Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1909

Omroeper

Het zal den lezers van Dietsche Warande en Belfort wellicht niet onbekend zijn dat wijlen Prof. Pieter Willems († 1898), hoogleeraar te Leuven, een groot werk ontworpen had over de Nederlandsche dialectologie. Onder den titel Francia had Willems zich voorgenomen eene beschrijving te geven van alle Nederfrankische dialecten van Vlaamsch-België, van Nederland en van het Duitsche Rijnland. Deze arbeid, in 1884 begonnen en onverpoosd voortgezet tot aan zijn dood in 1898, zou echter nooit ten einde gevoerd worden, daar niemand onder de beoefenaars der Nederlandsche philologie is opgestaan om Willems' taak over te nemen en te voltooien. Alle pogingen om onder de jongere philologen een nieuwen uitgever voor ‘Francia’ te vinden zijn vruchteloos gebleven, en daarom hebben de erfgenamen van Willems besloten de rijke verzameling van zijne handschriften ter beschikking van alle geleerden te stellen in de bibliotheek der koninklijke Vlaamsche Academie. Op deze wijze hopen zij dat de vruchten van Prof. Willems' onvermoeiden arbeid niet te loor zullen gaan en tevens dat zijne nagedachtenis in eere zal blijven.

[p. 403]

Ziehier eenige bijzonderheden over den aard der onderneming en het plan naar hetwelk de stof behandeld werd. De verzameling bestaat uit 347 schrijfboeken, elk gewijd aan een afzonderlijk dialect en door een bijzonderen medewerker bewerkt als antwoord op eene vragenlijst hem door Willems ter invulling toegezonden. Buitendien vertegenwoordigen 107 schrijfboeken den persoonlijken arbeid van Willems. Deze boeken, netjes ingebonden en ordelijk gerangschikt, beslaan 5434 bladzijden en de bruikbaarheid van het geheel wordt verhoogd door een inventaris die bij de verzameling gevoegd is. Deze bevat, benevens de namen der medewerkers en de lijst der gemeenten wier dialecten bestudeerd zijn, een analytisch overzicht van den heelen inhoud, zoodat het voor eenieder gemakkelijk wordt over eene bepaalde vraag spoedig de gewenschte inlichtingen te verkrijgen.

Aan de eigenlijke dialectstudie moest eene algemeene inleiding voorafgaan over de vergelijkende grammatica der oudgermaansche talen. Daar dit gedeelte van het werk, reeds meer dan tien jaar geleden opgesteld, op zekere punten verouderd is, heeft men het niet meenen te moeten publiceeren. Alleen de stof die betrekking heeft op nu nog levende tongvallen is aan de Academie overhandigd.

Prof. Willems had in de studie der Nederfrankische tongvallen een tweevoudig doel beoogd: een taalkundig en een historisch. Eensdeels zijn dialecten veel beter getuigen voor de spraakontwikkeling dan de schrijftaal, daar deze voor allerlei storende invloeden openstaat, waarvan het volksdialect vrij blijft. Anderdeels hoopte Willems uit de dialectstudie nieuwe gegevens te putten voor de geschiedenis onzer gewesten na den val van het Romeinsche Keizerrijk en vooral aangaande de afstamming der toenmalige bewoners van ons land. Deze historische beschouwingen waren de leidende gedachte geweest bij de keus van het bestudeerde gebied: verder dan den Rijn in het Noorden en het Oosten had Willems zijn onderzoek niet uitgestrekt, daar hij met grond aannam dat alleen binnen deze grenzen tongvallen te vinden zijn, die tot een der twee hoofdgroepen der Frankische dialecten behooren, de Salische en de Ripuarische.

Om gegevens voor zijn arbeid te verzamelen, had Willems in 1885 vierhonderd vragenlijsten, elke van 114 bladzijden, naar alle richtingen gestuurd, van Keulen tot Duinkerken en van Utrecht tot Halle. Bij iedere lijst was een uitleg gevoegd, waarin de taak van den medewerker nader bepaald en de noodige aanwijzingen gegeven werden om getrouw en nauwkeurig het volksdialect te ontleden.

De oproep van Prof. Willems bleef niet onbeantwoord. Talrijke medewerkers, voor het meerendeel geestelijken of onderwijslieden, zonden hem zijne lijsten ingevuld terug. Deze 347 boeken zijn natuurlijk niet alle van dezelfde waarde, al naar gelang de zorg en de bevoegdheid der schrijvers, maar alle volgen één en hetzelfde plan en elk geeft bijzonderheden over klank- en vormleer van een bepaald dialect.

Toen hij al de gegevens bijeen had, begon Willems de verzamelde stof te ziften, in orde te brengen en voor de definitieve afwerking klaar te maken. Tot dezen voorloopigen arbeid behooren vergelijkende tafels van dialecten uit eene zelfde

[p. 404]

streek. Dertien van deze tafels, elke een schrijfboek beslaande, geven een overzicht van de dialectische eigenaardigheden der tongvallen gesproken in de streek tusschen Fransch-Vlaanderen en Luxemburg naar het Zuiden en het Rijnland naar het Oosten. Daarna bewerkte Willems de gegevens van zijne correspondenten tot eene voorloopige klank- en vormleer der behandelde dialecten. Deze arbeid was eigenlijk niets meer dan een klad, waarvan de schrijver zelf de afgewerkte bladzijden doorhaalde naar mate hij ze in 't net geschreven had. Alleen van de deelen waarvan het net ontbreekt is het klad aan de Academie gezonden.

Geheel afgewerkt is de behandeling der volgende dialecten: 1. Westvlaamsch, Fransch-Vlaanderen; 2. Zeeuwsch-Vlaanderen; 3. Oostvlaamsch, Waasch; 4. Brabantsch (Zuid-Brabant, Antwerpen, gedeelte van Noord-Brabant en van Gelderland); 5. Holland en Utrecht; 6. Zuid-Tongersch; 7. Maas-Rijnlandsch; 8. Noord-Tongersch; 9. Cleefsch-Geldersch; 10. Veluwsch, Sassisch, Hoogduitsch; 11. Keulsch.

De grammatica voor ieder dialect omvat drie hoofddeelen: klankleer, verbuiging, vervoeging. Naar dat zelfde plan moest ook de stof voor de overige dialecten en het geheele Nederfrankische taalgebied bestudeerd worden.

Toen de dood prof. Willems trof, lag de stof voor de klankleer van alle dialecten klaar voor de definitieve bewerking; wat de vormleer betreft, was hij met de dialecten van Vlaanderen, Brabant, Antwerpen en een deel van Limburg evenveel gevorderd.

Den laatsten tijd van zijn leven was de schrijver bezig met de vormleer der tongvallen van Noord-Brabant, Gelderland, Limburg (gedeeltelijk) en Rijnland, en hij zag het oogenblik tegemoet, waarop de uitkomsten van zijn arbeid een vasten vorm zouden krijgen.

't Is te hopen dat de stof door den onvermoeiden en gewetensvollen arbeid van prof. P. Willems verzameld niet ongebruikt zal blijven; mogen de talrijke vrienden der Nederlandsche taal en geschiedenis rijkelijk uit dezen schat putten en door nieuwe nasporingen op het gebied der dialectologie eene laatste hulde brengen aan de nagedachtenis van den taaien werker die hen voorafging.