Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1906

[p. t.o. 1]

Constance Teichmann in 1864

[p. 1]

[Deel 2]

Constance Teichmann's heldhaftigheid

Majorem hac dilectionem nemo habet, ut animam suam ponat quis pro amicis suis: Niemand heeft grootere liefde, dan wie zijn leven geeft voor zijne vrienden. - Indien wij deze woorden van Christus in het laatste Avondmaal moeten gelooven, - en hoe ze niet geloofd? - dan mogen wij gerust van Constance Teichmann beweren dat zij in den hoogsten graad heeft bemind, want meer en meer had zij haar leven veil uit liefde voor hare medemenschen.

Heel haar leven was liefde. Heel haar leven ligt besloten in twee woorden: Dilexit multum. - Veel heeft zij bemind. Heel haar leven was bestuurd door de wetten der liefde. Deze wetten kunnen tot drie punten herleid worden: de liefde wil gelijk zijn aan het beminde voorwerp; de liefde wil zich schenken; de liefde zoekt opoffering, lijden, sacrificie, ja het hoogste sacrificie: het sterven.

En in het leven onzer heldin der liefde vinden wij die drie kenteekens: zij was gelijk aan hare geliefde armen door de eenvoudigheid haars levens, door de schier armoedige nederigheid harer kleeding, door haar verzaken aan alle comfort, gemakzucht of wereldsch vermaak. Dag in, dag uit ging zij met arme menschen om, troostend, verplegend, helpend, de zaak als het ware van 't volk, zijn eigendom, zijn ‘lastdier’, zooals zij zichzelve soms noemde. En dat duurde vijftig jaar lang, op het door haar gekozen strijd- en liefdadigheidsveld: haar kindergasthuis. Maar niet alleen behoorde heel haar leven en haar gansche persoon: tijd, krachten, bezorgdheden, aan het volk; dat leven zelf zette zij honderden keeren op het spel.

[p. 2]

Onder al de ziekten die zij verpleegde, droeg er eene haar voorkeur mee, juist omdat zij haar in de gelegenheid bracht den heldhaftigen kant harer natuur te bevredigen. Het was de cholera.

Jongere menschen, in onzen voor hygiène meer bezorgden tijd, kunnen zich geen denkbeeld meer vormen van deze noodlottige dagen, wanneer zulk een besmettelijke ziekte losbrak. Met honderden vielen de plaag ten prooi, kwijnden en vergingen. In 1853, 1859 en 1866, was het een echte geesel, maar alle zomers, om zoo te zeggen, stond men op loer, bevreesd dat het monster zou binnensluipen. Telkens was het volk het groote slachtoffer: gansche families werden weggerukt of ontelbare weezen achtergelaten. Dan was nog het werk van Juf. Teichmann, als de besmetting geweken was, voor de onnoozele kleinen te zorgen; maar onder de plaag, welk onophoudende en onvermoeide opoffering! Des te roerender gemaakt door de gewetensknaging die zij onderging, omdat zij handelen moest buiten de weet of tegen den wil harer ouders. Hier weerom is niets leerrijkers dan ze zelve te laten spreken en die ziel in al hare eenvoudigheid voor den lezer te openen:

‘Zondag, 18 September (1853).
... Nu is de cholera daar, of iets in dien aard. Ik was er gansch door gepakt gisteren vóor ik naar het groot gasthuis ging, waar die jonge man mij zegde dat er zooeven een binnen gekomen was in de zaal daar nevens. Hij bood mij aan er naar toe te gaan en ik deed het, en sindsdien schijnt het mij dat ik er 50 zou zien zonder de minste ontroering. Wat mij het hart doet ineenkrimpen 't is alleen de vrees dat een der mijnen door deze akelige kwaal zou kunnen getroffen worden. En toch gij weet wat ik vooral voor hen vrees: dat zij niet gereed zouden zijn voor u te verschijnen. Ik bezweer u, lieve Meester, laat mij het slachtoffer zijn. Indien iemand moet getroffen worden, dan zij ik het...’

‘Woensdag, 21 September.
Mijn lieve Meester, 't is weer alles cholera rondom mij. Gisteren heb ik aan mijn doctor⁽¹⁾ gezeid dat, moest ik het krijgen, ik naar het Stadsgasthuis zou gaan. Die beste man vroeg mij heel ernstig bij hem in huis te komen, moest dat gebeuren. Ik

(1) Dr Rademakers.

[p. 3]

zal het zeker niet doen. Ik zou zelfs naar de betalende kamers niet willen gaan, indien er geen andere gevallen waren, maar naar de zalen bestemd voor de heerschende kwaal. Mij dunkt dat ik nergens beter dan in een gasthuis zou kunnen sterven. Wezenlijk, mijn vriend, ik zou mij wat fier gevoelen mocht ik in het gasthuis der armen sterven, ik dochter van den gouverneur. En was er geene besmetting te vreezen, dan zou ik de gunst vragen om daar nevens die gasthuiskerk te slapen, onder die heilige diensters der armen. Maar dat ben ik niet waard, en wie weet of ik er een woord zou durven over reppen. Lang en kalm heb ik over dit alles met u gesproken dezen morgen en ik voelde mij gansch getroost en gestild...’

Met de zelfde opgetogenheid, het zelfde mengsel van kalm en gezond oordeel en dichterlijke geestdrift, voerde Constance jaren lang haar liefdevol leven. Heldhaftigheid lokte haar aan. Als een bruiloftsfeest lachten haar toewijding, opoffering, stervensgevaar toe, en inderdaad het waren de feesten van Dezen dien zij als eenigen bruidegom had gekozen, haren gekruisten Heer Jezus-Christus.

Weldra mocht zij in haar eigen thuis, in het kindergasthuis, door haar gesticht, haren lijdenden Zaligmaker in zijne zieke leden verwelkomen; toen begon voor goed de strijd tusschen den edelen drift haars harten en haar kinderlijk plichtgevoel.

‘Vrijdag, 30 September.
Welnu, mijn lieve vertrouweling, mijn Meester, ik had er een voorgevoel van dezen morgen als ik naar de stad ging, en inderdaad toen ik binnenkwam zegde mij Toneke: ze hebben een kind gebracht, dat zoo slecht is. 't Is in de groote zaal beneden. - Den heelen dag heb ik schrikkelijken angst geleden, omdat de gedachte mij kwelde dat papa of mama het zouden te weten komen. Ik heb het aan mama gezegd, ik heb het wat verzacht: en zij heeft het zoo goed opgenomen dat ik u niet genoeg kan bedanken, mijn Zaligmaker. Nochtans zal ik morgen en een heelen tijd lang uiterst voorzichtig zijn: dan zal men mij laten begaan, en dan, als de plaag losberst, zal alles misschien zonder moeite gaan. 't Was beter toen ik heenging. O dat het genezen kon, wat ware ik gelukkig! Maar ik heb van niets anders dan van cholera hooren spreken vandaag. Dat is om te weenen. Dan begin ik weer gekweld te worden voor mijne geliefden en dan voel ik het bloed in mijne aderen stollen. Ik was nochtans in

[p. 4]

schijn vroolijk en gerust, maar in den grond mijns harten ben ik gansch buiten mijn gewonen toestand. Kom mij versterken, vertroosten, geruststellen, o mijn lieve Jezus. Niet voor mij, mijn leven is in uwe handen, maar voor degenen die ik bemin...’

Deze edele gevoelens, dat zelfvergeten, die bekommernis voor hare geliefden waren bij Constance zoo natuurlijk, dat zij ze niet eens opmerkte, maar plaats vond in haar hart voor gewetensknaging omdat zij dierbare wezens verdriet aandeed. Hare zelfbeheersching was ook wonderbaar en, zooals zij het hier zegt, scheen hare sereniteit niet gestoord wanneer ze soms inwendig met angst gekweld was.

‘Zaterdag, 1ⁿ October.
Heere Jezus, ik wil u eenige regelen schrijven. Ik voel mij veel beter sedert gij gekomen zijt. Ik heb u vurig al de mijnen toevertrouwd en aanbevolen, en het is mij of gij er zorg zult voor dragen en ze redden zult. Ik ben niet meer bij mijne kleine cholerieken gegaan: mama had het mij verboden. Reeds had ik bij mij zelve gedacht dat het beter was nu niet te veel te doen. Mijn vader weet het nu. 't Is een pak van mijn hart. Hij heeft wat tegengestribbeld, mijn arme vader! 't Is de doctor die de zaak aan boord legde. Ik had dat liever: hij kon zijne zaak bepleiten, want hij heeft een vurig verlangen om die zieken te verzorgen. Hij zegde hem, schijnt het: mijn arm kind! O mijn vader, mijn welbeminde vader! 't is een groot sacrificie van zijnentwege, want hij is licht ongerust. Er is voorzeker meer moed voor hem noodig om mij dat toe te laten, dan voor mij om cholerieken op te passen... Het was een harde dag vandaag. Een tweede kwam binnen: dat kind is zieker. 't Ander is bijna gered. Mijn doctor zeide het mij dezen morgen: hij weende bijna van vreugd. Dat eerste, Bernard Mallentjer, 3 jaar oud, was ziek geworden om 5 uur 's morgens. Daags te voren was het gansch gezond. Om 9 uren werd het ons gebracht. Zijn afgang was gelijk rijs en water, hij braakte of het water hem uitspoot, zijne oogen waren ingezonken en als verdoofd, zijn vel was koud en kleverig gelijk dat van een puid, de kleur was blauw, een totaal verval van krachten. Alle halve uren moest hij een poeder calomel innemen (2 greinen) tot 7 poeders (14 greinen) en tegelijkertijd een fleschken ether en munt. Om 10 1/2 hield hij op met braken, ook met afgaan; zijn kleur kwam terug, hij kreeg het warm, zweette zelfs geweldig, zijne oogen waren ook weer gansch levendig. Vandaag is hij buiten gevaar. De andere is 10 jaar oud, Jan

[p. 5]

Baptist Mallentjer, kozijn van den eersten. Deze gaat af en braakt zonder ophouden, hij is koud. Nochtans toen hij binnenkwam braakte hij niet, maar hij begon later. 't Is minder gevaarlijk als men braakt, schijnt het. Alle kwartieren neemt hij van het etherfleschken. We zullen morgen zien. Dat is te zeggen ik niet. Ik zal hier moeten blijven koekeloeren. Patientie! Ik zal tot u gaan, ik zal bidden en overmorgen snel ik weer naar mijn gasthuis. Nu kan ik mij niet meer inbeelden dat ik de cholera zal krijgen. Nu, alles is in uwe handen. Ik ga bidden.’

‘Zondag, 2 October 53.
Mijn eenig goed, mijn eenige vriend, mijn steun, mijn toeverlaat, mijn alles, mijne ziel is bedroefd tot der dood toe! Nu is mijn kleintje van gisteren al dood: een ander is binnengekomen dat, naar 't schijnt, ook zal sterven. De kleine verbrande is dood. N^o 9 zal ook sterven... O mijne lieve engeltjes, ik beklaag u niet, gij verlaat deze wereld van duisternis en ellende. En wij, wij blijven met dezen gier aan 't hart gelijk Prometheus... Papa zegde mij gisteren: Zijn wij dan zoo boos dat Onze Lieve Heer ons zulke plagen zendt? Wij doen toch zooveel kwaad niet.. Hij is niet gansch goed... Ik denk ook dat al deze cholerazaken hem kwellen: en waarachtig er is reden toe. Hij ook zegt niet al wat hij weet, tenzij aan mij. Wat mij betreft, ik zie alles als door zwartgemaakt glas, gelijk door die ruiten die aan gansch de natuur een onweerstint geven. O, onze Vader en onze Opperste Heer! matig uwen toorn. Wend uwen vergramden arm af, parce Domine, parce populo tuo! Maar vooral vergeef ons onze zonden, bekeer de zondaars. Ik ken er eenen ongelukkigen, wiens kind ik bij Leen besteed heb. Het is een zaak zoo afgrijselijk dat zij doet beven. Dan heb ik ook hooren spreken van eene andere familie van het St Janstraatje O mijn God, mijn God, hoeveel huisgezinnen ten onder gegaan, verwoest, ontmoedigd! Gelijk die arme menschen van Borremans Mijn lieve arme Gommarus! Ik heb altijd spijt gehad, dat kind niet gevolgd te hebben. Maar op dat oogenblik wist ik het niet. Als nu andere ongelukkigen komen, zal ik ze met hart en oog niet meer verlaten voor zij goed geplaatst zijn. Hoeveel weduwen en weezen! Wij zijn wezenlijk in een tijd van ramp en rouw...’

Het ongeluk van gansch een bevolking woog waarlijk op dit edel en gevoelig hart, en zij achtte zich verantwoordelijk voor alle lasten die achtergelaten werden. Soms trof de kwaal ook andere slachtoffers dan het volk:

[p. 6]

‘Dijnsdag, 4 October, St Franciscus.
Mijn vriend, mijn lieve, mijn eenige vriend, blik in dat hart waarin gij dezen morgen gekomen zijt. In dat hart dood-bedroefd en, indien het geen heidensch woord was, zou 'k zeggen wanhopend. M^me le Révérend is dood, dood gisteren avond, op eenige uren tijd. Gisteren voelde zij niets: zij is gaan wandelen. En zij is dood! dat heeft mij overrompeld. Wat te doen, o mijn God, wat te doen?... Denken dat deze schrikkelijke ziekte ons aldus als een bliksem kan slaan doet mijne rede wankelen...’

Van Constance Teichmann kan niet gezegd worden dat de godsdienst ze minder gevoelig, minder mensch, minder vrouw maakte. Dit teer en ontvankelijk gemoed was altijd gereed voor alle verhevene aandoeningen en zij ondervond ze in den geweldigsten graad. Ook was haar ziel open voor alle indrukken. In de zelfde aanteekeningen, die den angst haars harten verraden, zegt zij: ‘Ik kan niet meer schrijven: ik luister naar deze bekoorster⁽¹⁾, deze vrouw, wier veder een lier is en wier proza poëzie.’ Ze was een volledige natuur, en nooit verloor de kunst haar machtigen greep op haar gemoed. En bij alle droefheid bleef zij rechtstaan in hare heldhaftigheid: ‘Mijn lieve vader Sommé en de andere goede doctors, met dewelke wij openhartig over alles spreken, als wij malkander verlaten zou ik uwe hand willen drukken zooals aan vrienden die men niet moet terugzien, of zooals soldaten die elkander tegenkomen op 't slagveld.’

‘Vrijdag, 7 October.
Mijn goede Meester, dien ik bijna niet meer mijn vriend durf noemen, ik ben weeral zoo ongelukkig dat mijn haar voorzeker nog eens witter zal worden. Gisteren zegde mij M. de deken, wanneer ik hem over de cholera sprak, dat hij niet goed vindt van cholerazieken te nemen omdat wij onze zusters blootstellen. Daarop word ik gelijk gij weet. Alles verandert van uitzicht: waar ik opoffering en moed dacht te vinden, zie ik niets meer dan roekeloosheid en wreedheid. Wanneer ik met mijne lieve zusters op het slagveld stond, had ik die bedenkingen niet; maar nu ik aan de keten lig, gelijk een lafaard of een overlooper, ben ik maar goed meer om te beven en te vreezen. Ik kom mij zoo schuldig voor omdat ik gedaan heb wat ik heb gedaan, en dit

(1) Georges Sand.

[p. 7]

alles op mij heb genomen, dat ik het morgen zal gaan biechten. Maandag komen wij bijeen; ik wil mijn gedacht niet meer zeggen daarover; ik zal de anderen laten beslissen nadat ik u vurig zal gebeden hebben opdat uw Heilige Geest ons verlichte. Ik weet niet of ik niet beter zou doen tot Maandag de heilige Communie te verschuiven die ik morgen hoopte te ontvangen en u die op te dragen opdat gij ons zoudt verlichten. Morgen zal ik raad vragen aan mijn pastoor van de Augustijnen: deze zal alles beter verstaan. Ik zal hem tegelijkertijd de toelating vragen om de cholerazieken te verzorgen ondanks het verbod mijner ouders. Ik weet niet of in zulk gewichtig geval men niet gewettigd is dezen roep van hierboven in te volgen die ons ten strijd roept. Misschien ben ik niet zoo schuldig als ik het vrees, mijn Jezus. Misschien ook ben ik het meer dan ik het begrijp. Ik ben zwak geweest en heb toegegeven misschien uit genegenheid voor mijnen doctor. Die zal doodbedroefd zijn indien wij er geen meer nemen, maar hier mag dat niet in aanmerking komen. Nu, ik leg alles in uw hart neder, mijn lieve Meester. Met dit alles ben ik geweldig gekweld. O mijn vriend, laat alles op mij terugvallen. Ik ben het die al dat kwaad bedreven heb. Ik zeide bij mijn eigen daarstraks dat ik begreep wat mijne geliefde heilige Theresia heeft geleden, wanneer zij gelaakt, misverstaan, miskend werd in hare ondernemingen. Maar zij hoorde uwe stem in haar hart, zij was zeker dat gij haar bij waart, en ik voel mij alleen, schuldig en mistroostig. Heb deernis met mij. Ik ben zeer onvoorzichtig geweest, maar ik dacht niet dat ik u vergramde, mijn Meester, want al deze angsten zijn enkel later gekomen. Ik ben blind en zwak geweest. Nog eens, heb deernis met mij. En maak dat er geen komen vóor Maandag. Herstel mijne zottigheden, o gij de beste der meesters en der vrienden.’

Uit deze, misschien te lange aanhaling, blijkt ten volle de kiesche nauwgezetheid van dit geweten tot in de edelste drijfveeren, de nederigheid dier ziel, haar oprechtheid tegenover zichzelve. En altijd de zelfde gloed in den dienst van God en den medemensen, want 's anderendaags zegt zij weer dat zij door ‘verlangen verteerd wordt’ om choleralijders te verzorgen: ‘'t Is gelijk de jachthonden die geweerschoten hooren. Het gevaargevoel bedwelmt ons gelijk de paarden als zij poeder rieken in den slag.’ De ‘heilige onverschilligheid’ was Constance nooit een ideaal. Al werd zij door gewetensbezwaren gekweld, toch kon zij niet weerstaan en

[p. 8]

keerde telkens bij hare lijdende kinderkens terug. Zoo zegt zij als zij er weer een verzorgd heeft:

‘'t Is een der schoonste dagen van mijn leven. Des te meer daar hij (een jongen, Jan Veldhof), tegen alle verwachting, bijkomt. De eerste dien ik verzorgd heb is genezen. Deze komt ook bij: Zie, mijn vriend indien gij mij bemint... neen, ik wil dat niet zeggen. Ik vraag het u niet in den naam onzer liefde. Alles ingezien, ik verdien het wel indien gij door mij niet wilt verzorgd worden in de persoon der cholerazieken. Maar gij weet dat ik niet zeggen kan wat het mij kost er van weg te blijven.’

Aldus dobberend tusschen haar plichtgevoel - want ‘liegen kon zij niet’ - en hare toewijding, eindigde zij altijd met aan de laatste toe te geven en hare gelukkigste stonden waren dezen waarin ze aan stervensgevaar blootstond. Intusschen waakte de Voorzinnigheid over dit kostbaar leven en zij betrapte niets. Zij teekent op dien zelfden dag (16 October 1853): ‘ik denk in 't geheel niet meer dat ik er van zal sterven,’ en sluit haar levensboeksken met deze bedenkingen:

‘Nu beslist, mijn lieve Meester, is het de laatste bladzijde mijns levens. Was ik nog zoo in de cholera gedompeld, ik zou kunnen denken, bij 't herlezen, dat dit genomen is in een onheilszin. Maar voor 't oogenblik is er maar spraak van mijn leven zooals mijne geliefde vriendin, de heilige Theresia, het verstond. Ik heb haar feest gevierd met u te ontvangen, o mijn verloofde. Ik heb u in de mis kunnen gaan zien in dat kerksken waar ik mij altijd anders voel dan in de andere. Waarschijnlijk door de nabuurschap van al die serafienen der aarde die ik zoo gaarne hoor, al ware 't maar hoesten en snutten achter hunne traliën. En wier zang, zoo zoet en zoo melancolisch, mij nooit koud en overschillig laat. Met dit alles zal ik sterven zonder carmeliet geweest te zijn. Wat zal ik eigenlijk geweest zijn? Wat gij wilt, mijn Jezus, dat is al mijn verlangen. Wat gij wilt, gelijk gij het wilt, waar gij wilt en wanneer gij wilt. Laat dit mijne leuze zijn voor altijd... Nu is 't gedaan: ik ga dit boek mijns levens sluiten... Straks zal ik het ander beginnen. 't Is vandaag dat gij gekomen zijt, o mijn begin en mijn einde! dat ik wil beginnen en eindigen dien bundel van mijne indrukken en van mijn innigst denken. Hij is voor u, vermits gij alles voor mij zijt en dat ik wil dat al mijne indrukken en al mijne gedachten en mijn leven en mijne dood en alles voor u zij voor altijd...’

[p. 9]

Alle opteekeningen geven waarin zij de cholera vermeldt, zou eentonigheid baren. Geweldig loeide de plaag en talrijk waren de slachtoffers. Zoo lezen wij op den

‘Zondag, 23 October.
Franske's vader is dood... Franske is gisteren ook binnengekomen. Dat zijn nu vier kinderen van die ongelukkige vrouw. Ik heb dien armen man ook gezien, die met tien kinderen blijft zitten. De smart van dien rampzalige was hartverscheurend. Mijn God, hoe duidelijk voelt men in zulk gemeenschappelijk wee, dat wij allen broeders zijn! Ik heb geweend met dien armen man, dien ik niet kende, als met een ouden vriend, zoo dicht brengt ons de smart tot elkaar...’

Acht dagen later geeft zij weer bijzonderheden over de schrikkelijke ziekte:

‘Zondag, 30 October
... Degenen die geraakt zijn, zijn in mijn oogen reeds dood: ik bedoel dezen die de ware cholera hebben. Wat de anderen betreft, die een soort cholera hebben, die kan men genezen. Voor de ware, het is mijne overtuiging dat er, ten minste in deze besmetting, niets te doen is, niets te beproeven. Zelfs als de tegenwerking gebeurt, als de warmte terugkomt en de zieke schijnt op te komen hoop ik niet meer. Zij vallen daarna in een toestand die gelijkt op de hersenziekte in haren laatsten graad. Wijde oogappelen, strakke oogen zonder blik, half geopend. Dorre lippen, volkomen roerloosheid of stuiptrekkingen, geheele ongevoeligheid. Men zou zeggen marmeren beelden: zij blijven aldus dagen lang: vijf, zes, acht dagen, en dan sterven ze. Wat de anderen betreft die gauw gaan, zij hebben een gelaat dat niet te vergeten is. Hunne oogen zijn buitengewoon open, diep ingezonken, met blauwe randen, de neus dungetrokken, de kleur als lood; ze zijn ijskoud, kleverig. Een verterende dorst, zoodanig dat de kinderen de stoopkens grijpen, die in hun bedden gelegd worden om ze te verwarmen, en er het water willen uit drinken. De stem is als verstikt, verdoofd, versmoord Het vel van de vingeren is gerimpeld alsof zij in warm water werden gedoopt... Wij hebben er 29 gehad. Daar blijven er 6 waarvan 2 twijfelachtige en drie die waarschijnlijk nu dood zijn... Hunne oogen staan wijd open na den dood, men zou zeggen dat ze nog leven. De lijken hebben niets leelijks of afstootends...’

[p. 10]

De cholerabesmetting van 1853 maakte diepen indruk op de verbeelding van Mej. Teichmann, omdat zij dan voor den eersten keer in nauwe aanraking kwam met de schrikkelijke ziekte, maar ze was enkel als een voorspel vergeleken bij de epidemie van 1859 en die nog heviger van 1866. In 1853, wij hebben het gezien, werden 29 kinderen in het klein gasthuis opgenomen. In 1859, steeg het getal tot 140, waarvan juist de helft - 70 - genas.. De zelfde angsten, scrupulen, het zelfde verterend verlangen om de zieken te verzorgen, vervullen de bladen van Constance's dagboek. De meest kenschetsende aanteekeningen alleen wil ik mededeelen:

‘Zondag, 14 Oogst (1859).
Mijn eenige welbeminde, ik heb u gisteren niet kunnen schrijven. Vandaag is het Zondag en ik heb tijd. Ik ben mijne kinderen niet gaan zien. Ik weet er zelfs niets van, wat erg hard en lang valt: een gansche dag!... Gij hebt mij zeker een dag lang willen verwijderd houden van wat mijn leven vervult. Morgen keer ik er terug bij. Mijne twee kleintjes gaan beter. Ik vreesde ze niet weer in 't leven te vinden. N^r 6 was ook beter tot mijne groote verbazing: maar 't is nog niet gedaan. Er is er een binnengekomen dat maar 4 uren geleefd heelt. Ik heb het zelfs niet gezien... En onze processie?⁽¹⁾ Wij hadden Gossec zoo goed bestudeerd! Het ging waarlijk goed. En nu begint het te donderen als we aan het tweede altaar waren: de hemel verduistert en de regen begint te vallen. Al het volk loopt weg en gij, mijn lieve Meester, wordt bij P. gedragen. Ik ben vóor de deur gebleven tot gij weer buiten kwaamt en dan heb ik u voet voor voet gevolgd tot aan de kerk. 't Was een dolle draf. Maar gij waart daar en ik voelde mij hoogst gelukkig zoo dicht bij u, weinige menschen waren voortgegaan. Wij zijn alzoo terug in de kerk getreden waar ik mijn hart heb kunnen ophalen van mijn gekropte Gossec met Genitori uit volle borst te zingen, want voor den Rozenhoed heeft men niet gezongen. Enkel gaf M^r Van de Nest de benedictie en juist rolde de donder. Die muziek was wel eene andere waard. Ik hoor de klok die mij meldt dat men u bij eenen zieke draagt. Het schijnt dat er verscheiden cholera's te Berchem zijn sedert 2 dagen. In de stad gaat het ook nogal hard...’

(1) De processie van de Lei, die toen nog gansch eene buiten-parochie was. Juf. Teichmann zorgde altijd voor de muziek aan de rustaltaren.

[p. 11]

‘Dijnsdag, 16 Oogst.
... Ik heb gisteren nieuws gehad van den dood van mijnen bult Tistje: Hij heeft allen mogelijken bijstand gehad in dezen besmettingstijd. Hij werd bediend en stierf heel zachtjes. Ik heb al de bijzonderheden van zijnen dood met geduld aangehoord, alhoewel ik bijna dood van den honger was: die arme moeder was zoo overbedroefd terwijl ze mij alles vertelde.’

‘Woensdag, 17 Oogst.
Hoeveel keeren heb ik dien datum vandaag geschreven, mijn vriend? Wel een twaalftal keeren: op 4 doodsbewijzen, 6 of 7 binnenkomenden. Wij zijn er top-in in de cholera. Papa heeft mij niets gezegd dat mij in verlegenheid kon brengen en Mama ook niet. Zouden zij niets weten? Toen ik in de stad kwam ben ik langs het stadsgasthuis gegaan. Daar hadden ze er boven de twintig ontvangen: 26 heb ik later gehoord. 't Is die arme Moorengang die den voorkeur heeft op dit oogenblik. 16 zijn er daarvan al gestorven! 't Is verschrikkelijk. Bij ons waren er 3 gisteren avond binnengekomen: twee stierven eenige uren daarna. Eén leefde er nog... Och God! Ik heb zooveel ongelukkige menschen gezien dat mijn hart verscheurd was. Een arme jongen kwam naar de visiet. Hij had ook cholerateekens. Hij werd naar 't groot gasthuis gestuurd. Ik dacht in mijn eigen toen hij heenging: arme jongen, wie weet of ik u ooit zal weerzien! Dezen morgen, als ik hoorde dat M^r Hüger en zijn kind en zijne meid de cholera hadden, heb ik mij zoodanig ongesteld gevoeld dat ik mij getroffen dacht. En ik moet tot mijne schande bekennen dat ik heel bang was. Ik heb nochtans gedacht dat ik drie, vier uren véor mij had, en dat, indien ik ziek begon te worden, ik nog in 't gasthuis zou zijn, gelukkig. Het was alsof ik braken ging. Ik heb mij verstrooid en er niet meer aan gedacht. Het is toch eene bliksemsnelle ziekte: van die twee kinderen dezen nacht gestorven had geen een iets ondervonden. Hun vader is in 't gasthuis en de moeder is zwanger. Men ziet zoo gansche families verdwijnen. Parce Domine, parce populo tuo...’

‘Zaterdag 11 September.
Mijn lieve Meester, laat ons wat kouten. Ik heb een weinig tijd dezen avond. Straks zal ik wat buiten gaan bidden: zij zeggen dat het weer goed is, anders was het al vries-koud. Dit afschuwelijk jaargetij, dat op den ouderdom trekt gelijk de lente op de jeugd, gaat bepaald op ons neervallen. Nu, gezegend al wat ons van den Heer komt! Zelfs de ouderdom, zelfs de dood!...

[p. 12]

Gisteren heb ik u teruggezien bij mijne geliefde cholerieken. Drie hadden het geluk u te ontvangen Die arme Lize ontving u voor den eersten keer. Zij had zoo weinig het gebruik van haar verstand dat ik ze moest wakker maken en opwekken. Op 't oogenblik dat ge kwaamt, had ik hun de akten van Geloof, Hoop en Liefde doen zeggen. Het was waarlijk een aandoenlijk tooneel dat ik niet zal vergeten, die zaal vol zieken op lijken trekkend, dit altaar in 't midden opgericht, die zusters op hun knieën, en de priester gaande van zieke tot zieke, en hun gevend het jongste voedsel dat ons doet leven voor de eeuwigheid. Twee zusters, zuster Francisca en zuster Mathilde, waren bij het bed van Marieke en van Frans. Ik moest die arme Lise oppassen. Op 't oogenblik dat gij tot haar kwaamt vroeg haar de priester of zij vast geloofde dat gij daar waart. Ik was verplicht op haar te neigen om haar te zeggen dat zij ja zou antwoorden. Dan om haar te zeggen van haren mond open te doen Ik bevond mij aldus, mijn welbeminde, schier in aanraking met u, want gij ook neigdet over dit arm kind. Gelukkig moesten zij niet braken. Vandaag zijn Frans en Lise beter, maar Marie is slecht. De groote broer is ook vandaag binnengekomen⁽¹⁾. Dat zijn nu vijf kinderen: het zesde is in het stadsgasthuis. De moeder is dood en de vader heeft ook de cholera..’

‘Maandag, 12 September.
Tristis est anima mea usque ad mortem. O mijn vriend, mijn vriend! welke last op mijn hart! Hoe gaat het op dezen stond? Arm lief zusterken! mij dunkt dat ik mijn leven zou geven om het uwe te redden. - Gij, Heer, weet alles, kent alles, mijn verlangen ligt gansch bloot voor u. Ik vraag u niets: maar mijn hart zou ik voor u willen openen. Gij ziet het overgroot verlangen dat mij verteert. En nochtans zou zij niet gelukkig, gelukkig zijn, zoodanig dat ik ze moest benijden? Maar dat mijn gasthuis aldus de cholera zou gegeven hebben aan dien engel, die ons kwam helpen en bijstaan, dat doet mij van angst sterven... Hier weet men van niets. Ik heb altijd gelachen als ik terugkwam opdat men op niets zou denken... Indien mijn goede engel naar ginder kon gaan en mij nieuws meebrengen? Hadden wij meer geloof, dat zou aldus gebeuren. Ik ben gaan wandelen onder 't licht van die bleeke maan. Ach mijn vriend, wat zal er van komen? Wat gij wilt. Dat zou mij genoeg moeten zijn. 't Is gelijk zij het zegt, die bekoorlijke en zoete vrouw: 't is gelijk het Onzen

(1) In de cholerazaal.

[p. 13]

Lieven Heer zal believen. Dat uw wil geschiede, mijn Vader en mijn al...’

‘Dijnsdag, 13 September.
Dank, dank, mijn God! Dank, mijne moeder! Dank, gijlie mijne vrienden des hemels! Zij is beter, veel beter. Ik heb een schrikkelijken nacht gehad. Ik droomde akelige droomen en telkens ik ontwaakte kwam mij deze vreeselijke gedachte: hoe gaat het met mijn lieve, kleine zuster Mathilde? God weet wat nu gebeurt? In die gevoelens ben ik naar de kerk gegaan en genaderd tot den heiligen Rechterstoel en dan tot u, mijn Jezus. Ik kon enkel u bezien met een onzeggelijk verlangen en voor u weenen. Thuiskomende wist ik dat mijn vonnis mij wachtte en ik voelde mij bezwijmen. Wanneer Charles mij gezegd heeft: het gaat veel beter! heb ik mij als in het Paradijs gevoeld. Ja, het gaat veel beter met haar.’

Na de genezing van de zuster was de groote woede van de plaag gevallen en Mej. Teichmann kon weer vrij ademen. Met haar gewone vurigheid legde zij zich dan toe om voor den verkleefden geneesheer van haar kindergasthnis, Doctor Rademakers, het eerekruis te bekomen.

Tot 1866 werd Antwerpen van de schrikkelijke kwaalbezoeking gespaard; doch dit jaar woedde de ziekte op eene schrikkelijke wijze. Dan ook had het feit plaats dat bijzonder geprent bleef in 't geheugen van 't volk en dat nochtans, in Constance's leven, maar een episode was van gansch eene aaneenschakeling vrome daden. Ik bedoel het bezoek van Mej. Teichmann aan het besmette schip Agnes.

Sedert 1862 had de familie het gouvernement verlaten, maar feitelijk bleef zij aan het hoofd van alle kunst- of liefdadigheidsondernemingen in de stad. Geen wonder dus dat een der eerst-ingelichte over de verschijning van den geesel Mej. Teichmann was.

Haar vader leefde dan afgezonderd op zijn buitengoed, zonder zich nog met politieke zaken te bemoeien en aan zijnen hoogen ouderdom - hij stierf het volgende jaar - spaarde men zooveel mogelijk verontrusting en aandoeningen. Constance was op zekeren Meidag, volgens gewoonte, naar haar gasthuis gegaan, maar in plaats van op het gewone uur thuis te komen, had zij eene expeditie aangegaan, die ik eerst door mijne moeder zal laten verhalen:

[p. 14]

‘Zaterdag, 26 Mei (1866).
... Er is nog geen cholera in de stad, volgens mij verzekerd wordt, maar zij heerscht onder ongelukkige landverhuizers die men ingescheept had over tien dagen, en waarvan twee, in St.- Elisabeth's gasthuis gedragen, aldaar overleden zijn. De overigen waren voortgevaren tot Calloo. Daar werden anderen aangetast door de schrikkelijke ziekte en de oeverbevolking weigerde met bedreigingen ze aan land te laten komen. Na betreurenswaardig uitstellen vanwege het Gouvernement stelde men eindelijk het fort Liefkenshoek tot hunne beschikking en zij zetten er zich neer. Ongelukkig doen verschillige gevallen zich voor en niets was geregeld voor het verzorgen dier ongelukkigen. Dit alles was gebeurd zonder dat wij, bij papa, iets wisten; de dagbladen of Constance hadden geen woord gerept, M^r Thielens⁽¹⁾ dineert met ons den Woensdag 16 Mei. 's Avonds, terwijl hij ons tot aan huis vergezelt, breng ik hem op het kapittel van de cholera. Hij stelt mij eerder gerust met te zeggen dat zij in Holland bijna verdwenen is, zoodat wij Donderdag allen in volkomen gerustheid waren, maar op het gewoon uur kwam Constance niet terug. Marie eerst, dan mama treden in papa's cabinet, waar ik bezig was luidop te lezen, met zeer bedenkelijke gelaten. Eindelijk bekent ons mama dat L.P. van de stad teruggekomen is, brengend een briefje van Constance, waardoor zij hem meldt dat zij met den pastoor van het stadsgasthuis naar Lillo vertrokken is, waar zij die arme zieken gaat bezoeken die hij wel weet. Daarop groote ontsteltenis van papa, wiens onrust waarlijk pijnlijk om zien was, van mama, die vuur en vlam spuwt tegen de onvoorzichtigheid van zulk een handelwijze... Papa weigert volstrekt te dineeren, niemand had honger; kortom, tegen 7 uren rijden N. en L.P. naar de stad in de hoop nieuws te krijgen van onze heldhaftige (want men zou haar op den duur toch bewonderen) van onze heldhaftige losgebrokene. Gelukkigerwijze wacht zij niet lang om zelf te verschijnen. Nadat zij zich gansch omgekleed had in de stad, wordt ze door N. tegen acht uren teruggebracht, weenende dikke tranen en vergiffenis vragend aan papa, die zoo blij was ze terug te zien dat hij er zijne gramschap voor vergat en veel gauwer tot bedaren kwam dan men het verhopen mocht...’

(1) Secretaris van M^r Teichmann, toen deze gouverneur was, en in dezelfde hoedanigheid gebleven bij M^r Pycke, zoodat hij op de hoogte was van alle gebeurtenissen in de provincie.

[p. 15]

Dit familietooneel maakte diepen indruk op mijn kinderlijk gemoed en zal nooit uit mijn geheugen gewischt worden. Ik zie nog het halve-duister der zaal en Constance's gestalte nederig geknield voor haren vader en hem vergiffenis vragend voor 't verdriet dat zij hem veroorzaakt had. En mijn grootvader, met zijn eerbiedwaardig gelaat, den grijzen kop over haar gebogen, haar zacht verwijtend: ‘Gij hadt ons dat niet moeten aandoen! Gij hadt op ons moeten denken.’ Het kwam mij raadselachtig voor dat zij vergiffenis moest vragen en toch niet schuldig was. Constance's impressies dienen hier natuurlijk meegedeeld:

‘Vrijdag, 18 Mei,
Lieve Meester, ik schrijf u na een zoo buitengewoon waagstuk dat ik mij bijtijd afvraag of ik het gedroomd heb dan of het wezenlijkheid is. Sedert gisteren morgen had ik gedacht, ik weet niet waarom, dat ik naar dat besmet schip zou gaan. Maar ik wil beginnen met het begin. Woensdag morgen kom ik den Pastoor⁽¹⁾ van het stadsgasthuis tegen. Hij zet mij het hart overhoop met te zeggen dat er choleralijders liggen aan boord van het schip Agnes: dat hij hun vervoer naar 't gasthuis heeft willen bekomen, maar dat men er niet wil in toestemmen. Daarop schrijf ik gauw aan M^r Thielens dat hij mij zou willen komen spreken. Hij doet het en vertelt mij allerdroevigste zaken over deze noodlottigen Hij gelooft dat er zusters bij zijn. Ik loop bij M^r Pelgrims⁽²⁾ en bij den Pastoor van 't gasthuis. Er zijn geen zusters: zijn er priesters? M^r Thielens dineert met ons. Ik neem bij hem informatie en hij gelooft ja. 's Anderendaags morgens ga ik langs het stadsgasthuis. De Pastoor is bij Pyckenheer⁽³⁾ gegaan om te bekomen dat men hem aan boord zou laten gaan: men heeft hem eene toelating beloofd die niet aankomt. Hij wil vertrekken met Pater Bruson⁽⁴⁾. Kom met ons, zegt hij mij. Hij beantwoordde mijn wensch. Ik stel hem voor bij M^r Thielens te gaan om de zaken te bespoedigen. Ik aarzelde

(1) Z. Eerw. Heer Teurlings, een alom geëerd en geacht man, vol toewijding en zieleniever.

(2) Aalmoezenier van het Krijgsgasthuis, een welbekende figuur in Antwerpen.

(3) 's Gouverneur's bijnaam in Vleeschouwers bladje Reinaert de Vos.

(4) Een Jezuiet.

[p. 16]

nog. Ik loop bij L G. Hij was er niet. Ik schrijf hem dat ik vertrek en dat ik hem verzoek, indien ik laat thuiskom, mijne afwezigheid op te helderen Ik had aan den pastoor gezegd dat hij mij in O.-L.-Vrouw-collegie zou vinden indien ik vertrok. Ik zette het op een loopken; ik zweette dikke druppelen onder eene brandende zon. Ik beeldde mij in dat ik te laat ging komen. Eindelijk zijn wij op gang. Ik bevond mij met deze twee priesters, nog niet goed wetend of het waarheid was. Ik hoopte op tijd terug te zijn.

Haar verhaal onderbreekt Mej. Teichmann hier om, volgens jaarlijksche gewoonte, naar het Sinxen-muziekfeest in Duitschland te gaan. Eerst den 28ⁿ Mei hervat zij:

‘... Er zijn te Liefkenshoek al boven de 50 dooden en een dertigtal zieken. Ik had gedacht het relaas te schrijven van dien tocht van den 17ⁿ Mei. Ik ben gebleven aan het oogenblik waarop ik mijn besluit geschreven had aan G., daar ik hemzelf op zijn kantoor niet had gevonden. Was hij daar geweest, ik zou niet vertrokken zijn, geloof ik. Ik had niet kunnen wederstaan, indien hij mij gesproken had van de onrust der lieve mijnen. Ik hoopte steeds bijtijds terug te zijn en ze niet te bedroeven. Ik begaf mij dan op weg met den Pastoor en Pater Bruson. Onderwege hebben wij gekout en onze gebeden gelezen. Wij komen in Lillo aan. Van daar brengt een schuit ons naar Liefkenshoek. Wij vinden op een steamer de doctors Defourchaux en Smal (nog een muzikale herinnering), M^r Carlier en den kapitein van den steamer. Zij schijnen nogal verwonderd mij te zien. Wij vragen hun hoe wij het besmet schip zouden kunnen bereiken. Dat schijnt moeilijk. De steamer moet een lichter gaan halen waarop men de zieken wil leggen. Met een schuit is het onmogelijk. Wij blijven aandringen. Eindelijk zegt M^r Carlier: Welaan, vermits Mej. Teichmann het verlangt! Wij bedanken hem hartelijk en wij vertrekken. Ik beken dat mijn hart pijnlijk bedrukt was, toen wij dit doodsschip bereikten. De drie arme lieden van het manschap zien er dankbaar uit ons te zien binnentreden. Mijn God, wat akelig tooneel hebben wij daar aanschouwd! Eerst in een eerste tusschendek een arme zieke die Fransch sprak: hij zag er nog al goed uit, die. Lager lagen er 10 of 11 zieken. Het was er donker. Ik wist somwijlen niet of er iemand was of niet, in die soorten schuiven waar die ongelukkigen lagen. Een ziekendiener wiegde in zijne armen een kindeken, zeer slecht, bijna stervend. Een jonge knaap lag daar: zijn vader in een lade boven hem. Ik word be-

[p. 17]

last te vragen naar den godsdienst van iederen zieke. Er zijn 5 catholieken. Ik schrijf ze op. Pater Bruson hoort hunne biecht en de Pastoor dient hun de Heilige Olie toe. Wij zetten de protestanten aan tot vertrouwen in Gods barmhartigheid en tot het gebed. De sacramenten worden aan dezen Franschman toegediend, dien wij eerst gezien hadden. Ondertusschen ga ik een oogenblik op dek: een groote, zwarte hond komt mijne handen lekken. Maar toen ik de soort ladder zag door dewelke ik in 't schuitje moest neergaan, was ik waarlijk bang en ik dacht dat ik er mij nooit zou op durven wagen. Eindelijk vatte ik mijn moed met beide mijne handen vast en de koord insgelijks. De twee matrozen, die ons geleidden, moedigden mij aan zoo goed zij konden. Het ging beter dan ik dacht. De schuit bracht ons naar 't fort Liefkenshoek. Wij treden naar den ingang: een militair verbiedt ons door te gaan. De heeren komen, Smal, Carlier en andere officieren. Zij doen ons binnengaan en men presenteert geweer voor ons. Wij bevinden ons te midden van eene menigte menschen in verscheiden kleeding, die ons nieuwsgierig bezien, maar met eerbied. Wij worden naar de kazemat geleid waar de zieken zijn.
Het vervolg tot morgen.’

‘Dijnsdag, 29 Mei.
Ik ga voort met mijn verhaal van gisteren, mijn welbeminde.
Wij stijgen naar een soort kamer waar 9 of 10 zieken liggen op matrassen op den grond. De eerste is een man, zeer ziek: nevens hem eene jonge Walin, bijna genezen. Dan eene vrouw met het echte cholera-gelaat. Haar broeder, een goede Duitsch, kwam alle oogenblikken bij haar. Hij hield niet op van bidden terwijl zijne zuster bediend werd van de sacramenten. 't Is deze vrouw die ons met de meeste gulheid hare dankbaarheid betuigde. Wij drukten elkaar de hand bij 't heengaan. Zij kuste met vurigheid een klein kruisbeeld dat Pater Bruson haar gegeven had en toonde het aan haar broeder. Tausendmal dankbar! zegde zij ons. Daarna was er een klein meisje, twee, drie vrouwen, die hevig begonnen te braken; een kindeken lag op een bed te sterven tegenover deze rij. Terwijl de priesters al dezen biechtten en bedienden, werd een jonge knaap gebracht door cholera getroffen; eene jonge Hollandsche kwam boven met haren man. Hare lippen waren blauw, zij had kou. Zij zat op eene bank terwijl zij wachten moest dat men haar een bed maakte. Wij begonnen te kouten en ik vernam van haar dat het haar kind was dat ik op het schip had gezien. Ik kon haar zeggen dat het nog leefde. Gij bedriegt mij niet? vroeg zij mij verschei-

[p. 18]

den malen. Ik verzekerde haar dat het niet dood was. Zij was drie jaar getrouwd: het was haar eenig kind. Zij wilde terug beneden gaan, maar op 't oogenblik dat wij vertrekken gingen kwam haar man ons vragen een bed voor haar te doen gereedmaken omdat zij ziek was. Ik geloof dat zij gestorven is. - Wij hebben die arme lieden verlaten. Vaarwel! zegden zij ons. Eilaas ja vaarwel! Wij mochten elkander op deze wereld niet terugzien. Toen wij het schip verlieten keken de drie matrozen van het manschap ons ook na en bezagen ons zoo droevig. Wij gaan weer door de menigte der gezonden waar wij Italianen ontmoeten met allerliefste zwartoogige kinderen: Giambattista en Antonio, met dewelke wij een praatje slaan. Wij varen terug naar Lillo waar wij het rijtuig weer nemen dat mij hier terugbrengt. Mijn God, vergeef mij de onrust en 't verdriet dat ik veroorzaakt heb aan mijn vader en aan mijne moeder en aan al de mijnen. Ik weet nog niet of ik goed of slecht gehandeld heb. Vele menschen laken mij, ik weet het, anderen bewonderen mij. Ik kan met alle oprechtheid zeggen dat die afkeuring en die lof mij ongevoelig laten. Ik oordeel mij-zelve zelfs niet, maar ik laat u dat over, mijn welbeminde. Zij vertrekken, 250 - er blijven 23 zieken - 53 dooden - Dat is het relaas van dien dag, die in mijn leven zal tellen, de 17^e Mei.’

Vroeger reeds had Constance haar indrukken neergeschreven over dien heugelijken dag:

‘Vrijdag, 25 Mei.
Ik zal u niet lang schrijven, mijn welbeminde, want ik heb een hoop brieven achteruit liggen. Gij zijt in mijn hart teruggekomen. Ik leef in een soort van roes als in heldhaftigen tijd of op het slagveld. Is het daarvoor dat ik een oogenblik voelde dat ik u als vroeger beminde met minneliefde? 't Kan zijn. Het gansche menschdom voel ik mij beminnen. In 't gasthuis hebben wij nog altijd niets, maar in het gasthuis van de stad zijn er 6. Ginder gaat het heel slecht: 45 dooden al, 25 zieken. Al degenen bijna die ik gezien heb zijn niet meer: die arme jonge vrouw, die zoo angstig vroeg of haar kind nog leefde, is ookal gestorven. En die vrouw, die met zulk diep gevoel, dat ik het nooit zal vergeten, tot ons sprak: hundert tausendmal Dank! is waarschijnlijk nu dood. Ik ben aan den goeden Pater Bruton nieuws gaan vragen: hij was er gisteren weer geweest. Dat ik er nog eens kon gaan! Ik weet nog niet of ik goed gedaan heb of kwaad. De Pastoor laakt mij; anderen loven mij: Judica me, Deus, et dicerne causam meam de gente non sancta. Uw oor-

[p. 19]

deel alleen is voor mij van belang, mijn welbeminde. Indien deze wat buitengewone daad mij door u werd ingegeven, dan had ik gelijk. Is zij te wijten aan mijn waagziek karakter, dan had ik ongelijk mijn vader en moeder te bedroeven... Wat zeker blijft, mijn welbeminde, 't is dat die 17^e Mei een der schoonste en gelukkigste dagen was mijns levens en dat ik u tot der dood zal blijven zegenen voor de uitgelezen gratie die gij mij verleendet. Er zijn zusters nu: ik ben er voor niets meer goed. Ik zou er overigens niet meer mogen terugkeeren...’

In volle eenvoudigheid oordeelde Constance over zichzelve en dat haar vermetele tocht ze niet tot hoogmoed deed overslaan, bewijzen de volgende woorden:

‘Ik voel mij voortdurend in allerdiepste vernedering voor u, voor de anderen en voor mijn eigen. Dat ik zoo arm en nietig ben onder alle opzichten maakt mij niet ongelukkig. Met uiterste dankbaarheid aanvaard ik de genegenheidsblijken die mij toekomen, diep overtuigd dat ik ze niet verdien.’

Op die wijze vangt zij het relaas aan van hare expeditie.

De cholera, eerst op dat schip verschenen, loeide weldra met verschrikkelijk geweld in de stad. Het kindergasthuis alleen ontving over de 300 kinderen, terwijl in het stadsgasthuis, volgens cijfers aan Mej. Teichmann medegedeeld op het einde der besmetting, 2205 zieken gelegen hadden, waarvan er 1200 stierven. Dit alles gebeurde op ruim twee maanden tijd, want in 't begin van Augustus was de kwaal al merkelijk aan 't afnemen.

Deze twee maanden waren voor Constance één onophoudend zwoegen, want nevens haar vielen zusters en helpsters ziek en dood, - de meid van 't gesticht, de brave, gedevoueerde Mie, werd op eenige uren door de plaag weggerukt. Dit was voor Mej. Teichmann eene groote droefheid, maar maakte ze niet meer bevreesd. Haar goeden helper, Dr Rademakers, had zij dan niet meer - hij was den 2ⁿ October 1864 overleden - maar in Dr Roselt, zijnen opvolger, had zij eenen onwaardeerbaren steun gevonden. Ongelukkig was deze bekwame geneesheer, uit hoofde van ziekte, afwezig toen de cholera losbrak. De zusters dag en nacht in de bres, vielen een voor een ziek, of van de be-

[p. 20]

smetting, of van vermoeienis. Kortom, het was een tijd van heldhaftig zwoegen, dat het later leven saai en eentonig deed voorkomen in Constance's oogen.

Eenige aanhalingen uit honderden zullen haren gemoedstoestand ophelderen:

‘Zaterdag, 23 Juni.
Mijn lieve Meester, wij zijn minder overlast, omdat er 6 kinderen gestorven zijn: 7 nu waarschijnlijk, want een is bijna dood binnengekomen. Mie had mij verzocht de namen op de dooden te leggen, omdat de dragers ze niet herkennen als zij ze komen halen. Ik ben dus naar dat doodenveld gegaan: 6 arme ontslapen kinderen lagen daar, waarvan drie broeders, de kinderen van een militair die in 't kamp is. Die ongelukkigen zijn dus hun drie kinderen op drie dagen kwijt! Die moeder weende zoo bitter, dat ik met haar begon te weenen...’

‘Zondag, 24 Juni.
... Mie zegt mij telkens ik aanga: tot morgen als het God belieft. Waar is het ook dat men tegenwoordig minder dan ooit op de toekomst kan rekenen... Mijn leven is van kleinen tel, nochtans voor het gasthuis zou het een verlies zijn, geloof ik... De aanwezigheid eener vrouw is iets vreemds en heeft eene geheimzinnige en onvoelbare macht... Bah! Gij zoudt eene andere vrouw vinden, mijn lieve Meester... Ik kan voorzeker aan wie ook geen gelukkiger bestaan wenschen dan het mijne sedert 20 jaar en tegenwoordig nog. God, mijne zieken, mijne kunst vervullen mijn leven... Wat zal er bij ons nog gebeurd zijn? God weet hoeveel arme engeltjes nog binnengekomen zijn en misschien reeds ten hemel gevlogen? Er zijn op den burgerlijkenstand 62 dooden tegen 14 geboorten. 't Is verschrikkelijk...’

‘Dijnsdag, 26 Juni.
... Mijn lieve Meester, ik was zoo ongelukkig dezen nacht. Gij weet dat de duisternis mij altijd wat uitzinnig maakt. Het scheen mij dat ik van de cholera ging sterven; ik voelde reeds dat bezwijmen en dit ongemak dat ik bij mijn arm Janske had gezien. Dan heb ik mijn leven, mijn verleden overzien, vooral het gasthuis dat er eene groote plaats in beslaat. Ik heb mij afgevraagd of ik goed of slecht gedaan had met dit werk te scheppen en er mij aan toe te wijden? Werd ik daar niet toe gedreven door een gril, een manie, een bewusteloozen hoogmoed? Ik heb er anderen toe gelokt: eenige vielen als slachtoffers. Moet ik ze

[p. 21]

beklagen? Neen, want zij waren oprecht en ter goeder trouw in hun zelfvergeten. Maar ik, heb ik uit liefde gehandeld? Gij alleen weet het, o mijn God. Die gedachten folterden mij het hart. Alzoo, wat zoo vele menschen bewonderen, het doel, het werk mijns levens zou een keten zijn van misgrepen en fouten? Die twijfel is akelig. Maar wie kan zeker zijn in de waarheid te staan? Uwe oordeelen zijn zoo verschillend van die der menschen!... Het gevoel van de verantwoordelijkheid, die op mij weegt, verschijnt me dan zoo geweldig!... Ten minste hebben deze bittere gedachten dien goeden uitslag dat zij mij alle zelfbehagen en allen hoogmoed onmogelijk maken...’

Voor Constance waren altijd de anderen bezield met alle edele drijfveren en onbaatzuchtige, grootmoedige gevoelens. Zij alleen was klein en nietig in handel en wandel. Deze nederigheid was noch gezocht noch gedwongen, maar de natuurlijke uiting harer overtuiging.

‘Zaterdag, 7 Juli.
Lieve Welbeminde, nu ben ik er top-in, in de cholera. Ik ben er half duizelig door. Daarenboven heeft het zicht van dien armen man, die op eenige uren zijne vrouw en zijn kindeken verloor, mij sedert dezen morgen overhoop gezet. Zijn troosteloos gelaat vervolgt mij en telkens ik er aan denk stijgen de tranen in mijne oogen. Mijne oogen branden. Ik heb dat heel kleintje van 3 maanden, het eenige dat hem overblijft, in de zalen boven gedragen. Arm schepseltje! ik hield het tegen mijn hart. Het zocht wat zijne moeder gewoon was hem te geven: zij is er niet meer. Ik wou dat dit ten minste in 't leven bleef. Ik heb eene zuigflesch laten halen. Toen ik aankwam waren er 8 cholerazieken op te schrijven en 6 dooden waar ik het briefken moest voor geven. 't Was om zot te worden. Ik ben alles gaan meten en opschrijven in de doodenkamer en zette den naam op ieder lijk. De oudste dezer 3 broeders was er onder en mijn lange Piet en dat Jaakske dat wij met zooveel moeite warm kregen. Dàt is zoo bedroevend, medicaal gesproken, in die ziekte: zij komen aan blauw, koud, stervend. Men krijgt ze warm, zij komen op, ge denkt dat zij gered zijn. Niets te doen: zij vallen in een cerebralen staat, kwijnen eenige dagen en sterven Ik weet niet wat er te doen zou zijn om dien staat te genezen. Calomel, bloedzuigers, niets helpt: zij sterven des te rapper. Ook zou ik eens willen beproeven hun warmen wijn te geven, iets prikkelends. Maar ze zouden er misschien dommer door worden.

[p. 22]

Eertijds dacht ik dat dit veroorzaakt werd door de zeer sterke medicamenten, die zij nemen. Maar nu ben ik overtuigd dat als hoofdorganen, gelijk de hersens, diep geraakt zijn door de cholera, de zieken schijnen te beteren, maar onvermijdelijk later bezwijmen. Bij volwassenen en oudere kinderen verdraagt het gestel soms den schok, maar bij de kleine kinderen gebeurt dat zeer zelden. Wij hebben er gehad sedert eenige dagen van die echte cholerieken die alle medicatie trotsten. Zij zijn als door den bliksem geslagen... Er is vermindering in 't getal zegt men. Wij hebben er nooit zooveel gehad...’

‘Zondag, 8 Juli.
... Ik heb in mijne armen een kindeken bovengedragen, het schoonste dan men zich denken kan... Ik kuste het op u denkend, mijn lieve Jezus, die ook een kindeken wildet zijn...’

‘Woensdag, 11 Juli.
Ja, mijn Welbeminde, 't is dat noodlottig cijfer 11! 11 September 59, 11 Juli 66. Mijn zusterken Frederica heeft de cholera...’

‘Donderdag, 12 Juli.
Lieve Welbeminde, mijn arme Mie is dood. Gij weet welken angst ik gisteren heb uitgestaan door de ziekte der zuster. Mie was ziek, maar ik was over haar hoegenaamd niet ongerust. Ik ben verscheiden keeren bij haar geweest en heb haar nog een poeder bismuth gegeven voor ik vertrok. Zij zelve zegde mij dat zij geprobeerd had om op te staan, denkend dat zij genezen was. Gisterenavond heb ik er zelfs niet aan gedacht nieuws van haar te vragen. De zuster is veel beter: ik geloof dat zij gered is. Ik bedank u mij het verdriet gespaard te hebben haar te verliezen. Nu is het deze arme vrouw, betrokken in al mijne goede herinneringen, die gij tot u roept, Heer. Ik kan ze niet beklagen. Zij is eene roemrijke dood gestorven. Ik vertroost mij door het gedacht dat ik haar nooit iets heb laten doen dat ik zelve kon doen. Meermaals heeft zij mij voorgesteld de cholerieken in de zaal te dragen. Ik heb het enkel toegelaten als ik het niet vermijden kon. Ik ben het die nu alle dagen de lijken ga meten en de namen opzetten zooals zij het gevraagd had. Mijne arme Mie! ik zal ze schrikkelijk missen. Ze was zoo stipt, zoo verstandig, en had zulk een goed en moederlijk hart...’

‘Zondag, 15 Juli.
Ik ben afgrijselijk vermoeid, mijn Welbeminde. Ik zal u niet lang schrijven. Vind ik gisteren morgen niet zuster Ludovica te bed! Ze was 's nachts ziek geworden: overgeven en afgaan. Ge-

[p. 23]

lukkig is zij hersteld of bijna. Ik beef iederen keer dat ik in 't gasthuis aankom. Waak over ons, behoed ons, lieve Heer. Wij hebben Z. Antonia en Z. Eugenie, en alles gaat. Ik heb mijne arme zuster Godelieve naar bed gezonden voor een uur, ze sliep waar ze stond. Verscheiden kinderen zijn vertrokken: de eene voor den hemel, de andere voor thuis. Mijn Guillaume is boven⁽¹⁾. Hij is gansch kalm. Hij was in een schrikkelijken staat van ontsteltenis. Hij is vol blauwe plekken. Hij knotste met zijn hoofd tegen de planken van zijn bed, als om het te verbrijzelen. Dan sprong hij uit zijn bed en wierp zich in mijne armen. Die vrouw, die gisteren namiddag haar klein jongsken bracht en die zoo weende, is reeds dood. Het gezicht van hare kleine die haar broerken zoo teeder omhelsde gaat mij niet uit den geest. Zij vroeg mij een glas water voor haar moeder, die heel zenuwachtig was. Gij zult goed voor mijn broerken zorgen? zegde zij. Hij zal niet alleen blijven. Arm meisken! zij moet het hart op de rechte plaats hebben. Ik zal doen wat ik kan voor haar. Allons, ik ga slapen.’

‘Donderdag, 19 Juli.
... Wij zijn nog altijd met zieken overlast. Ik heb den heelen dag geloopen van boven tot beneden, en van 't een eind van het huis naar 't ander. Ik ben vermoeid, maar goed gezond. Zuster Genoveva, die overste te Hoboken was, is van de cholera gestorven. Het was eene zachte en lieve vrouw... Wij staan waarlijk in de bres: hier en daar valt er eene. Zij is niet te beklagen: zij valt als martelares...’

Meer dan eene heldin viel dan, onbekend en onbeweend, op dit eereveld, en niet alleen Mej. Teichmann waagde haar leven voor haren evenmensch; maar wat haar onderscheidt in deze schaar van vrome vrouwen is de uitgestrektheid van haar werking, de hooge bezieling van hare liefdedaden, het zoo echt menschelijk gevoel dat haar telkens deed weenen met de weenenden, deelnemen in onvertroostbare rampen. Door zoovele rouwtooneelen was haar toewijdingsdorst nog niet gelescht:

‘Zondag, 29 Juli.
... Wij hebben nog altijd veel zieken. Van Donderdag tot Vrijdag 9, gisteren 5 of 6, vandaag 3 voor den noen... Ik heb aan

(1) Dit wil zeggen op de beterhand. De cholerazaal was beneden, tegen den hof.

[p. 24]

die jufvrouw geschreven en haar gesproken van mijn verlangen om de gekwetsten in Duitschland⁽¹⁾ te gaan verzorgen. Wie weet? Na de cholera moest gij mij dat overgroot geluk gunnen, mijn welbeminde... 't Is een droom mijns harten, dien gij alleen kunt verwezenlijken, lieve Jezus...’

‘Maandag, 30 Juli.
... Mijn Welbeminde, Mev. Oomen⁽²⁾ heeft mij gezegd dat er 2000 gekwetsten te Dusseldorf zijn! Ik, die daar naartoe ga voor een muziekfeest, zou ik er niet gaan om arme lijdende broeders te verzorgen? Ik zegde het tegen Mev. Oomen. Die gedachte ontroerde haar tot weenens toe. Wie weet of zij er niet over zal schrijven aan M^r Mohren⁽³⁾. Indien wij geene cholerieken meer hebben, zal ik het niet meer kunnen volhouden. Ik ben gewoon aan den damp van het buskruit, en aan het rumoer van het slagveld, en ik zou ze bezwaarlijk kunnen missen. Het gaat beter in Wilryck. Ik had juist twee vrouwen gevonden om de cholerieken te verzorgen. Men zou ze in Merxem kunnen benuttigen... Lieve Meester, indien gij mij die opperste vreugd gundet van die gekwetsten te gaan verzorgen, ik weet niet hoe ik het u ooit kon vergelden...’

Aan dat verterend verlangen zou Constance enkel vier jaar later mogen toegeven. Intusschen was de epidemie blijkbaar aan 't afnemen.

‘Dijnsdag, 31 Juli.
Mijn Welbeminde, deze maand is dan over. Zij zal geteld hebben in mijn leven. Ik mag u wel dankbaar zijn dat ik al de mijnen bewaard heb: hoeveel ongelukkigen kunnen zoo niet spreken!... Ik heb eindelijk een uur aan uwe voeten mogen slijten in den Rozenhoed. Ik heb er den kruisweg gedaan. Mijne zuster Antonia moet er teruggekomen zijn. Zij heeft voor u dapper gewerkt, mijn Welbeminde. Gij zult ze er voor beloonen. Gisteren avond hebben wij nog twee cholerieken gekregen. Ik kan er niets aan doen, mijn Meester, maar dat koortsig leven dat wij leidden onder de besmetting, mis ik geweldig. Ik spreek gemakkelijk, ik, die niet moest waken en mij afbeulen, maar en-

(1) In 1866 was Oostenrijk en Italië in oorlog met Pruisen.

(2) Echtgenoote van een intiemen vriend der familie, die aan de kanker langzaam wegkwijnde. Constance was bij de operatie aanwezig geweest en bezocht ze dikwijls.

(3) Beroemde oogmeester te Dusseldorf.

[p. 25]

kel de bekoring van het slagveld genoot Dit betreuren zal toch niet schuldig zijn. 't Is een instinctmatig gevoel. Ik word nog niet te zeer bezeten door mijn droom van de gekwetsten. Aan u vertrouw ik dezen schoonen droom... Ik heb dezen morgen gedacht dat ik zeer gelukkig zou zijn zoo gij mij lichamelijke pijnen schonkt... Ik kan al beginnen met den ouderdom te aanvaarden, die nakend is voor mij en waarvan ik walg. Ik werk even vlijtig. Daarin word ik niet gewaar dat mijne jeugd heensnelt. Heel deze maand heb ik langs alle kanten van het huis geloopen, op en af, letterlijk geloopen. Ik heb kinderen gedragen, even groot als ik, en ik was niet vermoeid...’

Ijzersterk moest zij geweest zijn om al deze afmattingen te onderstaan, want zelfs onder de epidemie onderhield ze de vastendagen. En dan was ze nog verwonderd zich flauw te voelen! Zoo schrijft zij op de vigilie van de solemniteit der Apostelen Petrus en Paulus (Zaterdag, 30 Juni):

‘Ik weet niet of het dat vasten was, maar ik bevond mij den heelen dag in eenen staat van pijnlijk ongemak. In de visiet scheen het mij dat ik waarlijk ziek ging worden. Ik heb een glas rhum gedronken, dat beurde mij wat op.’

Wat haar rechthield, was, naast hare wondere veerkracht, de blijmoedigheid harer natuur. Zelfs te midden allerakeligste tooneelen verliest de lachlust zijn vat niet op haar gemoed. Zoo stuurt zij een zoogezegden naamloozen brief, vol fouten en smaadwoorden terug naar de schrijfster, met dit opschrift: M^elle M. Professeur de style, of onderbreekt door zinnetjes zooals: ‘Ik zie Hesperus van hier’ of ‘ik ga mijn vergiss-mein-nicht begieten’; de beschrijving van hare kleine zieken, van ‘lange Piet’, die als een walvisch braakt en vraagt: ‘Madame, wanneer zal dat gedaan zijn?’ of van Jan, die ‘viool speelt op twee koorden.’

Hoe moorddadig de epidemie van 1866 was, heb ik reeds gezegd. Constance maakt zelf de vergelijking tusschen de drie epidemies die zij beleefd heeft. ‘In 49,’ schrijft zij den 23ⁿ Juli, ‘1680 dooden, in 59, 890 dooden. Dit jaar reeds 1750!’

Om den heldenmoed van hunne stichtster te vieren boden de Damen van Liefdadigheid aan Constance de schoone gra-

[p. 26]

vuur van Kaulbach - den Engel die met een kindeken ten hemel vliegt - met dit opschrift: Les Dames de la Charité à Mademoiselle Constance Teichmann en souvenir de son héroïque dévouement pendant l'épidémie de 1866.

Eene laatste aanhaling om te toonen hoe weinig kommer en rouw inbreuk maakten op deze rijke natuur:

‘Zondag, 2 September.
Mijn Welbeminde, ik begrijp niet zeer goed den staat waarin ik mij heden bevond. Gij waart voor mij dezelfde als eertijds in de gelukkige dagen onzer liefde. Vooreerst ben ik gelukkig geweest in de Communie. Later heb ik bloemen voor u geschikt en geplukt. Het rijtuig was er gansch vol van als ik naar de stad reed. Het dacht mij dat gij bij mij waart in dit geurig gezelschap. Deze verzen kwamen mij in den geest:

Puisqu'ici bas toute âme
Donne à quelqu'un
Sa pensée ou sa flamme
Ou son parfum;
Puisque lorsqu'elle arrive
Pour s'y briser,
L'onde amère à la rive
Donne un baiser;
Je te donne à cette heure
Penché sur toi
La chose la meilleure
Que j'aie en moi.
Reçois donc ma pensée,
Triste d'ailleurs,
Qui comme une rosée
T'arrive en fleurs.
Reçois mon bien céleste
Et ma beauté,
Mon coeur où rien ne reste,
L'amour ôté.⁽¹⁾

Ik kon mij niet weerhouden te weenen toen ik u deze woorden toestuurde. Mijn hart sprak ze in volle oprechtheid. Die zang van Lucifer kwam mij ook op de lippen: ter eere van God! en ik zong hem met een soort vervoering. Zoo was het ook wel inderdaad:

(1) Mej. Teichmann wijzigt eenigszins Victor Hugo's verzen met ze vanbuiten te citeeren.

[p. 27]

die bloemen, die mijn hand schikten, bloeiden en geurden te uwer eer. Ik zal op dien indruk denken als ik dit solo zal zingen.’

't Was inderdaad op het einde van dit zoo vruchtbaar jaar dat Constance den Lucifer voor den eersten keer zong en na hare heldhaftige vermoeienissen zich weer ‘artiste voelde van top tot teen.’

M.E. Belpaire.