁽¹⁾ Maar over zijn vader is ons niets bekend.⁽²⁾ Ook zijn geboortejaar, 1293, moet berekend worden.⁽³⁾

De hoogten van beschouwing, waartoe de geest van onzen mysticus eens opstijgen zou, zag de verbeelding van zijn leerlingen in zijn vroegste levensjaren door een wonderbare gebeurtenis voorspeld: het geschiedde eens, dat het kind, pas zeven dagen oud, terwijl het door zijn baker gewasschen werd, hoewel nog zoo klein en teeder, in het bekken recht bleef staan. ‘Op die wijze zou hij eenmaal zijn geest oprechten in de goddelijke beschouwing, die boven de natuur zoo stond in zijn lichaam.’⁽⁴⁾

De vroegste kinderjaren van Johannes werden om-

(1) Deze bewering der latere biographen steunt alleen op het feit dat Ruysbroeck met de Hinckaert's, die tot het groote Serroelofsgeslacht behoorden, verwant was. Prof. W. De Vreese brengt in zijn artikel eenige namen bij van Ruysbroeck's die gevonden worden in een obituarium van de O.L. Vrouw ter kapellenkerk te Brussel. Was dit familie van onzen Ruysbroeck? Best mogelijk.

(2) Prof. De Vreese ibidem noemt een zekeren Arnold de Rusebrueck, die in 1264 van Guido van Meyghem de tiende van Meyghem onder Dworp, waarvan de kapel van Ruysbroeck afhing, verkreeg: volgens hem kon deze Arnold van Rusebueck de vader van onzen Ruysbroeck geweest zijn. De vader is wel niet waarschijnlijk, misschien de grootvader: maar dit zijn niet meer dan loutere veronderstellingen. Wij weten niet eens hoe onze gelukzalige eigenlijk heette. K. Ruelens (Jan v.R. & Blommardinne, in Vercoullie's Inleiding op Hadewych) meent dat Ruysbroeck een bastaardzoon zou kunnen zijn van Willem van Eleghem, broeder van Jan Hinckaert, en zoon van den schepene van Brussel, Gerelmus Hinckaert. Wanneer men voor dergelijke veronderstellingen geen schijn van bewijs heeft, is het een gewetenszaak de kitteling van den geleerde om dergelijke ‘vondst’ mee te deelen, weerstand te bieden. Overigens, naar al wat men daaromtrent berekenen kan, was deze Willem van Eleghem nog te jong in 1292. Ik voor mij kom telkens onder den indruk dat R. niet van begoede ouders was: hij werd te Brussel door een bloedverwant opgevoed; deed geen hoogere studiën, bleef steeds eenvoudig priester en kapelaan; ook zijn moeder, toen zij naar Brussel kwam, ging zich op het begijnhof vestigen.

(3) Niet 1294 zooals wel eens verkeerdelijk wordt aangenomen. Hij stierf immers in 1381, in den ouderdom van 88 jaren: octoginta et octo annorum cum jam fuisset.

(4) Omdat in dit feit de interne finaliteit ontbreekt en het overigens met een soortgelijke gebeurtenis uit de legende van den hl. Nicolaus verbonden tot een symbool is opgegroeid, mag men het zeker wel als vrome legende beschouwen.

[p. 257]

geurd door de liefde eener misschien al te teedere moeder. Vroom als deze was, legde zij in het hart van haren zoon de kiemen van een diepe, krachtige godsvrucht. Zeer vroeg ontwaakte dan ook in die jeugdige ziel de zucht naar God: aardsche vermaken konden hem geen genoegen verschaffen; de liefde voor hooger dingen had haar tooverstaf op hem gelegd.

Doch de moeder, wier eenige zoon en troost hij hoogst waarschijnlijk is geweest, wel gevoelende, onbewust, dat hij haar eens ontsnappen zou, zoo zij hem tot hoogere studiën toegang schonk, wilde hem niet van haar zijde laten heengaan.

Echter werkte de vingerdruk van God sterker dan de omhelzingen der moeder. Toen de jonge Johannes eens te Brussel zijn bloedverwant, priester Hinckaert, had bezocht, legde hij hem zijn verlangen bloot om ook eenmaal als dienaar des Heeren vóór het altaar te staan. Hinckaert, die de schatten dezer ziel had vermoed, nam hem op in zijn woning, en zond hem aan de latijnsche scholen in de stad. Dit gebeurde in 1304.⁽¹⁾

Sedert 1296 bewoonde Jan Hinckaert, de zoon van Gerelmus Hinckaert die sedert 1287 meermaals schepene van Brussel was⁽²⁾, een huis op St. Goedelenzavel, ‘dat is te zeggen het kerkhof op den hoek der huidige Markiesstraat, welke dan den naam van Gasthuisstrate droeg, en nevens of tegen het onlangs nog bestaande St. Goedelen - later St. Geertruyen - gasthuis.’⁽³⁾ Hij was te dien tijde pas priester gewijd.⁽⁴⁾

Zonder juist een wellustig leven te leiden, was zijn handel en wandel weinig boven het gewone van helaas! velen zijner standgenooten verheven⁽⁵⁾. Echter droeg zijn

(1) Men zegt gewoonlijk dat R. het huis zijner moeder ontvlucht was; dit mag ons niet bevreemden, want dit gebeurde wel meer in dien tijd; echter Pom. zegt alleen: casu veniens ad domum memorati canonici.

(2) In 1287, 1289, 1292-1297, 1299, 1300, 1303, 1306.

(3) K. Ruelens o.c. blz. xliv.

(4) Toen R. bij hem kwam wonen in 1304 was hij nog geen kanunnik, zooals dikwijls verkeerd gezegd wordt.

(5) Zeer gewoonlijk wordt beweerd dat Hinckaert een slecht leven zou hebben geleid. Pom. zegt alleen: cum per aliquot annos vitam seculariter actitasset. Zijn bekeering was niet van een leven van uitspattingen tot een leven van vroomheid, maar van een leven van alledaagschheid tot een leven van heiligheid.

[p. 258]

voorbeeld er niet weinig toe bij, om de godsvrucht van zijn pleegkind nog te verinnigen: aan zijn zijde groeide steeds krachtiger in den naar inwendige ontwikkeling strevenden knaap het verlangen naar het priesterschap.

Nadat Ruysbroeck omtrent vier jaar de latijnsche scholen had bezocht, zoodat hij niet veel meer dan de beginselen der spraakkunst beheerschte, drukte hem de ijdelheid van alle menschelijk weten dat niet tot zedelijke verbetering en hooger leven voert, te pijnlijk, dan dat hij langer nog ijdele eer en valschen roem daarin zou nastreven: hij zegde vaarwel aan de wereldsche wetenschap, om zich voortaan uitsluitelijk aan de studie van God met zijn volle ziel toe te wijden.

Zijne moeder echter had het vertrek van haar zoon zeer smartelijk gevoeld. Haar knelde, zonder zijne tegenwoordigheid, de druk van het leven te zeer. Om steeds de warmte dier oogen, als zij gloeiden in haar moederoogen, te mogen genieten, was zij zich ook intusschen te Brussel komen vestigen. Maar dewijl het haar niet geoorloofd was met hem onder één dak te verblijven, betrok zij een huis op het Begijnhof, waar zij zoo dikwijls mogelijk de vreugde van zijn bijzijn smaken mocht.

Doch mettertijd begon de geur der heiligheid van haren zoon zich om haar heen te verspreiden. Er werden wonderen verteld van zijn vroomheid. Dan betraden vrienden en verwanten haar stille woning, en verhaalden haar met behagelijk gefluister wat onder de burgers der hoofdstad over haar kind de ronde deed. En zoo zwol haar moederlijke boezem met rechtmatige fierheid, meer nog dan indien zij naar wensch door zijn lichamelijke aanwezigheid ware verkwikt geworden. Langzamerhand ving nu ook bij haar het louterende werk der genade aan: de heilige Geest zuiverde haar al te zinnelijke liefde van alle aardsche gehechtheid; en onder den warmen adem zijner gratie ontkiemde die onverdelgbare, innig-diepe liefde van moederziel tot kinderziel.

Hoe zeer Ruysbroeck zijne moeder beminde bleek genoegzaam na haren dood. Want de vrome weduwe mocht het geluk niet beleven haar kind te zien, staande in het heilige priesterkleed, terwijl hij den driemaalheiligen,

[p. 259]

menschgeworden God aan den Vader ten offer bood. Geen oogenblik week hare herinnering uit de gedachtenis van Johannes. Dagelijks bestormde hij den hemel met beden voor haar zieleheil. En het gebeurde hem meermaals, alsof de geliefde vrouw vóór hem verscheen, omringd met de vlammen van het vagevuur, hem treurig klagend: Mijn zoon, o hoe lang moet de dag uwer wijding nog uitblijven!

Tot dien gelukzaligen dag bereidde zich de jongeling voor met steeds grooter inwendigheid. Reeds sedert lang had hij al zijne krachten in den dienst des Heeren geheiligd: als medehelper van Jan Hinckaert bij de heilige Mis en bij het kerkelijk officie⁽¹⁾, was geheel zijne wandeling in den hemel.

Wanneer eindelijk, in 1317, Ruysbroeck voor het eerst het verheven vergeldingsoffer der Mis had opgedragen, daalde in zijn ziel de zalige vertroosting, dat zijn moeder was ingetreden in de blijdschap des Heeren: hij zag haar in den geest met heerlijken glans van glorie omzweefd en met een danklied op de lippen voor het geluk, dat haar door de offerande van haar zoon was te beurt gevallen.⁽²⁾

Zoo beloonde de Heer haar eigen offer, dat zij Hem van haar kind, met bloedend hart weliswaar, had aangeboden.

(1) Pomerius: quem... effectum vicarium ejusdem ecclesiae sanctae Gudulae, etiam ad sacros promovit ordines. Vicarius beteekent alleen medehelper, voornamelijk der kanunniken bij het kerkelijk officie. R. was vicarius vóór hij priester gewijd werd.

(2) R. verklaart ons zelf van welken aard dit visioen is geweest. Nadat hij, in de Sierheid der geestelijke Bruiloft de noodzakelijkheid van het algemeene gebed heeft aangetoond, verklaart hij hoe dit echter niet belet voor enkele personen in 't bijzonder te bidden, en hij voegt er aan toe: Soe wert die mensche biwilen soe ynnich ende soe ontfunc in sinen gebede, dat hi ontfeet ene gheestelike antwoerde dat sijn ghebet ghehoort is (VI, blz. 115-116).

Tweede hoofdstuk
De Mystiek

Reeds lang vóór Ruysbroeck de priesterwijding ontving, had hij in St. Goedelen de bedieningen der lagere clerici, als medehelper van zijn bloedverwant Hinckaert

[p. 260]

waarschijnlijk, waargenomen. Meer dan eenvoudig toegevoegd priester of kapelaan schijnt hij nooit geweest te zijn.

De hooge waardigheid, waarmee de Heer hem had bekleed, vatte hij slechts op als een nieuwe verplichting tot nog grooter heiligheid. Hij leefde steeds in het zalige huis, dat zijn kinderjaren had beschut, waarin hij tot man was opgegroeid. Zijn beschermer kan toen canonicus minor zijn geweest. In 1328 wordt hij voor het eerst aangetroffen als canonicus major der vierde Probenda van St. Goedelen.⁽¹⁾

Maar Ruysbroeck liet zich weinig door rijke eereplaatsen afleiden van het verborgen leven der inwendige beschouwing, dat altoos voller en machtiger in hem aangroeide. Hij verdiepte zich nu in de lezing der groote mystieken: Dionysius Areopagita, Augustinus, Gregorius den Groote; van de lateren de beide Victorijnen Hugo en Richardus, maar niet het minst van den h. Bernardus en den h. Bonaventura.⁽²⁾ Daarin voedde hij dagelijks zijn ziel met hemelsche spijze. In het stille genot van zijn boeken, in afgetrokken vereeniging met God, die niet gestoord werd door het uitoefenen der plichten van zijn ambt noch door de beslommeringen der geestelijke leiding van naar God opstrevende harten, sleet hij de jaren zijner manheid: een eenvoudig en voorbeeldig priester in de oogen der wereld.

Het was een tijd van verderf misschien in de hoogere standen der Kerk, maar ook tevens van intens geestelijk leven.

Na de eeuwen van verval en verrotting, die de dood van Karel den Groote en de invallen der Noormannen hadden na zich gesleept, was met de jaren 1050-1100 de wedergeboorte begonnen. Uit het klooster van Cluny had

(1) Er waren twee kapittels in St. Goedelen. Een eerste fondatie bestond uit een kapittel van twaalf kanunniken (majores) door Lambrecht (Baldericus), graaf van Leuven en Brabant, in 1047 gesticht (cf. diploma dezer stichting bij Miraeus en Foppens opera dipl. I, 57): een tweede, van tien kanunniken (minores) werd gesticht door hertog Hendrik I in 1226. (Cf. diploma dezer stichting ibid. blz. 200).

(2) Hiermede zijn de voornaamste bronnen van zijn werk aangegeven. Of Ruysbroeck die onmiddellijk of middellijk heeft gekend, valt nog te onderzoeken.

[p. 261]

het machtige woord geklonken dat over de wereld nieuw leven schiep. En terwijl de strijdlustige ridders hun onverzoenbare veeten naar het verre Palestina, naar Asia en Egypte overbrachten, en het vuur van hun moed in den kamp voor het kruis vergeestelijkten, riepen de machtige Dominicus en de zoete Franciscus de smachtende zielen naar de Liefde voor de Armoede op. Nu louterden zich de driften die woekerden in de harten, nu vereenigden zich de krachten in een machtigen brand van Minne, die gansche dorpen op karren naar Jerusalem dreef, die scharen, ja legers van kinderen met het kruis op de borst op wijdverloren wegen in de armen der Dood voor den Zaligmaker knelde.⁽¹⁾

Dan kwam de roemrijke dertiende eeuw, de eeuw der Liefde: Liefde der Wetenschap, Liefde der Kunst, Liefde des levens ook, Liefde van God; liefde die brandde in de zielen der nederigsten die steenen droegen voor den bouw van ons nooit genoeg te bewonderen kathedralen.

Op het gebied der Wetenschap was dit de eeuw van den rijpen bloei der Scholastiek, met aan haar hoofd Albertus de Groote en Thomas van Aquino. De verspreide stukken der godsdienstleer, die tot dusver onsamenhangend uit overlevering en openbaring waren behandeld, worden door deze machtige geesten tot één grootsch gebouw vergaderd: waartoe de Rede ook het hare bijdroeg, om ze met haar eigen licht te bestralen en immer nieuwe, altoos prachtige harmonieën tusschen weten en gelooven kond te maken.

De Mystiek is het leven der Kerk zelf: ook heeft zij nooit opgehouden in haren schoot. Maar toen in de negende eeuw Johannes Scotus Erigena de schriften van Dionysius Areopagita, die op het einde der vijfde eeuw schijnen te zijn ontstaan, in 't Latijn had vertaald, was haar tevens voor lange tijden nieuw voedsel voorbereid. Verre van Augustinus, die steeds voor het Westen de bron van alle theologische kennis was geweest, te verdringen, kwam Dionysius, om zijn gemeenzamen oorsprong uit het Plato-

(1) Deze episoden uit de kruistochten zijn genoegzaam bekend. Men mag dit fanatisme noemen. In alle geval bewijst het de intensiteit van religieus gevoel dat heerschte onder het volk.

[p. 262]

nisme, de mystische elementen bij den grooten kerkvader tot haar volle ontwikkeling versterken.

Met den opbloei der Scholastiek bleef een opbloei der Mystiek, die steeds een twijg van het godgeleerde denken was geweest, niet uit. Naast de beroemde scholastieken, niet tegenover hen, stonden even zoo krachtige denkers op, die uit het gansche leersysteem, zich die stukken ter behandeling en ter verdieping hadden uitgekozen, welke vooral op de vereeniging van God en de ziel betrekking hebben.⁽¹⁾ De speculatieve Mystiek is dus een aanvulling der Scholastiek. Ook zijn de grootste scholastieken tevens de grootste mystieken geweest.

In de twaalfde eeuw waren de banen der mystiek reeds voorbereid door de school van St. Viktor, bij Parijs, met Hugo en Richardus aan haar hoofd. Ook de H. Bernardus had in hun geest gewerkt en zijn Commentaar op het Hooglied is als het tekstboek der latere mystiek geworden.

Doch de mystiek in de leer ging niet zonder de mystiek in het leven. In de twaalfde eeuw reeds vangt de groote strooming aan, die door geheel de dertiende varen zou. Toen zag de hl. Hildegardis (1098-1178) van Bingen, abdis van het Benediktinerinnenklooster op den Rupertsberg, visioenen die de wereld deden sidderen,⁽²⁾ terwijl hare ordenszuster, Elisabeth van Schönau bij Overwesel, († 1165) in haar liber viarum Dei verhaalt van den berg, op wiens hoogte de God met tweesnedig zwaard gezeten is.

Bij het einde der twaalfde en heel de dertiende eeuw door, gaat een golf van mysticisme over alle landen van

(1) Hoe weinig gegrond de bewering van sommigen is, als zou de Mystiek een beweging zijn tegen de Scholastiek, blijkt uit het gezegde reeds genoegzaam. Alle scholastieken waren eenigszins mystieken, en het is zeer waar wat M. De Wulf heeft gezegd: Dans un sens large on peut dire que tout scolastique, en tant que théologien, a ses heures d'envolées mystiques. (Hist. de la phil. médiévale, blz. 220). In denzelfden zin zegde ook Harnack: Die Mystik ist die Voraussetzung der Scholastik. (Dogmengeschichte, 3^e uitg. III, 303) en: Bonaventura, Albertus und Thomas Aquinas sind die grössten Mystiker gewesen, nicht obgleich, sondern weil sie Theologen und Bettelmönche waren. (Ibid., blz. 391).
Eerst tegen de tweede helft der 14^e eeuw begint tegenkanting tegen de spitsvondigheden der latere Scholastiek.

(2) Haar boek ‘Scivias’ is echter waarschijnlijk onecht.

[p. 263]

Duitschland, niet alleen in de kloosters, maar zelfs onder het volk. Sedert de Dominikanen met de geestelijke leiding van de meeste nonnenkloosters werden vertrouwd, neemt de beweging immer toe aan diepte en zekerheid. Dan treffen wij de gestalten aan van Gertrudis van Hackeborn, die het klooster van Helfta bestuurde, de Heilige Gertrudis (1254-1301), de hl. Mechtildis en de grootste dichteres van allen, de begijn Mechtildis van Magdeburg (± 1210 † ± 1270-75), die door haar wonderbare zienerskracht meer dan eens de verbeelding van een Dante bevruchtigd heeft.

Maar nergens bloeide de Mystiek zooals ten onzent. Toen in 1212 Bisschop Fulco van Toulouse door de ketters uit zijn bisdom verdreven naar de Nederlanden kwam, stond hij verbaasd over het groote getal heilige en visionnaire jonkvrouwen die in stille afzondering hunne maagdelijke krachten in beschouwing des Heeren hadden ten offer gebracht. Dan leefden Maria van Oignies (1177-1213), de wonderbare Christina van St. Truiden, die in 1224 voor goed stierf in haar 74^e jaar; de minder bekende, maar veel aantrekkelijker en gezonder Margaretha van Yperen (1216-1237), de H. Lutgardis (1182-1246), de gelukzalige Juliana, die in 1245 den bisschop van Luik Robertus tot het vieren van het H. Sakramentsfeest overhaalde als hoogste uitdrukking der devotie, die sedert lange jaren de gemoederen had gevoed.

De speculatieve Mystiek, die evenals de scholastiek, zich totnogtoe in de taal der Kerk had uitgedrukt en voor de groote menigte een boek met zeven sloten was gebleven, vond eindelijk ook een uiting in de spraak van het volk. Nooit was het onderricht van het volk door sermoenen en preeken in de landstaal eigenlijk verwaarloosd geweest. Maar met de klimmende innigheid van het geestelijke leven werd steeds meer de behoefte gevoeld aan grondiger, krachtiger leering. De beruchte Eckehart O.P. († 1327) die te Parijs, te Strassbourg, maar voornamelijk te Keulen theologie onderwees, was het voornamelijk die de geheimen der scholastiek voor de van alle kanten toestroomende scharen in een beeldrijke, maar dikwijls al te stoute taal ontdekte.⁽¹⁾

(1) Zie over hem voornamelijk H. Denifle O.P.: zijne drie artikels ter weerlegging van de waardelooze Geschichte der Deutschen Mystik, van Preger (die helaas! door sommige protestantsche schrijvers alleen gekend is) in Historisch-Polit. Blätter (1875) en Meester Eckeharts lateinische Schriften und die Grundanschauung seiner Lehre in Archiv für Liter- u. Kirchengeschichte 1886. II, blz. 417 vlg.

[p. 264]

Zoo groot was zijn invloed, dat wij ten onzent reeds in de eerste helft der 14^e eeuw (echter voornamelijk in de tweede) handschriften aantreffen met uittreksels uit zijn sermoenen, waarvan bijzonder de praktische deelen, en nog wel de exempelen, de verbeelding onzer voorvaderen hadden geraakt.

Maar ook ten onzent was reeds vroeger de mystiek in de volkstaal niet onbeoefend gebleven. Beatrix van Nazareth schrijft omtrent het midden der 13^e eeuw hare visioenen in het Dietsch, opdat Willem van Afflighem ze in 't Latijn vertale; omtrent denzelfden tijd zong, met onuitputtelijke schoonheid van poezie, in den vorm der minneliederen, van de Almacht en van de smart der Liefde, de eerste groote dichteres en prozaschrijfster van Nederland, de geheimzinnige Hadewych. En uit de eerste jaren der veertiende eeuw is ons een bundel sermoenen bewaard gebleven, die hoewel grootendeels uit het Duitsch vertaald, toch ook wel oorspronkelijk Nederlandsche gedeelten bevatten, de Limburgsche Sermoenen. Nog uit denzelfden tijd stamt ook de, zoo niet kettersche, dan toch zeer vrijzinnige Dialoog van Eggaert en de onbekende leek.⁽¹⁾

Maar de liefde stuwt voort als een onbedwingbare bergstroom, die, wanneer hij niet door stevige dijken bedwongen en geleid wordt, dood en verwoesting sticht.

Sedert de 10^e eeuw was Italië en het Zuiden van Frankrijk een prooi van mystische secten geweest. De Catarrhen, die de ketterijen der Manichaeers en der Gnostieken hadden vernieuwd, en onder den dekmantel van een streng-ascetisch leven de jammerlijkste verrotting verborgen, kwamen naar het Noorden opgevaren en sleepten door hun uiterlijk-vromen levenswandel de eenvoudige volksmassa in hun dwaling mee.

In het begin de 12^e eeuw begon een leek uit Zeeland, Tanchelm, het zaad des verderfs langs de kusten uit te

(1) Onlangs nog gedeeltelijk uitgegeven door D^r C.G.N. De Vooys in Nederl. Arch. voor Kerkgesch.. dl. VII, afl. 2.

[p. 265]

strooien. Door den bijval van zijn woord aangedreven, zakte hij naar Antwerpen af, waar hij zich ‘tot zulk een toppunt van hoogmoed verhief, dat hij zich de zoon van God liet noemen en bezingen.’ Maar de H. Norbertus trad hem krachtdadig in den weg, en opende de oogen van vaders en moeders, die het zich als een eer hadden aangerekend hun dochters den ontuchtigen boetpreeker ter genieting over te leveren.

In de twaalfde en dertiende eeuwen stroomden weduwen, weezen en maagden, door de groote rampen, de oorlogen, de pest, zonder dak, zonder brood geraakt, in de begijnhoven, die een vergadering van godvruchtige vrouwen (later van mannen) waren geweest, uit aangeprikkelde en gespannen godsdienstvrees of om bescherming toe. Het kon natuurlijk niet uitblijven, of het krioelde er weldra van de ergste dwaalleeren. Fraticellen, nakomelingen der spirituales die tegenover de fratres de communitate den regel van den H. Franciskus in al hare strengheid hadden willen bewaren en weldra tot de grofste mystische droomerijen vervielen, beggarden, en begijnen smolten in de 14^e eeuw met de secten van den vrijen geest te zamen; in alle steden omtrent, zien wij hen, onder een of anderen vorm, met meer of mindere mate, de verderflijkste ketterijen, die gewoonlijk in algeheele vrijheid van gezag, geestelijken hoogmoed en vleeschelijke liefde ontaardden, met jammerlijkst fanatisme verspreiden en tot op den mutsaard verdedigen.

Zoo stierf in 1310, te Parijs, de begijn: Margriet Porrette, die beweerde dat een mensch, in de liefde van Christus verzwolgen, de lusten der natuur met onbeperkte vrijheid naleven mag.⁽¹⁾

Ook te Brussel had de ketterij het hoofd opgestoken.

(1) Wat ons over deze ketterij bekend is, stemt geheel overeen met hetgeen R. van sommige ketters beweert in de Chierheit, blz. 174:
Ende hiertoe hoert mere arbeit, segghen si, datmen der doghede quite werde inder ledicheit, dan die doghede te vercrighene. Ende hier omme willen si vri sijn ende niemanne ghehoirsam, noch Pause, noch Biscoppe noch Prochiane... Ende hier omme soe wat die lijflike nature begheert, dat moghen si werkelik doen, want si sijn ter onnoeselheit comen ende hem en is ghene wet gheset... Ende hier omme en houdense van vasten noch van vierten noch van ghenen gheboden.

[p. 266]

Een ons alleen onder den naam van Blommardinne bekende vrouw verdedigde haar met woord en schrift.⁽¹⁾ Voor de oogen der wereld gold zij als eene zeer heilige vrouw; men geloofde zelfs dat, wanneer zij ter h. Tafel naderde, twee Serafijnen haar aan beide zijden uitgeleide deden.⁽²⁾ Zij wist een gansche menigte van volgelingen, niet alleen te Brussel, maar over geheel Brabant om zich heen te scharen: het hoofdonderwerp van hare leer was de geest van vrijheid en de liefde: zij noemde deze vrije liefde: ‘de serafijnsche liefde’; maar in den grond was het eene verheerlijking van de schandelijkste zinnelijkheid. Wanneer zij schreef of leerde, zat zij, om grooter ontzag in te boezemen, in een zilveren zetel: de H. Geest, naar zij beweerde, gaf haar de woorden in die zij sprak of jaarlijks aan hare geestverwanten omzond. En zoo schoon waren hare werken met den mantel der waarheid gekleed, dat slechts een scherpziend theoloog de kiemen van verderf ontdekken kon. Uit de gebrekkige gegevens over haar valt het moeilijk vast te stellen waarin nu juist hare ketterij heeft bestaan. Het mocht echter niet te ver van de waarheid zijn, zoo men meende dat zij, hoofdzakelijk, bestond in een overdreven opvatting van de vrijheid die de goddelijke liefde schenkt: welk eene opvatting zeer gemakkelijk van de geestelijke liefde tot de droevigste uitspattingen kon afdwalen. Deze leer zal dan wel in hare groote trekken hebben overeengestemd met die van Margriet Porrette, of met die eener zekere Maria van Valenciennes over wie Gersonuis enkele bijzonderheden heeft bewaard.⁽³⁾ Zij werd als prophetes en wonderdoenster door hare volgelingen begroet; zij beweerde, ja, liet door schriften verspreiden, dat haar geest in de Godsbeschouwing

(1) Wat ons over haar bekend is, weten wij alleen uit Pomerius.

(2) Eene legende, die ook meermaals in de geschiedenis van mystieke vrouwen uit die jaren wordt aangetroffen, b.v. St. Lutgart.

(3) Sommigen, o.a. Schmidt in art. Ruysbroeck der Realencycl. für protest. theol. (eerste uitg.) hebben zelf deze Maria van Valenciennes met de Blommardinne vereenzelvigd. Maar dit is moeilijk aan te nemen. Immers Gerson was eerst in 1363 geboren en Maria van Valenciennes zou reeds vóór 1343 te Brussel gepreekt moeten hebben, daar R. tegen haar optrad vóór hij naar Groenendaal ging.

[p. 267]

was te niet gegaan en weder opnieuw geschapen; zij had met ‘ongelooflijke scherpzinnigheid’ een werkje opgesteld waarin over het voorrecht en de verhevenheid der goddelijke liefde werd gehandeld; zoo iemand daartoe gekomen was, beweerde zij, wordt hij van alle wet bevrijd, naar het woord van den Apostel: Charitatem habe et fac quod vis; want, waar de geest des Heeren is, daar heerscht vrijheid.

De verheerlijking der persoonlijke vrijheid is ten allen tijde het kernpunt geweest van alle heterodoxe mystiek.⁽¹⁾ Daartegen heeft steeds alle ware mystiek gewaarschuwd: en hadden wij geen ander bewijs voor de rechtzinnigheid van Ruysbroeck, dan den nadruk, dien hij steeds legt op de noodzakelijkheid van de gehoorzaamheid ook voor wie tot de hoogste Godsbeschouwing is opgestegen, aan geheel de leer der h. Kerk en aan de geestelijke leiders en oversten; van den eerbied voor Christus en voor de heiligen, voor al de middelen van heiligheid in de zeven Sakramenten en in de gaven van den h. Geest, voor een gemeenzaam leven, dat alle zonderlingheid schuwt: dit ware ruimschoots voldoende om zijn naam tegen alle beschuldigingen van andersdenkenden vrij te pleiten.⁽²⁾

Zooals Margriet Porrette en Maria van Valenciennes zal ook Blommardinne hebben geleerd.

Bewogen door het groote gevaar, dat uit dergelijke overdrijvingen mocht voortvloeien voor het gewone volk, zette zich Ruysbroeck aan den arbeid, om de hem vertrouwde kudde te beschermen en geen der schapen te laten verloren gaan.⁽³⁾

(1) De octo errores Begghardorum & beghuinarum draaien alle daarom. (Zie Ruelens, waar die dwaalleeren opgesomd zijn, blz. lvi).

(2) Hoe, in spijt van dit alles, een V. Otterloo b.v. en na hem protestantsche geleerden, toch beweren kunnen dat R. de tusschenkomst der Kerk verwerpt, is mij een raadsel.

(3) Verscheidene hypothesen zijn voorgesteld geworden omtrent de persoonlijkheid dezer Blommardinne. Men mocht als zeker beschouwen a) dat zij afkomstig van Brussel zelf was: deze stad schijnt zij zelden verlaten te hebben om haar mystisch stelsel elders te gaan verkondigen; b) dat zij van rijken huize was: dit mocht men afleiden uit haar zilveren zetel, dien aan de hertogin van Brabant werd geschonken; misschien was zij zelfs van adellijk geslacht, en telde zij hare aanhangers ook onder de hoogere standen.
Was zij Heilwych Blommarts, van wie in sommige schepenakten der stad Brussel tusschen 1305-1335 spraak is? Mogelijk, zelfs waarschijnlijk, indien deze hypothese maar alle moeilijkheden oploste. Het is er echter verre van: van 1305-1316 zien wij deze Heilwych Blommardinne allerlei hofsteden en huizen aankoopen, die een nog al ruimen boedel konden uitmaken, maar toch nog geen begijnhof, zooals K. Ruelens o.c. blz. xli het voorstelt; zij handelt overigens niet uitsluitend, zelfs niet grootendeels met begijnen, maar met priesters en kanunniken van St. Goedelen, wien zij geld leent. Van de jaren 1316-1330 wordt over haar gezwegen: in 1317 was R. priester gewijd en zou hij onmiddellijk zijne preeken tegen haar hebben aangevangen. Na 1330, zoo stelt K. Ruelens het voor, komt eene onbetwistbare inzwelging van hare goederen en nog wel door priesters. Maar, gesteld dat H. Blommaerts in deze vijf jaren, tot 1335, veel verloren heeft, reeds in 1316 was dit verlies begonnen: want toen reeds beloofde zij 1000 ponden groots en verpandde zij hare eigene woning en aanpalende huizen met al hare goederen. Al wat verder uit de schepenakten te halen is, luidt: in 1330 beloofde Blommardinne aan Corn. Nieneve, priester, 100 pond groots; op 6 Juli 1335, had zij die belofte nog niet uitgevoerd; daarom erkent zij hem die 100 p. schuldig te zijn, en teekent een akte in dezen zin, in haar eigen huis (waarschijnlijk tijdens haar laatste ziekte) in tegenwoordigheid o.a. van Jan Hinckaert. In hetzelfde jaar 1335, na haren dood, worden de goederen, die zij voor deze schuld had verpand, verkocht aan Corn. Nieneve. Dit is alles: die domicella Blommardinne had schuld gemaakt bij Corn. Nieneve, welke schuld moest gedelgd worden. Ik meen dat uit deze feiten eerder een argument tegen de identiteit dezer Blommardinne met de ketterin dan er voor te halen is.
Dat Blommardinne, de ket terin, verscheiden is van de mystische schrijfster Hadewych meen ik elders genoegzaam te hebben aangetoond.

[p. 268]

Maar Blommardinne telde aanhangers in de hoogste standen der samenleving: dezen verzetten zich door spot en laster tegen den vermetelen priester, den simpelen kapelaan van St. Goedelen. Ruysbroeck echter liet zich niet door hunne vijandschap afschrikken, om het ware mysticisme tegen ontaarding te vrijwaren. Zijne pogingen werden met den besten uitslag bekroond. De invloed der ketterin daalde; het getal harer geestesgenooten versmolt, zonder geheel te verdwijnen. Want in vrede is alles verloopen, buiten alle tusschenkomst van geestelijke of wereldlijke overheden. Wanneer de Blommardinne kort daarop overleed, kwamen nog enkele verdwaalden op, die door aanraking van haar gebeente gezondheid hoopten terug te verkrijgen. De zilveren zetel waarop zij geleeraard had,

[p. 269]

werd aan de hertogin van Brabant ten geschenke aangeboden.⁽¹⁾

(1) Met haren dood verdween hare ketterij nog niet geheel. In de 15^e eeuw brak zij nogmaals te Brussel uit, maar nu werd ze krachtiger onderdrukt.

Derde hoofdstuk
Vanden Rike der Ghelieven

De strijd tegen de Blommardinne had in Ruysbroeck het bewustzijn opgewekt, dat een ernstig onderricht over de hoogere beschouwing en de ware liefde tot God, voor het volk als dagelijksch brood van noode was. Door de macht ook die het levende woord der ketterin op de wijde menigte had uitgeoefend, had hij gevoeld de voorname rol, welke de moedertaal hierin te spelen had.

Zooals wij reeds hebben gezien, was hij niet de eerste bij wien deze gedachte om de hoogere wetenschap van den godsdienst bij den gewonen burger en in de muren der kloosters te verspreiden was opgekomen. Aan de boorden van den Rijn bloeide met Eckehart eene mystische literatuur in de landspraak; en uit de dertiende eeuw klinken ons in Brabant zelf de eerste tonen tegen van een taal, die wel haar weg nog zoekt, maar toch meermaals reeds een volheid van akkoorden aanslaat, die Ruysbroeck niet overtreffen zal.

Aan bevoegder dan hij liet onze mysticus de taak over de Kerkleer in 't Latijn te ontwikkelen: hij zette zich beslist midden in den mystischen stroom die om hem dreef. Tegenover de scholastisch-mystische school der Victorijnen èn van Bernard van Clairvaux, draagt zijne leer een contemplatief-praktisch karakter, dat wel is waar nog verschillen zal van dat der Broeders van 't gemeene leven, omdat dezen zijn askeze voornamelijk hebben uitgebreid.

Dat boec vanden Rike der Ghelieven, zoo heet Ruysbroeck's eersteling.⁽²⁾

(2) Surius Regnum Dei amantium. Hier mocht de vraag besproken worden of de titels van R. zelf zijn, ofwel door de kopisten bijgevoegd werden. Ik geloof niet dat alle titels van de afschrijvers afkomstig zijn: voor sommigen, als voor: de Spieghel der ewige Salicheit, van VII Trappen, van zeven sloten, vanden twaelf Beghinen, vander hoechster waerheit acht ik dit wel waarschijnlijk. Men gelieve op te merken dat juist deze verhandelingen (of de meeste althans) den vorm hebben van uitvoerige brieven aan kloosterlingen. Ook staat hun titel in de hss. niet vast. Voor de andere: vanden Rike der Ghelieven, die Chierheit der gheesteliker Brulocht, vanden gheesteliken Tabernacule, ook wel vanden kerstenen Ghelove, vanden vier becoringhen, schijnt het mij twijfelachtig. Deze titels komen aldus in alle hss. voor; zij hebben een mystischen toon, die geheel met den inhoud overeen stemt.

[p. 270]

Reeds hier volgt de schrijver de methode, waaraan hij in vele zijner latere werken getrouw zal blijven: een tekst uit de H. Schrift kiest hij zich ter verklaring en knoopt aan ieder woord allerlei beschouwingen, díe dan toch gewoonlijk de groote drievoudige verdeeling van het geestelijke leven ontwikkelen.

Hoe gebrekkig en onbeholpen deze methode is valt in 't oog. Dat de woorden meestal van hun natuurlijken zin worden verdraaid, dat bespiegelingen worden te pas gebracht, die er in de verste verte niet mee verbonden zijn, dat de uiteenzetting van de hoofdgedachte (waar het eigenlijk toch op aan kwam) niet zelden verduisterd wordt, hoeft niet eens gezegd. Maar toch heeft ze dan weer andere voordeelen die niet te loochenen zijn, en die te dien tijde behagen moesten: dat zij b.v. het geheugen een vasten steun biedt en een hechten grond levert voor het grootsche getimmerte dat er op wordt gebouwd.

Uit de liturgie der Kerk heeft R. den tekst gehaald voor zijn eerste gewrocht: Justum deduxit Dominus per vias rectas, et ostendit illi regnum Dei. (Sap. x, 10) waarvan nu ieder woord verklaard wordt.

I. En eerst over Gods Heerheid. Immers God is begin, oorsprong, leven en steun (onthout) van alle schepselen; Hij is mogendheid, wijsheid, genadigheid en gerechtigheid.

God toonde zijne macht, omdat Hij alles uit den niet heeft geschapen; zijne wijsheid, omdat Hij alles in hemel en aarde heeft geschikt; zijne mildheid, omdat Hij hemel en aarde, Engelen en menschen met zijne gaven heeft versierd; zijne gerechtigheid, omdat Hij de goede engelen, die hun wil naar Hem hadden toegekeerd, met Hem in eeuwige vreugde heeft geloond, de kwaden integendeel, die hun wil tot zich zelf hadden afgewend, heeft geworpen in eeuwige pijn.

[p. 271]

II. Hi hevet wederleidet. De mensch was gevallen. Maar de Heer heeft onze natuur aangenomen en haar door zijn dood en door zijn zeven Sacramenten opgevoerd in vrijheid en teruggeleid.

III. Den gherechten. Vier voorwaarden maken den mensch rechtvaardig in een werkende, en eveneens vier in een schouwende leven.

in het werkende leven: betrouwen op God; liefde tot den evenmensch; geduld en zachtmoedigheid in wederwaardigheden; een vrij gemoed dat met liefde aan God kleeft.
in het schouwende leven: ‘Het eerste is een vrij gemoed, inhangende met minne en opgericht met begeerte in Gods eenigheid; het tweede is een klaar verstaan in gratie, merkende met wonder (reflecteerend) de heerlijkheid der Drieheid, en dan weer starende zonder wonder (zonder nadenken), overvormd, de ongemeten klaarheid, en verheven in 't licht der enkelvoudigheid; het derde is een gebruikelijke⁽¹⁾ nijgen en een vervlietend inhangen van de zielskrachten, omvangen en doorgaan en overvloeid met meer rijkheid en vreugde dan zij verlangen mogen. Het vierde is een ontvloten verlorenheid in den afgrond der Godheid. Niemand kan gaan in donkerheid; daarom blijft men verloren in eeuwigheid; dat is de hoogste zaligheid.’⁽²⁾

IV. Die gherechte weghe. De wegen ten Rijke Gods zijn drieërhande: een weg der zinnen; een natuurlijke weg; een bovennatuurlijke weg.

De lichamelijke. zinnelijke, uiterlijke weg, een voetspoor van God en een grove gelijkenis, zijn de vier elementen met de drie hemelen, die God gesierd heeft en gemaakt ten gerieve der menschen, opdat zij Hem loven en verheerlijken zouden.
Den weg van het natuurlijk licht gaan de menschen die hun nederste krachten versierd hebben met natuurlijke, zedelijke deugden; en hun overste krachten ontledigd en verheven in den enkelvoudigen grond van het wezen der ziel.

(1) Gebruikelijk-gebruiken i.e. genieten: van de hoogste Godsgenieting gezegd. Deze en andere mystische woorden, die in modern Nederlandsch niet met één woord weer te geven zijn heb ik behouden, met een korte verklaring waar ik dit noodig achtte.

(2) Deze plaats deel ik mee als de eerste waar R. een beknopte samenvatting geeft van zijn leer. Ik acht het hier ze overbodig nader te verklaren.

[p. 272]

De eerste kracht: de toornige (vis irascibilis) moet de zinnelijkheid (beestelijkheid: animalitas) onderdrukken; zij zal gesierd gaan met de eerste zedelijke deugd, wijsheid: die zal leeren van waar de mensch komt, waarheen hij gaat en hoe edel de deugd is.
De tweede, de begeerlijke (vis concupiscibilis) zal gesierd zijn met gematigdheid om de begeerte te bedwingen.
De derde kracht, Rede, waardoor de mensch zich boven 't dier verheft, zal gesierd zijn met gerechtigheid, om alles te doen en te laten met bescheidenheid.
De vierde kracht, vrijheid van wil, zij gesierd met sterkte, waardoor de mensch al de ‘veelijke’ krachten in toom houdt, opdat hij sterke werken van deugden moge beoefenen.
Wie het overste deel van den natuurlijken weg bewandelt zal de overste krachten zijner ziel van menigvuldigheid van aardsche dingen in ledigheid houden: zij zullen zich inkeeren in de eenheid en enkelvoudigheid van het bloote wezen der ziel. Deze krachten zijn: de verheven gedachte (ook Memorie, dikwijls ook geest, in bijzondere beteekenis) het verstand, de wil
Het hoogste punt van den natuurlijken weg is het wezen der ziel zelf, dat in God onbeweeglijk hangt: dit is een natuurlijk rijk Gods, waar God alleen werken mag: want Hij is wezen der wezens, begin en steun aller schepselen.
Zelden wordt de natuurlijke weg zoo edellijk begaan, wanneer Gods genade niet helpt.

De derde weg tot het rijk Gods is bovennatuurlijk: de ziel wordt bewogen door den h. Geest, dat is de goddelijk Minne. De h. Geest werkt in de ziel door zijn zeven gaven, die zijn als een levende fontein met zeven aderen, als zeven lampen die branden in het heiligdom der ziel, als zeven planeten die haar rijk beheerschen, als zeven haren op Samson's hoofd.

Niet allen echter zijn voorbereid om die zeven gaven te ontvangen. Zoo: niet de openbare zondaars, de ongeloovigen, de schijnheiligen, de aardswijzen, de zelfminnaars (eigene dienstknechten), de hoovaardigen die zich over hun natuurlijk weten verheffen.

De H. Geest komt in de ziel door de drie goddelijke deugden: geloof, de grondslag van alle bovennatuurlijk leven, hoop en liefde.

De eerste der zeven gaven, waarmede Hij de ziel ver-

[p. 273]

siert, is de Vrees des Heeren, waardoor de mensch meer vreest God te vergrammen dan loon te verliezen.

Het overige van het werk is nu niet meer dan eene ontwikkeling van het bovennatuurlijke leven door middel van deze zeven gaven. Telkens toont R. aan waarin de gave bestaat, welke deugden er uit voortvloeien, hoe zij den mensch gelijk maakt aan Christus in zijne Godheid en in zijne Menschheid, aan een der koren der Engelen; hoe hij daardoor de vier elementen of de drie hemelen, de vier nederste krachten of de drie overste versiert en een der acht zaligheden verdient.
De Vrees des Heeren sticht eerbied voor God en zijne Menschheid; voor de personen die Hij heeft aangesteld om ons te besturen; voor de middelen die hij ter zaligheid heeft geschonken. Daaruit ontspringt ootmoedigheid bij het zicht van Gods grootheid en zijn eigen kleinheid; gehoorzaamheid aan God, aan de H. Kerk, aan de Rede; verzaking van allen eigen wil, om Gods wil alleen te doen. Van hen, die haar bezitten, zegde de Heer: Salich sijn die arme van gheeste, want dat rike der hemele is hare. Zij zijn gelijk de engelen van het onderste koor: die eerbied hebben voor God en de andere Engelen, gehoorzaamheid in den dienst van God en van de menschen, in innige vereeniging van hun wil met den goddelijken. Zij gelijken God in zijn Godheid in zooverre God eerbied had voor de menschelijke natuur, zich vernederde om haar aan te nemen, luisterde naar de beden der patriarchen en der heiligen; in Zijne Menschheid: want Christus had eerbied voor het woord des Vaders, was ootmoedig in den dienst van God en van de menschen, gehoorzaam en gelaten aan Zijn Wil en aan de Joodsche wet. Wie de vreeze des Heeren heeft siert de aarde en de toornige kracht; hij is geplaatst als in het aardsch Paradijs om het te hoeden en er in te werken.
Volgen, en zoo telkens na iedere gave, eenige onbeholpen verzen om de gegeven leer samen te vatten, enkele hinderpalen en hulpmiddelen aan te wijzen.⁽¹⁾

(1) De verzen die in Ruysbroeck's werken voorkomen zijn gewoonlijk zóó onbeholpen, dat men zich terecht mag afvragen of ze wel van hem zijn, en niet van den eersten afschrijver. Ik voor mij betwijfel de authenticiteit van alle, al heb ik daar geen ander bewijs voor dan een gevoel van eerbied voor den schrijver: ik wenschte dat ze niet van zijne hand waren. Klaarblijkelijk zijn de meeste gemaakt om het geheugen te helpen, wat ook de veronderstelling steunt dat ze door de kopisten werden ingeschoven. Overigens behooren zij niet tot de methode van den schrijver, maar komen gansch sporadisch voor: in sommige geschriften meer, in andere minder, in enkele hoegenaamd niet. Men moet ook bekennen dat R., in zijn proza ten minste, de taal beheerscht; maar de maker der bouts rimés verstaat er niets van: hij dicht nog slechter dan een collegejongen van twaalf jaar. Van sommige verzen is het zeker dat zij 't werk van een afschrijver zijn: waarom kon dit niet even goed met alle zijn gebeurd?

[p. 274]

De tweede gave is Goedertierenheid (pietas) die in ons genegenheid sticht tot God en de menschen in nood en kommer. Daaruit komt medelijden met Christus in Zijne Passie en met alle lijdenden.

Uit goedertierenheid komt verduldigheid om in allen tegenspoed in waren vrede te blijven; van de goedertierenen zegt Christus: Salich sijn die sachtmoedighe, want sij selen die erde besitten.
Hij gelijkt de aartsengelen, die den menschen goedertieren, en Gods boden zijn in zijn boodschappen van goedertierenheid. Hij gelijkt Christus in Zijn Godheid: God is vol mildheid; Hij heeft hemel en aarde geschapen om den mensch te dienen; Hij beidt op diens toekeer tot Hem en verdraagt menigvuldige boosheid; als mensch was Christus zachtmoedig tegenover allen: Hij weende over Jeruzalem; Hij weende met Martha en Maria; Hij had medelijden met de moeder die haar zoon had verloren, hij spijsde vijf duizend lieden; nooit liet Hij iemand in nood. Wie deze gave heeft, heeft ook het water en de begeerlijke kracht versierd. Goedertierenheid gelijkt de fontein uit het Paradijs: zij doet de begeerte in vier rivieren vlieten: in den hemel, door medelijden met Christus' Passie, in het vagevuur, over 't aardrijk naar allen nood der H. Kerk; de vierde stroomt uit in uitwendige werken van liefde en milddadigheid.⁽¹⁾

De gave der Kunst of Wetenschap (scientia), die de twee eerste gaven siert, is een bovennatuurlijk licht gestort in de

(1) Prof. W. De Vreese (blz. 12. b.) zegt verkeerdelijk: enfin la voie surnaturelle et divine, l'infusion des vertus qui en émanent; la piété comparée à la source du paradis se divisant en cinq fleuves: la science, la force, le conseil, l'intelligence, la sagesse.’ - Kan. Auger, heeft eene komma punt na fleuves, immers wat volgt zijn de vijf overblijvende gaven van den H. Geest. - Laat ik hier bijvoegen dat ik de methode van Auger of van W. De Vreese om R.'s werken samen te vatten niet kan goedkeuren: zoo is b.v. in dit werk het hoofdthema de uiteenzetting van de gaven van den H. Geest. Over al het overige mocht men licht heenstappen, maar deze moest men een weinig uitvoeriger behandelen. Juist het tegenovergestelde is gebeurd: de gaven van den H. Geest worden door hen alleen opgesomd.

[p. 275]

redelijke kracht, opdat de mensch een volmaakt zedelijk leven leide.

Daaruit komt bescheidenheid in allen dienst; die siert alle zedelijke deugden; zij baart zelfkennis om zijne gebreken en lauwheid in te zien; om onzen stand tegenover God, onze kleinheid, onze tekortkomingen zoowel in de natuur als in het geestelijk leven te begrijpen, zoodat wij treuren om al onze gebreken; van dezulken spreekt Christus: Salich sijn die bedroefde, want si selen ghetroest werden.
Zij gelijken de Deugden of Krachten: Deugden, omdat zij de onderste koren voorlichten naar bescheidenheid; Krachten, omdat zij hun gebieden. Zij zijn als Christus naar zijn Godheid: God heeft met bescheidenheid alles geschikt, en Hij voegt zich naar de wijze waarop de menschen tot Hem komen; Christus als mensch heeft in geheel zijn leven bescheidenheid geoefend.
Zij hebben de lucht en de redelijke kracht versierd.

Zoo hoog gaat het werkende leven, aldus samengevat:
‘Aldus zijn de drie krachten der ziel gesierd met goddelijke deugden: dat is, de toornige kracht met minnende vrees en met ootmoedigheid en met gehoorzaamheid en met geheel verzaakte eigenheid; de begeerlijke kracht, met zachtmoedigheid en met goedertierenheid en met compassie en met mildheid; de redelijke kracht met wetenschap en bescheidenheid en met ordinancie van alle dingen in wetenheid. Deze deugden aldus volbracht, dit is een volkomen werkende leven en eene gereedschap tot alle deugden en tot alle goddelijke gaven.

De gave der sterkte siert den mensch in een begeerlijk, inwendig naar God opstrevend leven.

Deze gave verheft het gemoed boven aardsche dingen, ontvonkt de begeerte met gevoellijke liefde; de memorie ontdoet zich van de menigvuldigheid van aardsche zaken; rede ziet de eeuwige waarheid in al hare werken; de begeerte streeft met gevoellijke minne naar God. Zoo trekt de mensch alle uiterlijke en innerlijke krachten op in eenigheid. Daaruit komt lof en gebed; de gevoellijke begeerlijkheid wordt vermeerd; 's menschen hart wordt gewond; hij smaakt geestelijke dronkenschap en jubileeren; daaruit eindelijk een vurig verlangen God in alle deugden volmaakt te dienen. Van de zulken spreekt Christus: Salich sijn die gheesteliken hongher en dorst liden omme die gherechticheit.
Zij gelijken de Potestaten: zij staan opgerecht met al hun krachten vóór de Godheid. Zij mogen over de nederste koren

[p. 276]

gebieden en zien klaarder dan die het werkende leven regeeren.
Zij gelijken ook God in zijn godheid: De Vader ziet immer zijn eeuwige wijsheid, de Zoon de vruchtbaarheid van de natuur des Vaders; daaruit vloeit de liefde, de H. Geest; zoo is daar immer honger. Christus was in alles opgerecht met begeerte naar God.
Zij versieren het vuur, het edelste der elementen dat steeds omhoog streeft, en vrijheid van wil, die steeds verlangt omhoog te branden in groote begeerte.

Daar is echter nog een hoogere werking van de gave van sterkte: door de begeerte om God alle eer en lof te laten geworden, zet de mensch zich als middelaar op tusschen God en de zondaars.

Zijn honger wordt nog grooter: Salich sijn die dien hongert ende dorst gherechticheit, want si selen ghesaedt werden.
Zij gelijken de Prinsen: die loven God nog meer, dalen neder tot de schepselen, en klimmen weer omhoog met hen; aan God in zijne godheid: die met goedheid neerziet op de ‘vreemden’ om ze, door plagen en lijden tot zich te trekken; op de goeden om zich geheel in hen uit te storten; aan Christus: die steeds in lof van zijn vader was en tevens gekeerd tot allen nood van zondaars en van goede menschen; Hij gaf ons zijn vleesch en zijn bloed en wil ons tot zich trekken, opdat wij Hem bezitten mogen en Hij ons.
Dezulken sieren het vuur: dat opwaarts wil en door het firmament wordt neergedrukt om dan weder op te streven; het heeft een onzichtbaar geestelijk werken in den mensch en blijft steeds boven de andere elementen. Zoo ook de vrijheid van wil.

Met de gave des Raads stijgen wij voor goed de hoogere trappen van het inwendige leven op. Deze gave is een aanroeren komt den Vader in de ‘gedachte’ des menschen: dit komt van het baren des Vaders, die zijn Zoon baart in de hooge gedachte, dat is, hier, in het wezen der ziel.⁽¹⁾

(1) Een bewijs voor de willekeur waarmee de ontwikkeling van het geestelijk leven vastgeknoopt wordt aan de gaven van den h. Geest hebben wij hier: de eenige reden, waarom hier de gave des Raads past, is dat de mensch die leeft zooals wordt geschetst, den raad des Heeren volkomen nageleefd heeft: het is den rade Gods ghevolcht in edelheiden (blz. 206, 15).

[p. 277]

De mensch kan niet begrijpen wat hij gevoelt; hij heeft deze gunst verkregen door dat hij zich zoo heeft verzameld in de hoogere eenigheid zijner gedachte. Deze eenigheid met God gevoelt de ziel nog niet in goddelijke wijze, maar in geschapen wijze; wat slechts een gelijkenis is van de ongeschapen eenigheid en nog ongedurigheid veroorzaakt.
Uit deze geboorte van den Zoon in de ziel wordt het verstand verklaard. Nu wil Rede weten vanwaar dat aanroeren komt en waarom zij niet in de eenigheid kan blijven. Zij vindt in den grond der ziel als een ader van een levende fontein, die uit een vruchtbaren grond opwelt: die grond is de eenheid van God en de oorsprong der Personen, de oorsprong ook der ziel, d.w.z. Gods wezen als vruchtbaar beschouwd. Dit zien veroorzaakt verlangen, minne en ongedurigheid. Rede ziet wat haar ontbreekt, zij wil haar rijk voorzien en nu wordt zij zeer ijverig. In den grond der gedachte ziet zij dit aanroeren, nl. in de vonke der ziel. Maar dit blijft nog onbekend; de mensch wordt alleen ongedurige minne gewaar; hij streeft echter omhoog om die levende fontein te ontdekken. In een allegorie wordt de bedrijvigheid der krachten geschetst, om in allen nood te voorzien; daarom zijn zulke menschen zalig, want: Salich sijn die ontfermhertighe, want si selen der ontfermherticheit na volghen. Zij gelijken de Dominationes, die de vijf lagere koren bevelen, verklaren en regeeren; die wandel hebben met de menschen die zijn gelijk zij, die den hemel bewegen ten behoeve van alle noodwendigheden der schepselen. Zij gelijken God in zijne vruchtbare natuur: deze kan niet blijven in de eenheid des Vaders, maar moet voortdurend den Zoon baren; uit hun wederzijdsche liefde vloeit de H. Geest; zij vloeien voortdurend terug in de Eenheid; maar, door het beroeren der vruchtbaarheid, vloeien zij van daar weer uit in verscheidenheid van personen zoodat er geen geduren is: in de natuur als vruchtbaar is geen gebruikelijk genieten.
Volgt een excursus over drie soorten van menschen die een gelijkenis der H. Drievuldigheid dragen: zij die ‘natuurlijk’ leven; die met gratie leven; de zaligen in den hemel. Wie deze gelijkenis dragen trekken zich terug in de éénheid hunner zielsvermogens, maar kunnen de éénheid der goddelijke natuur in dit stadium, nog niet bereiken: zij bereiken de hoogste geschapene éénheid, die onder de goddelijke éénheid (welke in hen woont als steun (onthout) van alle eenheid) ligt.
Wie de gelijkenis met de Drievuldigheid tot zulke volkomenheid heeft gebracht, is gelijk het firmament dat ook door God beroerd wordt en gedreven door een Engel, evenals de gedachte.

[p. 278]

Het firmament verklaart alles, zooals de Rede het rijk der ziel verklaart; het firmament schenkt warmte, waarvan alles leeft, evenals de warmte der liefde.
Nu draagt het firmament zeven planeten: ieder planeet wordt toegepast op een dag der week, waarbij telkens een of ander moment van het geestelijk leven tot op dit stadium wordt te pas gebracht.⁽¹⁾

Nog een hooger graad van de gave des Raads kan de ziel bereiken:

De ziel ingekeerd in haar wezen houdt zich daar wezenlijk (essentialiter) niet werkelijk (actualiter): daar hangt zij rechtstreeks in het wezen der Godheid: nu overvormt haar hier het licht van het wezen der Godheid; de ziel vliet in de natuur Gods, en wordt met God te zamen met alle minnende gelaten omvangen in dit licht der goddelijke natuur: wie daarin gekomen is, wordt er overvloeid door onbegrijpelijke vreugde, ieder naar de gelijkenis in heiligheid die hij draagt met de Triniteit; hij is nu, door dit genieten, aan zich zelf ontvloten in verlorenheid, en heeft God bezeten als een wijzenloosheid. Dit is het genietende inhangen van alle minnende geesten in Gods enkelvoudigheid.

Deze plaats heeft ten allen tijde, ook nog ten tijde van Ruysbroeck allerlei tegenspraak uitgelokt: wat hier gezegd wordt zou louter pantheisme zijn. Zelfs R.'s geestverwanten schijnen er aanstoot aan te hebben gehad. Daarom zij ze hier volledig meegedeeld:

... Alle de redelijke creaturen, engelen of menschen, die God zich gelijk gemaakt heeft in gracie of in glorie, die zijn allen, overmits deze gelijkheid, gevloten in eenigheid hunner gedachte, en hebben een natuurlijk grond-neigen en een gebruikelijk inhangen met vergaderde krachten in Gods overwezen, als in haren eigenen grond.⁽²⁾ Want elke gedachte (mens) ingekeerd in haar wezen houdt haar (= is) wezenlijk en niet werkelijk; en alle wezen roert en hangt in het eenvoudige wezen

(1) Bij Woensdag heet het: want wi sijn nu in midden der weke; met toespeling op Mittwoch. Is dit invloed van Duitsche lectuur?

(2) In het wezen der ziel bestaat een natuurlijk neigen naar God.

[p. 279]

Gods, als in zijn eigen oorzaak.⁽¹⁾ De geschapenheid is hier geen middel, want zij is hier, boven werken, wezen; en alle wezen hangt, zonder middel, in het goddelijke wezen.⁽²⁾ En de goddelijke Personen zijn gevloten in éénigheid, en hangen natuurlijk en gebruikelijk (i.e. boven werken) in datzelfde (goddelijke) wezen. Zoo houdt zich dit afgrondige (wezen) als een enkelvoudig licht, dat is dat wezen zelf dat schijnt in de eenigheid der Personen, en in de eenigheid van elke ingekeerde gedachte van elke creatuur, die naar ‘gebruiken’ haakt in het overste harer gedachte.⁽³⁾ Dit onbegrijpelijke licht verklaart het verstaan der ingekeerde gedachte, want het is de eeuwige wijsheid die in de ziel geboren is. In dit licht mag men aanschouwen de enkelvoudigheid waar dit licht uit geboren is, dat is de natuur Gods; want men mag dit onbegrijpelijke wezen niet aanzien, gebruikelijker wijze, dan in dit licht... Dit enkelvoudige licht des wezens is grondeloos en ongemeten en zonder wijze, en omvangt de eenigheid der goddelijke Personen en de eenigheid der ziel en van alle krachten in de ziel. zoo dat dit enkelvoudige licht omvangt en doorschijnt het natuurlijke grond-neigen en het ‘gebruikelijke’ inhangen Gods en van al degenen die Hij met zich vereenigd heeft in dit licht: en zoo wordt ééne gebruikelijke eenigheid van God en van de minnende geesten. Want alle minnende geesten zijn hier, boven zich zelf, invlietende in gebruikelijke eenigheid, naar goddelijke wijze, met ongemeten licht. Want in dit wijzenlooze licht, waar men in verzinkt, bezwijkt (falgiert, verdwijnt) het werken van God en van alle schepselen... Als

(1) In ipso enim vivimus, et movemur et sumus.

(2) Ons werken is een middel tusschen God en de ziel: maar in het wezen, is alle werken beneden, dus alle middel weg. Men vergelijke eenige zinnen uit Eckhart Pfeiffer II. blz. 5, 4): God gêt hie in in die sêle in dem grunde. Nieman tuot den grunt rueren in der sêle denne got alleine. Diu creatûre enmac niht in den grunt der sêle, si muoz hie ûzen bliben in den kreften. (ibid. 7, 28:) Dar umbe, sol got sin wort sprechen in der sêle. sô muoz si in fride und in ruowe sîn, und denne sprichet er sîn wort unde sich selber in der sêle. unt niht ein bilde, sunder sich selber.

(3) Dit moment der vereeniging met God geschiedt dus tusschen de ziel, beschouwd in den grond der krachten (als natuur) en God beschouwd in den grond der drie personen (ook als natuur). Dit is de uitdrukking, in beeldspraak, van: de ziel vergaat in God. Men herinnere zich hier de leer van den H. Thomas: oportet, si Dei essentia videatur, quod per ipsammet essentiam divinam intellectus ipsam videat, ut sic, in tali visione, divina essentia sit et quod videtur et quo videtur... Manifestum est igitur quod essentia potest comparari ad intellectum ut species intelligibilis qua intelligit. (Gent. 1. iii, c. li).

[p. 280]

(de geesten) zich zelven aldus ontvloten zijn in ‘onwijze’, zoo bezitten zij dat grondelooze licht nergens, dat is in onbegrijpelijkheid; en dat is hun grootste vreugde.⁽¹⁾

Maar evenals de goddelijke natuur genietende is in de eenigheid der Personen, werkende echter in het uitvloeien der personen, zoo ook de ziel: teruggetrokken in eenigheid geniet zij; uitvlietende in de krachten werkt zij alle levende werken der deugden: zij is steeds genietende en werkende.

Van de zulken zegde Christus: Salich sijn die ontfermhertighe, want si selen der ontfermherticheit navolghen. Zij gelijken de Tronen; en het firmament met planeten en sterren.

Dit genieten in de eenigheid gaat niet zonder schouwen: hier begint de gave van verstandigheid (intellectus) en dit is eigenlijk een schouwende leven.

Zoodat bij deze gave slechts een ander element in de vereeniging met God wordt aangegeven. Wie dus schouwt, is Cherubim. Dit zijn degenen van wie Christus spreekt: ‘Salich sijn die reine sijn van herten, want si selen Gode sien.’ zij schouwen de ‘onwijze’ in blootheid, en dit is een goddelijk schouwen.

De zevende gave is smakende Wijsheid (sapientia): in de eenigheid met God ontvangt de ziel dezen ongemeten grondeloozen smaak, die alle krachten, ook de lichamelijke, doordringt.

Als samenvatting van deze drie laatste momenten:

En vermits de Vader der eeuwigheid de ingekeerde gedachte heeft gesierd met gebruiken in eenigheid en met begrijpen (omvatten) en met begrepen zijn in ontvlotenheid, en is een troon en een rust Gods; en vermits de Zoon, de eeuwige waarheid, heeft gesierd het ingekeerde verstaan met zijns zelfs klaarheid om te beschouwen het aanschijn der gebruikelijkheid (essentia dei quatenus fruitiva); zoo wil nu de H. Geest sieren den ingekeerden wil en de inhangende eenigheid der krachten, opdat de ziel smake, kenne en proeve hoe groot God is... Deze weelde is boven en beneden, binnen en buiten, en heeft het rijk der ziel altemaal

(1) Hier wordt geschetst: de unio sine differentia. Dit licht is het ‘lumen gloriae’. Men ziet dat dit licht niet hetzelfde is als in het eerste moment: daar is het licht een licht van gracie nog; hier is het licht der Godheid zelf, dat het wezen der ziel overvormt.

[p. 281]

omvangen en doorgaan. Zoo schouwt het verstaan de enkelvoudigheid aan, waar al deze weelde uit vloeit.’
De Rede ontvangt daaruit ook een bijzonder licht: ‘Hieruit komt een merken der verlichte Rede: nochtans weet zij wel dat haar die onbegrijpelijke weelde ontblijven moet te kennen; want zij merkt met geschapen licht en die vreugde is ongemeten. Daarom bezwijkt de Rede in dat merken; maar het Verstaan dat overvormd is met die ongemeten klaarheid, dat schouwt en staart zonder ophouden de onbegrijpelijke vreugde der zaligheid.’
Maar nu zoekt de Rede ‘opdat zij haar vermake en verblijde’ allerlei beelden, om de heerlijkheid van God en de zaligheid dier vreugde uit te drukken. Zij schiet hierin echter steeds te kort.
En nu volgt een hymne aan den H. Geest, zooals er R. geen ander gezongen heeft: overweldigd door de goddelijke zoetheid en door de wonderen der Liefde vindt hij tonen van het zuiverst mystische gehalte. Het is echter te lang om het hier mee te deelen. In een bloemlezing uit R. mochten deze bladzijden zeker niet ontbreken.
Die deze gave der Wijsheid bezitten zijn Seraphijnen; zij zijn de zonen Gods: Salich sijn die vreedsame, ofte die vrede makeren, want si selen worden gheheten die sonen Gods. Zij hebben vrede gemaakt met God en met al hun krachten en met alle creaturen. Hun rijk is gelijk den oversten hemel: want hij is een pure simpele klaarheid, onbeweeglijke oorsprong en begin aller lichamelijke dingen.

Dit zijn de gerechte wegen, waar de Heer in heeft wedergeleid den gerechte, boven alle wegen, in een eeuwige stilheid.

V. Blijft nog het laatste punt: Ende hi toonde hem dat Rike Gods. R. onderscheidt vijf rijken Gods: een uitwendig zinnelijk rijk.

In 't begin van dit werk is gezegd hoe God dit rijk had gesierd; nu hoe Hij het sieren zal: dat is in het Laatste Oordeel: de wereld zal niet vergaan, maar vernieuwen; de lichamen der heiligen zullen klaar, onlijdelijk, subtiel en snel zijn.

Het natuurlijk rijk Gods:

hemelrijk, aardrijk, de ordinancie der ziel en der schepping in 't licht der Rede gezien.

Het rijk der Schriftuur:

de h. Schrift, Christus, zijne heiligen leeren ons ook Gods rijk;

[p. 282]

Het rijk der genade en der glorie, met zes vruchten:

Het rijk dat God zelf is; dat den minnende getoond wordt in het overwezen Gods: daar ontvangt hij drieërhande vrucht: een ongeweten verklaardheid, eene onbegrijpelijke Minne, een goddelijk gebruiken.

Men erkent al dadelijk de drie momenten hierboven geschetst.

Om te eindigen drukt R. op de noodzakelijkheid, ook in deze hoogere beschouwing, van werk der deugden.

‘Nu zal deze mensch zijn een gemeene mensch en zal zijne gedachte bezitten als een koning zijn rijk bezit, dat de gedachte altoos neerkeerende zij tot alle deugden, opdat hij drage een volkomen gelijkenis der vruchtbare eenigheid Gods... en hij zal steeds inhangende zijn met dezelfde gedachte, opdat hij overvormd en overbeeld worde in die afgrondige klaarten... hij vliet uit met alle deugden en hij is gelijk God, die uitvloeit met alle gaven; en hij blijft in een eeuwig gebruiken, en is één met God boven alle gaven.

J. Van Mierlo J^r, S.J.