Dietsche Warande. Nieuwe reeks 2. Jaargang 11

[p. 97]

Onbekende bijzonderheden over de oplichting uit de Hoogeschool van Leuven van Philips Willem, graaf van Buren, zoon van Willem den Swijger, prins van Oranje, N^o1568,
door Edward van Even.

De oplichting van den graaf van Buren uit de Leuvensche hoogeschool was, gelijk men weet, eene gebeurtenis welke niet alleen in België, maar tevens in de meeste landen van ons werelddeel opspraak baarde. Ten onrechte werd het feit den hertog van Alva ten laste gelegd. Reeds kwam het ons zonderling voor dat dit gevoelen gedeeld wordt door Nicolaus Vernulaeus⁽¹⁾, Valerius Andreas⁽²⁾ en Joannes Franciscus Vande Velde⁽³⁾, drie geleerden die zich met het voorleden der Leuvensche hoogeschool ophielden, en die, door den toegang welke zij hadden tot de archieven van dit sticht, in gelegenheid waren de waarheid te kennen. Het was geenszins Alva, maar Philips II die, op voorstel

(1) Academia Lovaniensis lib. III. Lovanii, 1627, in-4^o, bl. 319.

(2) Fasti academici Studii generalis Lovaniensis, Lovanii, 1650, bl. 365.

(3) Observations critiques et historiques. Bruxelles, 1816, p. 76.

[p. 98]

van den kardinaal de Granvelle, tot de oplichting besloot, en de geduchte landvoogd deed in de zaak niet veel anders dan den hem opgedragen last met alle voorzorg ten uitvoer brengen. Zulks blijkt niet alleen uit de schriften van de la Pise, Bor, van Capelle en Gachard, maar tevens uit de aanteekeningen van eenen tijdgenoot, inwoner van Leuven, wiens werk wij tot onze voldoening in de archieven dezer stad terug vonden.

De schrijver van gemelde aanteekeningen is meester Jan Lievens van Caudekercke⁽¹⁾, licenciaat in beide de rechten, pensionnaris der stad Leuven, een man van ongemeene bekwaamheid, die met de aanzienlijkste geleerden en staatslieden uit die dagen in betrekking stond. Hij nam een werkzaam deel aan de pogingen door het gemeentebestuur gewaagd, om de oplichting van den graaf van Buren te voorkomen, en was derhalve in gelegenheid om over alles behoorlijk ingelicht te wezen. Het dient daarom nauwelijks te worden vermeld, dat zijne aanteekeningen eene echte waarde hebben tot het nader ophelderen van verschillende punten der gebeurtenis. Zij kwamen ons dan ook zoo belangrijk voor dat wij besloten ze met de gekende bijzonderheden, vooral degenen door den heer Gachard uitgegeven⁽²⁾,

(1) Hij was zoon van Jan Lievens en van Maria van Dieven. De man was eerst secretaris en vervolgens pensionaris der stad Leuven. Hij huwde Johanna Olimaer, die hem verschillende kinderen schonk. Lievens overleed te Leuven, den 21ⁿ Augusti 1578, en werd in de voormalige kerk van St.-Michiel begraven. (Zie Divaeus, De rebus lovaniensibus, p. 34).
De Registers van der besoingnen Jans Lievens van Caudekercke aengaende zijnder officien van Pensionarisschap der goeder Stadt Lovene, leveren een groot belang op voor de geschiedenis der XVI^e eeuw. Zij berusten ten archieve van gemelde stad.

(2) Gachard, Correspondance de Philippe II sur les affaires des Pays-Bas. Bruxelles, 4 vol. in-4^o.

[p. 99]

in verband te brengen, en dezen geringen arbeid te laten drukken.

Wij meenen onze lezers te moeten berichten dat wij ons slechts enkele aanmerkingen zullen veroorloven, ons bepalende bij het zoo getrouw mogelijk voorstellen der feiten.

Philips Willem, graaf van Buren, werd, in den avond van 19 December 1554, te Breda geboren, uit Willem den Zwijger, prins van Oranje, en Anna van Egmond, eenige dochter van Maximiliaan van Egmond, graaf van Buren. Het kind ontving bij den doop den voornaam van Philippus, naar Philips II, destijds kroonprins van Spanje⁽¹⁾. Op zijn vijfde jaar verloor hij zijne moeder. Zijn vader besteedde de beste zorgen aan zijne opvoeding. Ten jare 1566, toen de jongeling den ouderdom van elf jaar bereikt had, zond de prins van Oranje hem naar de hoogeschool van Leuven, om hem onderricht in de oude letteren te doen erlangen. Hij gaf hem tot leidsman een duitschen jonker van aanzien, met name Hendrik von Wiltpergh, en tot leermeester Cornelius Valerius, een, van de beroemdste mannen der hoogeschool, later leeraar in de latijnsche letterkunde bij het College der drie Tongen.

De graaf van Buren werd als leerling der leuvensche hoogeschool ingeschreven in de maand Februari 1566⁽²⁾. Reeds woonde hij te Leuven den 31ⁿ Maart daarna⁽³⁾. In die dagen telde de brabantsche

(1) Filips Willem van Oranje, door Johannes Pieter van Cappelle. Haarlem, 1828, in-8^o.

(2) In het register der leuvensche Hoogeschool staat hij aldus aangeschreven: ‘de Nassau Comes de Buren.’ 1566, februari. Archieven der hoogeschool te Leuven, op 's rijks archief te Brussel.

(3) Correspondance du Cardinal de Granvelle, T. I, p. 189.

[p. 100]

hoogeschool ettelijke leerlingen uit aanzienlijke geslachten, onder anderen de neven van den kardinaal de Granvelle. De aankomst in onze stad van den graaf van Buren werd met voldoening vernomen. Men zal begrijpen dat de Alma Mater er fier op ging onder hare kweekelingen eenen jongeling te tellen, die niet alleen tot het eerste adelhuis van Nederland behoorde, maar tevens nauw verwant was aan vermogende vorsten van Duitschland. Dat men hem met onderscheiding bejegende blijkt hieruit dat de leermeester der neven van Granvelle zich tot den vicaris-generaal dezes kerkvoogds, Maximiliaan Morillon, wendde, om te weten hoe zijne leerlingen zich jegens hunnen medeleerling moesten gedragen, en of zij uit eigene beweging tot hem moesten gaan. Morillon, die, als vriend en dienaar van Granvelle, vast geene groote genegenheid voor den prins van Oranje kon hebben, gaf ten antwoord dat, volgens zijne wijze van zien, de neven des aartsbisschops, indien zij zich in eene plaats bevonden alwaar de graaf van Buren zich ook bevond, hem alle eer moesten bewijzen; doch, dat zij tot hem niet moesten gaan, indien zij niet geroepen waren⁽¹⁾.

De prins van Oranje, destijds raad der landvoogdes Margareta van Parma en stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht, had goede betrekkingen

(1) Maximiliaan Morillon schreef aan Granvelle: Meester Peeter, de leermeester uwer neven... ‘m'a faict demander comme vous dicts nepveus se conduiroient avec M. de Buren et s'ilz yroient vers luy. J'ay dict s'ilz se treuvent où qu'il sera, qu'ilz faient tout honneur; mais que je ne suis d'avis qu'ilz n'aillent vers luy s'ils n'y sont appelez.’ Brief van 31 Maart 1566. Correspondance du Cardinal de Granvelle, T.I, p. 189. - Morillon was Leuvenaar van geboorte.

[p. 101]

in Leuven, lang voor hij zijnen zoon naar de hoogeschool zond. Een zijner verkleefdste vrienden was de ridder Jan van den Tijmple, heer van Cortbeke over Dijle, verschillende malen burgemeester van Leuven. Hij was de vader van den gekenden Olivier van den Tijmple, later bevelhebber in het leger der Staten.

Den 7ⁿ Juni 1562 trok de prins in gezelschap van den graaf van Egmont en den graaf van Arenberg door Leuven, zich begevende naar Weert, ter bruiloft van den graaf van Mansfeldt. Te dezer gelegenheid hield hij stil in onze stad en liet hij den burgemeester van den Tijmpel, den schepen meester Willem Boxhoren en den pensionaris Jan Lievens ontbieden, om hun over de ‘nootelyckheyt’ van den lande te spreken. Hij verzocht hen, met nadruk, hunne medeleden van het gemeentebestuur aan te manen ‘te willen letten op de meeste welvaert [van den lande]... en toe te zien hoe men alderbest soude moegen vinden ende consenteren’ tot de lasten welke er aan gevraagd waren. De prins verzekerde hen tevens van zijne genegenheid jegens de stad. Daarna vereenigde hij de ambtenaars in een noenmaal, ten huize van den heer van Linter. Vervolgens nam het gezelschap deel aan de vogelschieting van het Gilde van St.-Joris. Op het dak der parochiekerk van St.-Jacob verhief zich de schietvogel. De prins raakte hem tweemaal; doch, hij was ‘vele te styff gesedt’ om door twee slagen afgeworpen te worden⁽¹⁾. Toen, den 14ⁿ Juni daarna, de princes

(1) Men leest in de resolutien der stad het volgende:
‘Opten vij^en juny, a^o XV^c lxij de Prinche van Oraignen, Grave van Egmont, de heeren van Arenberghe, met vele andere heeren en̄ groote meesters te Loven gecomen zijnde om te reysen nae Weert, ter brulocht des graven van Mansvelt, houwende metter weduwen van Lalaing, heeft de voorschreve Prinsche van Oraignen, bij hem ontboden hebbende heeren Janne vanden Tymple, heeren en meester Willem Box-horen en Jannen Lievens, als Pensionaris, hen verthoont de nootelijckheyt van den lande, hem vercleerende wel geaffectioneert totten lande en mede te dezer stad werts, op henlieden begeert en huren medebruederen te adverteren te willen letten op de meeste welvaert, en in effecte te zien hoemen alderbest soude moegen vynden en consenteren des geheyscht wordt, hebben ten selven daghe den voorschreven Tymple, Boxhoren en Lievens, by alle de selve heeren doen blyven te noenmaeltyde, ten huyse des heeren van Linthere, en naeden eten schoten deselve heeren, op St.-Jacops kercke, met dien van St.-Jooris Gulde, nae den vogel aldaer, hebbende de voorschreve Prinsche dien tweemael geraect, mair was vele te styff gesedt.’
Op den kant van dezen akt leest men:
‘vanden advertissemente ende presentie des heeren prinche van Oraignen, grave van Egmont, Arenberghe, enz. Nota datmen den heere van Arenberghe wel den wyn behoort hadde te schincken en nyet gedaen’. Register van Jan Lievens, bevattende de besluiten des stedelijken raads van Leuven, f^o 264.

[p. 102]

van Oranje, Anna van Saksen, tweede gade van Willem den Zwijger, door Leuven trok, werd zij, vanwege de stad, met twaalf stoopen Rijnwijn vereerd⁽¹⁾.

Den 22ⁿ Januari 1563 kwam de prins van Oranje andermaal in Leuven om doopheffer te zijn van het kind van den heer van Melain. Hij was vergezeld van Berlaymont. De stedelijke raad deed hem, te dezer gelegenheid, twaalf stoopen Rijnwijn aanbieden⁽²⁾. Willem bezat de genegenheid van ons

(1) ‘Opten xiiij^en dach junii anno XV^c en tweeentsestich, den raidt der stadt Loven gedaeght en vergadert wesende, es overdragen der Princessen van Oraignen, alhier passerende en comende van Weert, vuyter bruylocht van Mansvelt, te beschincken met twelff stadstoopen rinswyns, die gelevert zijn geweest bij Jannen de Haze, woonende oock in den Haze, en hem toegeseeght te betalen nae advenant van twintich carolus guldens d'ame’. Register van Jan Lievens, f^o 266.

(2) ‘Opten xxij^en januari 1563, de heer Prinche van Oraignen alhier gecomen metten den heere van Barlaymont om 't kint te heffen van den heere van Melain, Corbaron, es deselve Prinche beschoncken, door presentatie per de Rycke, met xij stadtstoopen rinswyns, ende Barlaymont soude oock beschoncken hebben geweest, mair was te vroech vertrocken’. Aangehaald register, f^o 313.

[p. 103]

gemeentebestuur en mocht derhalve verzekerd wezen dat zijn zoon in onze stad belangstelling en bescherming zou vinden.

De jonge graaf van Buren woonde in het huis of de zoogenoemde Refugie der abdij van Sint-Truiden, later het klooster der Engelsche nonnen, gestaan op de beek de Voer. Ofschoon de prins van Oranje de overtuiging hebben mocht dat men zijnen zoon met de meeste zorgen zou omringen, liet hij echter niet na er een waakzaam oog op te houden. Meermaals kwam hij hem in de academiestad bezoeken. Toen hij, in gezelschap van den graaf van Hoorne, op den 11ⁿ Mei 1566, den graaf van Buren bezocht, deed de gemeenteraad hem 20 stoopen Rijnwijn aanbieden. Deze wijn werd hem vereerd in den boomgaard van het huis van St.-Truiden, ‘aldaer de heere van Buren gelogeert ende woonende was,’ in de tegenwoordigheid der burgemeesters Edelheere en Baerts, der schepenen van den Tijmple en van Schoonhoven en der raadsleden de Buck, Hertshals en Boonen. De pensionaris Lievens voerde het woord. De prins van Oranje nam met deze lieden het noenmaal in de herberg het Gulden Kruis⁽¹⁾. Den 13ⁿ Juli 1566 bezocht de broeder van

(1) ‘Opten x^en dagh may, a^o XV^c lxvj, voirschreven, es die Prinche van Parma, met zyner huysvrouwen de Princesse, te Loven, van Bruesselen, innegecomen, om voirts te vertrocken naer Italien; alzoo de selve Princesse oick des anderen daighs vertrock voirts nae Thienen, en die Prinche wederomme nae Bruesselen. Ende die voirschreven Prinche, met zynder huysvrouwen, ter presentien van Quaderebbe, meyer, Edelheer, Baerts, Borgemeesteren, Tymple, J. Lynden, Bucq. Raveschot, raden, vander stadtwegen, ten huyse der erfgenamen van Schoonhoven, door monde en ter presentatien van Jan Lievens, hen geschoncken eene ame, ij steken rinswyns, gehaelt int gulden Cruys, te XXV carolus guldens d'ame’.
‘Van den selven wyn syn den prinche van Oraignen en Grave van Horne, des anderen daigs, may xj^a, geschoncken, in naturen XX stadtstoopen rinswyns, gevaet int gulden Cruys, gedragen int huys van Sint-Truyden, aldaer de heere van Buren (des voirschreven heeren van Oraignen soene), gelogeert en woonende was. Actum ter presentien van Edelheere, Baerts, Burgemagistrorum, Tymple, Schoonhoven, scabinorum, Bucq, Hertshals, Boonen enz., en gepresenteert, by J. Lievens, in den Boogaert van den huyse voirschreven. Waernae die selve commissarissen, ten selven dage, des noenens, te maeltyde gingen in 't gulden Cruys, behalve ik (Jan Lievens)’. Aangehaald register, f^o 200.

[p. 104]

Willem den Zwijger, Lodewijk van Nassau, zijnen neef in ‘het huis van Sint Truyden,’ alwaar deze veldheer, in den avond, de afgevaardigden van den bisschop van Luik ontving⁽¹⁾.

Uit het vorenstaande blijkt ten zeerste dat de Nassauwers het meeste belang stelden in de ontwikkeling van den graaf van Buren op wetenschappelijk gebied.

(1) ‘Ten voirschreven xiij^en july (1566), wesende saterdach, Grave Lodewyck van Nassouwen, brueder des princhen van Oraignen, tot Loven wesende, ten huyse van den logemente des graven van Buren, int huys van Sint-Truyden, is, in den avont aldaer gecomen die heere van Hoere en bailly van Haspegouw als gesantten des bisschops van Ludick, adverterende dat alle deghene onder 't ryck geseten, gheene vergaderingen, in heure steden, heerlicheyden oft vryeheyden en mocht gedoogen, op de verbeurte van den leene daer onder sulcke vergaderinge soude geschieden, met oick dat desselfs heeren genade van Ludick gheene indignatie ter zaken van der selver vergaderingen in zyn lant en begheerde te gedoogen, verzueckende alzoo hen des te willen verdragen Daertegen die voerich, grave Lodewijk repliceerende, seyde heurlieden vergaderinge nyet te wesen met gewapender hant om yemand fortsse oft gewalt aen te doene of invaderen, dan zeker getal van diverssche heeren en edelmans vuyt desen lande van herwertsovere, begerende alleenlyck met malcanderen convocatie, daerop des heeren genade gecommitteerde voirschreven en anderssints vertrocken en hueren heeren t'adverteren, gelyck geseeght wordde’. Zelfde register, f^o 224.

[p. 105]

De jeugdige academieburger leefde in onze stad op eene wijze welke overeenkwam met den luister zijns geslachts. Zijn huis was op grooten voet ingericht. Hij telde onderscheidene Nederlandsche en Duitsche dienaars; hij bezat verschillende paarden. Vast deed hij nu en dan eene wandeling te paard langs de destijds zoo aangenaam beplante vestingen van Leuven⁽¹⁾. Door zijne beleefdheid en door de goedheid van zijn karakter won hij de genegenheid der bevolking. Het stedelijk bestuur omringde hem dan ook met de meeste achting. Men leert uit onze archieven dat de gemeenteraad hem, den 10ⁿ Augusti 1567, op het gastmaal verzocht, 't welk men, ten stadhuize, den hertog en de hertogin van Aerschot aanbood, ter gelegenheid van den doortocht te Leuven van den graaf de Lodron⁽²⁾. Ook de hoogeschool scheen

(1) Zie een belangrijken brief van Jonkheer H. von Wiltpergh, 's graven hofmeester, aan den Prins van Oranje, van 22 augusti 1567, in Groen van Prinsterer's Archives de la maison d'Orange-Nassau, 1^e série, p. 119.

(2) ‘Des maendaegs augusti X^a (1567) J. Lievens, ter ordinentie van den rade, de knechten van den Grave Lodron voirschreven weder omme tegengereden tot bij Vlierbeke, en̄ alzoo by den selven rade overdragen was den hertoghe van Aerschot met mevrouwe der hertogynnen, zijnder huysvrouwen, den Grave van Buren en̄ Doctorem Elbertum ten ontbyte int passeren van den knechten te bidden, J. Lievens bevonden den voirschreven heere den hertoge metten grave van Baren, by de vergaderinge van den knechten voirschreven, badt de selve heeren den hertoge en̄ Buren, beyde de vergaderinge van den knechten voorschreven bat dezelve heeren den hertoge en Buren in persoon, totten ontbyte voirschreve met oick den lieutenant van de compagnien ende andere capiteynen; mair en begeerde nyemant van de lieutenanten oft capiteynen te comen, mits zij de knechten nyet en mochten verlaten, sulckx dat de lieutenant van den Meyere van Loven, Peeter Moons, Schoonhoven en J. Lievens alle de selve knechten die Dorpstraetpoorte inbrachten en voirts over den kerckhoff voer 't stadthuys doer en ter Borchpoerten vuyt leydden, over d'lanckvelt, en de hertoghe met zijner huysvrouwe, grave van Buren en andere opt stadthuys den maeltyf hadden, die van de stadtwege belast was te betalen’. Register van J. Lievens, f^o 352 verso.

[p. 106]

over den leerling zeer voldaan te wezen. In een uitgegeven boek spreekt de beroemde hoogleeraar Cornelius Gemma met lof van zijn karakter, zijnen aanleg en zijne vlijt⁽¹⁾.

Den 20ⁿ Augusti 1567, tusschen 9 en 10 ure 's morgens, kwam de hertog van Alva voor de eerste maal te Leuven, op weg zijnde naar Brussel, om bezit te nemen van het bestuur der Nederlanden. Hij was vergezeld door den graaf van Arenberg en den heer van Berlaymont; hij nam zijn intrek in het College van Savoje. De stadspensionaris Jan Lievens was hem tot in het dorp Lovenjoel tegemoet gereden. Toen hij van zijn paard stapte werd hij, in de tegewoordigheid van den burgemeester Baerts en van ettelijke andere leden van het gemeentebestuur, bij monde van den pensionaris, verwelkomd en met vier amen wijns vereerd. In een huis, gestaan in de nabijheid van het College van Savoje, zag de graaf van Buren den landvoogd met zijnen stoet voorbijrijden. Hij bracht den hertog dadelijk een bezoek, en kuste hem, volgens 't gebruik, de hand.

Alva ontving den jeudigen academieleerling met onderscheiding en overlaadde hem met liefkoozingen. Daar hij enkel de Spaansche taal sprak, verzocht hij den graaf van Arenberg den heere van Buren te zeggen hoezeer het hem zou behagen hem van

(1) ‘Concilii Sanctissimi Tridentini decretum Lovanii promulgatum est novemb. 29. Interea et principis filius Comes Buaranus, praeclarae institutionis ac generosae indolis adolecens, subito accersitus Lovanio in Hispaniam ducitur 16 Feb. 1568’. De naturoe divinis characterismis, auctore D. Corn. Gemma, Lovaniensis, regio medicinoe Professore. Antwerpiae, 1575, in-12^o, T. II, p. 60.

[p. 107]

dienst te kunnen wezen. De graaf gaf hem zijnen dank te kennen in de Fransche taal. De hertog van Alva nam het noenmaal met den graaf. Den 22ⁿ Augusti bracht de graaf den landvoogd een afscheidsbezoek. Alva omhelsde den jongeling en gaf hem opnieuw de verzekering zijner genegenheid⁽¹⁾. Vast kon de geduchte veldheer toen niet voorzien dat hij, zes maanden later, den last zou ontvangen den graaf van Buren, met geweld, uit het midden zijner leermeesters weg te nemen, en hem, onder strenge bewaring, naar Spanje te doen brengen!

Toen de Prins van Oranje de overtuiging bekomen had, dat het niet mogelijk was het aankomend leger van Alva buiten de grenzen des lands te houden, week hij naar Duitschland, ten einde zich in veiligheid te stellen, en van den tijd eene betere gelegenheid af te wachten, om nieuwe pogingen aan te wenden tot het bekomen der nationale onafhankelijkheid.

Morillon hield een waakzaam oog op de beschikkingen van Oranje nopens zijnen zoon. Reeds den 27ⁿ April 1567 berichtte hij den kardinaal dat de prins met vrouw en kinders naar Duitschland vertrokken was, doch dat hij zijn zoon den graaf van Buren te Leuven had gelaten⁽²⁾. Vast zal de prelaat dat nieuws met vreugde vernomen hebben.

Martinus V had, in zijne bul van 9 December 1425, bepaald dat de leden der Leuvensche Hoogeschool nergens te recht mochten gesteld worden dan voor het hoofd van dit sticht⁽³⁾. Niemand had

(1) Groen van Prinsterer, Archives, 1^e série, T. 3, p. 119, en Register van J. Lievens, f^o 359 verso.

(2) ‘Le prince d'Orange est parti avec sa femme et enfants pour l'Allemagne lessant son fils M^r de Buren à Louvain.’ Correspondance, T. II, p. 412.

(3) Privilegia accademioe Lovaniensis, Lovanii, 1644, bl. 26.

[p. 108]

derhalve het vermogen een leerling uit den schoot der Alma Mater weg te nemen, zonder eene pauselijke verordening met den voet te treden. Zich verlatende op dit voorrecht, 't welk door Philips II bevestigd was geworden, liet de Prins van Oranje, bij zijn vertrek naar Duitschland, zijnen zoon te Leuven zijne letteroefeningen voortzetten ‘om namaels (het zijn zijne eigene woorden) te beter dienst te mogen doen aen den koning ende aen den lande.’⁽¹⁾ Jammerlijk hield de Spaansche vorst geene rekening van de voorrechten der Leuvensche hoogeschool.

De graaf van Buren bezocht zijnen vader, voor de laatste maal, den 19ⁿ April 1567 en kwam met jonkheer von Wiltpergh naar Leuven terug⁽²⁾.

Zeer vroeg was de kardinaal de Granvelle er op bedacht den jongen graaf van Buren naar Spanje te lokken. Toen hij met den Prins van Oranje nog in betrekking stond, gaf hij hem meer dan eens den raad zijnen zoon derwaarts te zenden. Doch, de Prins leende hem geen gehoor, en wist waarom⁽³⁾. Op aandringen van een zijner voorzaten, Hendrik van Nassau, was de hoogeschool van Leuven gesticht⁽⁴⁾. Hij had het verlangen zijnen zoon in deze nationale school tot de letteren en de wetenschappen te zien vormen. Dan, wat de wakkere kerkvoogd met geene vreedzame middelen kon

(1) Peeter Bor, 1^e deel, bl. 16. (Stukken).

(2) ‘... le filz (du Prince d'Orange) est hier retourné à Louvain et l'at ramené Wilpourch, qui est fort marri de la fortune de son maître...’ Brief van Morillon aan Granvelle van 20 april 1567, Corrcspondance, T. II, p. 401.

(3) Correspondance de Philippe II sur les affaires des Pays-Bas, publiée par M. Gachard, 1^e deel, bl. 596.

(4) Edw. van Even, Louvain dans le passé et dans le présent, p. 551.

[p. 109]

bereiken, zocht hij met geweld te bekomen. In eenen brief aan den koning, gedagteekend uit Rome, den 2ⁿ November 1567, berichtte hij den vorst dat hij den hertog van Alva had medegedeeld, hoe, naar zijn inzien, het voordeelig wezen zou den graaf van Buren naar Spanje te doen brengen, niet alleen om hem te doen dienen tot onderpand voor wat zijn vader in Duitschland mocht verrichten, maar tevens om hem katholijckelijk te doen opvoeden. Indien deze wijze van zien bij den vorst ingang vond, moest men den jongeling, volgens het schrijven des prelaats, met achting omringen, en met goedheid behandelen; doch, men moest zijne Nederlandsche en Duitsche dienaars van hem verwijderen⁽¹⁾. Het ontwerp beviel den koning. Den 18ⁿ December 1567 schreef de vorst aan den hertog van Alva over de zaak. Hij liet den landvoogd weten dat de kardinaal hem gemeld had hoe goed het zou wezen den graaf van Buren uit Leuven weg te nemen, en hem naar Spanje te brengen, niet alleen om hem tot waarborg te doen dienen tegen de verrichtingen zijns vaders, maar tevens om hem in den katholieken godsdienst te doen opvoeden. In dit schrijven verzocht hij de denkwijze van Alva omtrent de zaak te kennen⁽²⁾. Men heeft tot dusverre, in de archieven van Simancas het antwoord van den landvoogd niet teruggevonden. Doch, hij moet het ontwerp niet ongunstig zijn geweest, vermits de koning besloot er gevolg aan te geven.

Granvelle had Philips II er op bedacht gemaakt dat de graaf van Buren reeds in bezit was van de

(1) Correspondance de Philippe II, 1^e deel, bl. 596.

(2) Aangehaald werk, 1^e deel, bl. 611.

[p. 110]

goederen zijner moeder. Het woord des kardinaals had den vorst eenen blik in de toekomst doen werpen en hem in zijn voornemen versterkt. De jonge leerling der Leuvensche Alma Mater moest eenmaal de eerste, de rijkste, de vermogendste edelman van Nederland wezen. Hij moest niet alleen graaf van Buren, maar tevens graaf van Leerdam en Vianen, heer van Diest, Sichem, Steenbergen, Oosterhout en Sint-Martensdijk worden. Met hem onder de bewaking van het hof te doen opvoeden, zocht Philips er voor de toekomst, een machtigen aanklever en dienaar zijner staatkunde van te maken, en hierin wist hij volkomen te gelukken. In Spanje opgegroeid, bleef de graaf van Buren gedurende zijn leven de Roomsche Kerk en den koning getrouw.

Het was in de eerste helft van Februari 1568 dat de koning den hertog van Alva bevel gaf den graaf van Buren op te lichten en hem naar Spanje te zenden. Dadelijk nam de landvoogd de noodige maatregelen om dit bevel ten uitvoer te brengen. Reeds den 13ⁿ Februari belastte hij den secretaris Chassey met de taak. De onderrichtingen welke hij dezen dienaar mededeelde, werden, in onze dagen, in de archieven van het slot van Simancas teruggevonden, en door den verdienstelijken heer Gachard in 't licht gegeven⁽¹⁾. Chassey moest zich naar Leuven begeven in gezelschap van de Beuf, Manin, Pipenpoy, den secretaris Melehior Camargo en van twaalf schutters. Hij moest den prins, in tegenwoordigheid zijns leidsmans, eenen brief van den landvoogd overhandigen, hem berichtende dat het tot zijn welzijn

(1) Aangehaald werk, 2^e deel.

[p. 111]

geschiedde, namelijk opdat hij eene betere opvoeding bekwame en op lateren dag meer in staat zou wezen, naar het voorbeeld zijner voorouders, den koning te dienen; dat het deswege zijner Majesteit behaagd had hem naar Spanje te doen brengen. Chassey moest den graaf mede overtuigen dat hij niet kwam om hem aan te houden, maar enkel om hem te vergezellen. Ook was hij belast den graaf aan te manen tot het medenemen van twee kamerdienaars, twee pagen, eenen kok en eenen rekenmeester. Hij moest mede zorg dragen dat de bestuurder er in toestond zijnen meester te volgen, voor het minst tot in Spanje. Voor het overige moest hij de zaken derwijze trachten te beschikken, dat, den tweeden dag zijner aankomst te Leuven, de graaf zich op weg begave naar Antwerpen, alwaar hij, bij den graaf van Lodron, moest afstappen. Van Antwerpen moest hij naar Vlissingen gebracht werden, alwaar men voor zijne overtocht een schip in gereedheid bracht. Te Vlissingen moest Chassey den graaf overleveren aan den persoon door den hertog van Alva aan te duiden. Van het oogenblik dat het besluit des konings den grave bekend zou zijn gemaakt, moest Chassey en zijne mannen hem dag en nacht bewaken; doch, zonder hem zulks te laten merken.

Den 14ⁿ Februari 1568 kwam Chassey met zijne mannen te Leuven aan. Hij begaf zich tot den graaf en deelde hem 's konings besluit mede. Men zal den pijnelijken indruk gevoelen, welke deze tijding veroorzaakte op den dertienjarigen jongeling, die van zijnen vader, zijne bloedverwanten, zijne vrienden en zijn vaderland ging verwijderd worden. Dadelijk werd de rector der hoogeschool met de zaak bekend gemaakt. Destijds stond aan het hoofd der Alma Mater de bekende Cunerus Petri, doctor in de Godheid,

[p. 112]

plebaan van S^t Pieter, die, 't jaar daarna, tot bisschop van Leeuwaarden verheven werd⁽¹⁾. Ofschoon de rector begreep dat het gevaarlijk was zich tegen een bevel des konings te verzetten, bleef hij echter niet werkeloos. Hij riep den academieschen raad bijeen en deze vergadering besloot alle mogelijke middelen in 't werk te stellen om het dreigend onheil af te weren. Men benoemde een gezantschap belast zich op staanden voet naar Brussel te begeven, ten einde bij den hertog van Alva protest aan te teekenen, tegen de oplichting des graafs, als krenkende een van de dierbaarste voorrechten der hoogeschool. Het gezantschap bestond uit meester Conrardus Sylvius, notaris der hoogeschool, en doctor Carolus Goswinus, hoogleeraar in de geneeskunde.

De hertog was afwezig toen de afgevaardigden zich te zijnent vertoonden. Daar zij belet waren hem te spreken, en de zaak geen uitstel toeliet, wendden zij zich tot den bekenden Juan Vargas, ondervoorzitter van het Consejo de las alteraciones, waaraan het volk de benaming van bloedraad gaf. Deze zoo onbeschofte als wreede Spanjaard was met de zaak bekend. Hij ontving de leden met minachting en liet zich vrij hevige verwijtingen tegen de hoogeschool ontvallen, die zoo vermetel was hare goedkeuring aan een bevel des konings te weigeren. Toen de afgevaardigden den moed hadden hem te laten verstaan dat de hoogeschool hare voorrechten niet zou laten schenden, riep hij hen woedend toe: ‘Non curamus privilegios

(1) Cunerus Petri, geboren in het dorp Duivendyk, op 't eiland Schouwen, in Zeeland, te Leuven tot doctoor in Godheid verheven den 12ⁿ november 1560, overleden te Keulen, den 15ⁿ februari 1580. Zie Paquot, Mémoires, 6^o deel, bl. 262.

[p. 113]

vestros!’⁽¹⁾ (Wij geven niet om uwe voorrechten.) Dit antwoord, zoo barbaarsch van vorm als van zin, deed den pijnlijksten indruk op de gezanten die zoo veel betrouwen hadden in de voorrechten hunner instelling. Overtuigd dat eene poging bij den landvoogd te hunnen nadeele kon uitvallen, keerden zij onverrichter zake terug.

Het bleef bij dit vertoog. De hoogeschool kon niet verder gaan, daar de hertog van Alva haar dadelijk eenen akt van non-préjudice verleende en hij haar overigens van het vertrouwen en de genegenheid des konings verzekerde. Dit stuk werd door den notaris Sylvius aan het stedelijk bestuur, in zitting van 16 Maart, medegedeeld.

Toen de afgevaardigden zich te Brussel bevonden, hadden zij, ten paleize van den hertog van Alva, eenen brief neêrgelegd in welken de klachten der hoogeschool vervat waren. De landvoogd liet dit schrijven onbeantwoord tot na de wegvoering des graafs. Slechts den 24ⁿ Februari richtte hij aan de hoogeschool eenen brief waarin hij haar onder andere zegde: ‘Hetgeen wij gedaan hebben deden wij op uitdrukkelijk bevel zijner Majesteit, die, in aanmerking van de goede diensten der voorouders en andere overledene voorzaten van den heer graaf van Buren, hem zoo groote gunste heeft willen bewijzen van hem in zijn hof te doen onderhouden, opdat hij met den tijd bekwaam worde gelijke diensten te bewijzen aan zijnen vorst en aan dezes landen’⁽²⁾.

(1) Men weet dat de regelloosheid van dit antwoord tot spreekwoord is overgegaan.

(2) Ziehier deze brief:
‘Don Fernand Alvares de Toledo, duc d'Alve, etc, lieutenant gouverneur et Cap^ne général etc., etc.
‘Venerables tres chiers et tres bien amez, nous rescumes ces jours passes vos lettres du xiiij^me de ce mois, tendant affin que pour les considerations y contenues nous fussions contens que le Conte de Buren que sa Ma^té fait mener en Espaignes, contimasse ses études encoires pour quelque temps en vostre Université, pourquoy nous vous avons bien voulu advertir que ce que nous en avons faict a ésté par ordonnance expresse de Sa Ma^té, qui. pour contemplation des bons succes des ayeulx et aultres predecesseurs desfunctz du S^r Conte de Buren luy a bien voulu tant de bien que de le faire nourrir en sa court, afin que avec le temps il se puist faire ydoine pour rendre semblables services a Sa Ma^té et a ses pays. Et povez bien estre a v(ot)re repoz que ce n'a esté pour avoir Sa Ma^té conceu de la dicte Université aucune opinion mauvaise, mais au contraire que Sa Ma^té cognoist tres bíen le bon debvoir qu'elle a tousjours faict et comme a telle la tousjours favorisé et en particulier soing de l'augmenter et deffendre en quoy vous nous trouverez aussi toujours bien prestz. Venerables tres chiers et bien amez. Dieu vous ait en sa garde. De Bruxelles, le xxiiij de fevrier 1567’.
(Geteekend:) ‘F. Alvarez d'Alve’.
Het opschrift luidt: Venerables nostres chiers et bien amés les Recteur et autres de l'Université de Louvaïn.
Zie Annuaire de l' Université catholique de Louvain, pour 1846, bl. 271.

[p. 114]

Komen wij tot den gang der gebeurtenis, te Leuven, terug.

Nadat de bestuurder van den graaf den rector der Hoogeschool met het besluit des konings had bekend gemaakt, begaf hij zich ten huize van den pensionaris Jan Lievens, ten einde te hooren of de stedelijke raad niets kon verrichten om de wegvoering zijns jeugdigen meesters te voorkomen. Deze ambtenaar bevond zich voor het oogenblik te Brussel. Toen Lievens, laat in den avond terugkwam, vernam hij de treurige tijding. Ofschoon het stedelijk bestuur in de zaak eigenlijk niets te zien had, scheen het den pensionaris toe dat het bij de pogingen der hoogeschool geen bloot toeschouwer kon blijven. Hij begaf zich in allerhaast ten huize van den burgemeester Jan Baerts om hem over de zaak te

[p. 115]

onderhouden. Daar hij hem niet thuis vond, ging hij den beruchten Elbert Leoninus, hoogleeraar in de rechten, opzoeken⁽¹⁾, om hem raad te vragen. Ten huize dezes geleerden ontwierp hij eenen brief welke, in name der stad, aan den hertog van Alva zou gericht worden, den landvoogd verzoekende den graaf te Leuven te laten, indien zulks met de bevelen des konings niet tegenstrijdig was. Middelerwijl waren de burgemeester Baerts en de schepen Cornelius van Grave ten huize des hoogleeraars aangekomen. De pensionaris gaf hun lezing van den ontworpen brief, welke dan ook dadelijk in 't net gebracht naar Brussel gezonden werd.

De burgemeester, de schepen en de pensionaris begaven zich vervolgens naar het huis van Sint-Truiden, en verzochten Chassey het wegvoeren des graafs te verdagen, tot het stedelijk bestuur antwoord op den brief zou hebben ontvangen. Dit verzoek werd niet ingewilligd. Chassey verklaarde nochtans aan onze wethouders dat hij den nacht te voren een zijner schutters naar Brussel had gezonden, om te vragen wat hij moest doen, mits de hoogeschool hem weder uitstel verzocht. Daar hij Zondag 15^en Februari geen tegenbevel ontving, besloot hij zich naar het eerste bevel te gedragen. De pensionaris Lievens gaf den bestuurder des graafs lezing en inzage des briefs welken, in name der stad, aan den hertog van Alva kwam gericht te

(1) Elbertus Leoninus of de Leeuw, geboren te Bommel, in Gelderland, doctor in de beide rechten te Leuven in 1550, eerste hoogleeraar aldaar in 1560, raad van Gelderland, in 1581, overleed te Arnheim in 1598. Zijne echtgenoote was Barbara de Haze, dochter Petri, van Leuven. Zie Foppens, Bibliotheca Belgica, 1^o deel, bl. 254.

[p. 116]

worden. Jonkheer von Wiltpergh, nam de gelegenheid te baat om de vergadering te danken voor de pogingen door het gemeentebestuur, in het belang zijns meesters, aangewend.

Slechts laat in den avond kwamen de afgevaardigden der hoogeschool terug. Zij verklaarden dat de hertog van Alva hun had doen berichten dat de koning den graaf naar Spanje deed brengen om hem te onderhouden, gelijk een vader zijn eigen zoon onderhoudt, en dat er derhalve geen tegenzeggen te pas kwam. Daar het stedelijk bestuur gevoelde dat de wegvoering des graafs niet te voorkomen was, deed het den jongen prins een getuigschrift van goed gedrach afleveren, waarin, onder anderen vermeld stond dat hij gedurende twee jaren te Leuven, ‘ten goede exemple’ had gewoond.

Op Maandag, 16 Februari, tusschen 7 en 8 ure 's morgens, werd de graaf van Buren uit Leuven gevoerd. Chassey en zijne mannen verlieten de stad langs de dusgenoemde Burgpoort en trokken op Mechelen aan. Van Mechelen brachten zij den graaf naar Antwerpen, alwaar hij eenige dagen vertoefde. Toen hij in de Scheldestad was aangekomen, trok Jonkheer von Wiltpergh naar Brussel om van den hertog van Alva afscheid te nemen, en mede om te weten hoe hij zich tijdens den overtocht moest gedragen.

Den 18ⁿ Februari verhaalde de pensionaris Lievens aan den stedelijken raad de wegvoering van den graaf van Buren. Deze ambtenaar verklaarde, in dezelfde zitting, dat de graaf hem had belast, in zijnen naam ‘de heeren te bedancken om alle eere, ‘dienst ende reverentie die zij duerende syne residentie hem hadden bewezen, ende zoo verre die voorschreve Grave den heeren of eenigen ingesetenen

[p. 117]

van de stad Loven naermals eenigen dienst oft vriendschap doen mochte, dat hij hem altijt gereet daertoe zal geven, biddende den heere hen te gesparen in zaligen voerspoede.’

De raad toonde zich zeer gevoelig aan deze woorden en gaf zijnen dank te kennen aan den burgemeester Baerts, den schepen van Grave en den pensionaris Lievens, voor de pogingen welke zij gedaan hadden om den jongeling te Leuven te behouden.

In dezelfde zitting besloot de raad den koning in name der stad, eenen brief te richten om hem den graaf van Buren, op eene gansch bijzondere wijze, aan te bevelen⁽¹⁾.

(1) Ziehier de aanteekeningen van Jan Lievens over deze gebeurtenis, gelijk ze in 's mans Register voorkomen:
't Vertreck vanden Grave van Buren vuyt Lovenen.
‘Opten XV^en dach februari 1567, stilo Brabantiae, alzoo de Grave van Buren, van wegen ons heeren des Coninckx, ontboden was zyner majesteyt overgesonden te wordden naer Spaignien, en dat eenige gedeputeerde alhier bynnen Lovenen waren gecomen om hem ewech te vueren, als Chassetz, eenen Spaensschen secretaris, en eenen Pipenpoy, van Bruessele, met zekere archiers ende selve Grave met Wilbourg, zynen gouverneur, aen Janne Lievens, ten selven dage, hadde gesonden om weten wes de stadt daerinne gedaen hadde, gemerct die van de Universiteyt doctorem Goseum, metten Notaris, naer Bruessele hadden gesonden, met brieven aen le ducq d'Alve, ende alzoo J. Lievens, ten selven dage, ierst van Bruessele quam, vondt⁽¹⁾ hem van stonden aen nae den Borgemeestere Baerts en, hem nyet vyndende, by Doctorem Elbertum, concipierende aldaer van gelycke brieven om aenden hertoch van Alve te seynden, ten eynde de voorschreven Grave alnoch te Lovenen zoude mogen blyven, alzoo hy den gedeputeerde voorschreven vercleert hadde, mair nochtans den bevelen ons Heeren des Coninckx te willen obedieren alst zyner Majesteyt zoo belieffde, en naedien de selve brieven, by den voorschreven Borgemeester en oick Cornelium van Grave, ten huyse des voorschreven heeren Elberti, gesien zyn geweest, zyn by underlingen overdrage de selve Borgemeester, Grave en J. Lievens voirtgegaen naeden voorschreven Grave van Buren, int huys van Sint Truyden, en aldaer den voorschreven gedeputeerde versucht het vervueren oft vertreck des voorschreven heeren des Graven te willen zoo lange vertrecken ter tyt toe de stadt insgelycx antwoorde zoude hebben op de voorschreve brieven, die geseet wordde gesonden te zyne, en des anderen daigs te verwachten antwoorde; wairop zy seyden expressen last te hebben den selven Grave naer Antwerpen te vuren, om voirts, te scepe, naer Spaignen te beschicken, daernae de Capitainen, metten scepenen waren wachtende, en dat zy insgelycx eenen van heurlieden archiers, van des daigs te voren, inder nacht, daeromme voirder hadden gescreven, mits 't versueck by die Universiteyt van gelycken gedaen, die mede nae Bruesselen hadden gesonden, en mits dien zoo verre dien sondage, XV februarij, gheen bevel ter contrarien van heurlieden voergaene en cregen, dat zy hen nae d'eerste zouden moeten reguleren; van welcken voorschreven brieven vander stadt den gouverneur van den Grave, jonckheer Henrick Wilbourg, visie en lecture gedaen wordde, die van des Graven en zyns halven wegen der stadt zeer bedanckte van 'tgoet debvoir daerinne gedaen. Ende alzoo dien avont de gedeputeerde van der Universiteyt spade wederomme waeren gecomen, en den hertoch van Alven hem ter antwoorden hadde doen geven den Coninck den voorschreven Grave ontboden te hebben, om hem te houden gelyck een vader zyn eygen kindt, en gheen contradictie daerop te vallen, zulkx dat nae lange deliberatien nyet bevonden en wordde geraden yet daertegen te seggen, wordde de selve Grave des maendaigs, 'smorgens, februarii xvj, tusschen vij en viij uren, met zynen voorgenoemden gouverneur, nae heurlieden voirgaende antwoorde van obedientie enz., ewech gevuert en zyn gereden naer Mechelen, en voirts naer Antwerpen aldaer de voorschreve Grave zekere dagen is gebleven, ende die voorschreve gouverneur van daer gekeert naer Bruesselen, by den hertoch voorschreven, aldaer deselve diversche dagen is gebleven om affscheydt te nemen, en weten hoe hem metten voorschreven heere den Grave te reguleren, alzoo gepresumeert wordde, hebbende de gouverneur van te voren gelast des Graven en zynen oirloff van de stadt te willen nemen.
Certificatie voir den Grave van Buren en zynen Gouverneur.
‘Des Dysendaeghs heeft J. Lievens, in den name vander stadt, ten verzuecke Doctor Elbertus, certificate van den leven en conversatie des voorschreven heeren 's Graven en zyns Gouverneurs gescreven van dat de selve ij jaren te Lovene gewoont hadde, ten goeden exemple enz., prout latius inder selver, die den Raidt van de stadt, des goensdaigs, gelast heeft te zegelen en leveren, dwelck J. Lievens in handen Doctoris Elberti gedaen heeft.
Den adieu van den Grave van Buren.
‘Opten xviij^en februari 1567 voorschreven, heeft Jan Lievens, by den rade vander stadt verhaelt de geschiedenisse van den vertrecke des voorschreven heeren des Graven en zyns gouverneurs subitelyk bygecomen, ende dat nyet myn de selve aen de heeren van de stadt wel hadden willen oirloff nemen, mair alzoo 't selve nyet gevueghelyck en hadde connen geschieden, dat zy J. Lievens hadden gebeden den selven oirloff van huerlieder wegen aen de heeren te nemen, ende te bedancken van alle eere, dienst ende reverentie die zij duerende heure residentie hen hadden bewesen, ende zoo verre die voorschreven Grave den heeren oft eenigen ingesetenen vande stadt Lovenen namaels eenigen dienst oft vrientschap doen mochte, dat hy hem altyts gereet daertoe zal geven, biddende den heere hen te gesparen in zaligen voerspoede, welke voirschreve salutatie danckelyck wordde affgenomen by den raide voorschreven, met oick des de Borgemeester Grave en J. Lievens dairinne gedaen was.’
Brieven aenden Coninck, en mede te vermanen van den Grave voorschreven.
‘Ten selven dage es bij den rade geaccordeert aende Conincklijcker Majesteyt te schrijven en mede de recommandatie te doene van den voorschreven Grave van Bueren van des eenichssints zoude moegen dienen en de brieven, eer te seynden, de minute der stadt te verthoonen, en bepeysen wes vander stadt wegen zoude moegen versocht worden.
Registre vander besoingneen Jans Lievens van Caudekerche aengaende zijnder officien vanden Pensionarisschap der goeden stadt van Lovene. 1567, fol. 392-394.
Lettres servantes (sic) tant à la ville qu'à l' Université portant non-préjudice que le conte de Buren soit mené hors de Louvain vers Espagne.
‘Des Saterdaigs martii xxviij 1568,... heeft de notaris Boschmans, ter ordinantie vander Universiteyt enz. - De selve Notaris heeft J. Lievens oick laten copieren d'originale besegelde brieven des hertogen van Alva, dienende tot non-prejudice vanden ewech vueren des Graven van Buren vuyter Universiteyt en stadt Lovenen naer Spaignen, insgelycx geregistreert, libro G. predicto, dairinne tselve gespacyt, zal wordden, de welcke originale brieven tsamen den voarschreven Notaris, eodem die, zyn gerestitueert.’ Registre van Jan Lievens, fol. 398 verso.

(1) (1) Wondt, van wenden.

[p. 118]

De 25ⁿ Februari liet de hertog van Alva den koning weten dat de graaf vertrokken was. Vier

[p. 119]

dagen daarna, den 29ⁿ Februari, schreef hij den vorst een tweeden brief, waarin hij hem. berichtte, dat de

[p. 120]

jongeling met de grootste voldoening der wereld was weggegaan. Naar zijn verklaren had de graaf hem doen danken voor de gunst welke de koning hem kwam te toonen, met hem naar Spanje te roepen. Te Antwerpen had de graaf van Lodron den Leuvenschen student feestelijk onthaald. Bij zijne aankomst te Middelburg moest hij overgeleverd worden aan den protonotaris don Pedro de Castillo. Hij was alleenlijk vergezeld van zijnen bestuurder, van twee pagen en van eenen dienaar. De hertog van Alva gaf den koning den raad den graaf aan het hof te doen komen, zijnen bestuurder en zijne dienaren door te zenden, en hem andere dienaars te bezorgen⁽¹⁾.

De koning had geen ander oogmerk dan van den Nederlandschen jongeling eenen Spanjaard te maken.

Den 1^en Maart schreef de hertog van Alva zijnen vorst eenen derden brief over de zaak. In dezen brief verklaarde hij andermaal dat het hem toescheen dat de koning den graat in het hof moest doen wonen, en hem met welwillendheid moest doen behandelen, opdat de Nederlanders (want de oplichting had door geheel het land groote opspraak gemaakt) nooit zouden kunnen beweren dat Spanje hem tot gevang verstrekte. Hij gaf den vorst opnieuw den raad den jongeling uitsluitelijk Spaansche dienaars te bezorgen⁽²⁾.

Den 12ⁿ April ontving de hertog uit Madrid antwoord van den koning. In dit schrijven schonk de vorst zijne goedkeuring aan de maatregelen welke door den landvoogd genomen waren geworden tot de reis des graafs. Hij liet hem tevens weten dat

(1) M. Gachard, Correspondance de Philippe II, 2^e deel, bl. 13.

(2) Zelfde werk, 2^e deel, bl. 14.

[p. 121]

de jonge edelman zijne studiën aan de hoogeschool van Alcala zou voortzetten, en dat hij geenszins als gevangene zou behandeld worden⁽¹⁾.

Op 21 April schreef de koning uit Madrid, aan Alva, een tweeden brief, waarin hij hem meldde dat don Pedro de Castille den Graaf de missive had medegedeeld welke hij van zijnen vorst had ontvangen, en dat de jongeling zich erover voldaan had getoond. De koning belastte den hertog zorg te dragen opdat het inkomen van 5,000 ducaten, 't welk den graaf genoot, voortaan te Madrid mocht betaald worden⁽²⁾.

Philips volgde den raad hem door den hertog van Alva gegeven: hij deed den graaf van Buren, bij zijne aankomst in Spanje aan zijn hot komen. In Juli 1568 schreef de jongeling uit Madrid, een zeer vriendelijken brief aan zijnen oud leermeester Cornelius Valerius, te Leuven, waarin hij verklaarde dat hij aan het hof met genegenheid behandeld werd⁽³⁾.

(1) Gachard, Correspondance de Philippe II, 2^e deel, bl. 21.

(2) Zelfde werk, 2^e deel, bl. 21.

(3) Ziehier dezen brief gelijk hij door Valerius Andreas uitgegeven is geworden:
‘Cum nuper, Tanto itinere emenso, salvus et in columis Madritum usque, Deo duce, pervenissem, facere equidem non potui, qui te, vir integerrime, certiorem facerem, Regiam mihi Majestatem ac totam fere Aulam esse congratulatam, atque illico, ut in inapto studiorum meorum cursu persisterem, libere et ultro etiam concessisse. Qua de re vix credas, quanta sim laetitia perfusus. Dabo equidem operam, set rudis ilia Minerva, quum fidei tuoe commissus salutare primum a limine caeperam, ad frugem aliquam, si non maturam perveniat. Quod licet te institutore (ut tamen omnibus votis ex optaram) fieri non potuerit, tamen meum in te animum ac debitam observantiam tibi in dubium venire nolim, cum nihil prius aut antiquius umquam habuerim, quam operam tibi meam quovís etiam loco et tempore praestare. Vale, vir qat. meq. ut facts. ama. Madriti ad nonum kalendas augusti M.D.LXVIIJ.
Philippus G. Nassovius, comes Buranus.
Valerius Andreas, Fasti academici, p. 365.

[p. 122]

Ofschoon de Prins van Oranje geen vertrouwen in Philips II mocht hebben, kon hij echter zulke oplichting van zijn dertienjarig zoontje niet verwachten. Zoo iets was zonder voorbeeld in de jaarboeken der Leuvensche hoogeschool. Diep trof hem dan ook de tijding dat zijn eerstgeboren zich in de macht van zijnen doodvijand bevond. Hij aanzag de ontrooving als eene geweldenarij tegen alle geestelijke en wereldlijke wetten aandruischend. Dadelijk bracht hij er klacht tegen in, zich beroepende op de vrijheden en voorrechten der hoogeschool, welke hij door den koning met den voet zag treden. Hij herhaalde zijne klacht in zijne waarschuwing aan den procureur generaal Jan du Bois, gedagteekend uit Dillenburg, den derden Mei 1568, alsmede in zijne vertoogen aan den keizer en aan de keurvorsten van het Duitsche rijk. Doch, gelijk men zal begrijpen, bleven zij zonder gevolg. In eenen brief aan keizer Maximiliaan II, van 12 Augusti 1568, schreef de Prins van Oranje het volgende: ‘De Hertog van Alva, om nog meer zijne vijandelijkheid en zijne onbillijkheid te toonen, heeft niet geaarzeld onlangs mijn eigen zoon, den Graaf van Buren, te Leuven, op te lichten, alwaar hij ter studie was, opdat hij bij lateren dag den koning des te beter zou kunnen dienen, en hem, ofschoon onplichtig, als gevangene weggevoerd, met inzicht mij hierdoor de handen zoodanig te binden, dat ik geen middel meer zou bezitten om aan zijn dwanggebied te wederstaan’⁽¹⁾. Het

(1) ‘... comme aussi icelluy duc d'Alve, pour demontrer tant plus son ennemitié et illicités, n'a espargné mon propre filz, le conte de Bure, lui ayant dernièrement osté de Louvain, où il estoit mis a l'estude, pour d'aultant mieulx estre seryy de luy sadicte Majesté a l'advenir et ainsi l'amené prisonnier, sans faulte a telle intention qu'il me pense lier mes mains de telle sorte, afin que je n'auray moyen de lui faire empechement en son regne tyrannique: ...’ Brief van 12 Augusti 1568; medegedeeld door M. Gachard, Correspondance de Guilleume le Taciturne, Prince d'Oranje, 3^e deel, bl. 13.

[p. 123]

blijkt uit de aangehaalde plaats, dat de Prins van Oranje, den 21ⁿ Augusti nog niet wist dat zijn zoon op bevel des konings was heengevoerd geworden.

Bij lateren dag vernieuwde Willem de Zwijger meer dan eens zijne klachten over de zaak. In zijne Verantwoording, welke, twaalf jaren na het voorval, het licht zag, zegde hij het volgende: ‘Wij en sijn soo vervremt van natueren niet, dat wij niet een vaderlijck herte en genegentheyt in ons en souden gevoelen: noch soo wys ende voorzichtigh dat ons niet menighmael een klagelijck verlangen na onsen soone, door lange afwesende, in onsen gemoeden soude te vooren kommen’⁽¹⁾. Toen hij er over sprak aan de afgevaardigden die Don Juan van Oostenrijk hem, in 1577, te Geertrudenberg, had gezonden, kreeg hij tot antwoord: ‘....'t selve geschied te zijn uyt vaderlijke liefde dewelke zijne majesteyt tot hem en zynen zone voordragende, om hem te preserveren van alle inconvenienten’:⁽²⁾

Don Juan had zich echter de zaak eenigzins aangetrokken. Toen hij den 26ⁿ September 1577, te Namen, de afgevaarden der algemeene Staten ontving, zegde hij hun onder anderen dat, in geval hij in 't land van Luxemburg kon blijven tot den ‘tijd d'lant van anderen Gouverneure zoude verzien we-

(1) Apologie ofte verantwoerdinghe des doerluchtigen ende hooghgheborenen voirst ende heeren Wilhelmus, prinse van Orangien, enz. Leyden, bij C. Silvius, 1581, in-4^o.

(2) Bor, 1^e deel, bl. 818.

[p. 124]

sen..... soo vele aen der Conincklycker Majesteyt zoude doen, dat die grave van Buren, bynnen twee maenden, alhier zoude worden gelevert ter conservatien van des lants privilegien en zonderlinge van de Stadt ende Universiteyt Loven, doer d'vuytvueren vuyt den zelver Universiteyt zouden moegen geleseert zyn geweest’⁽¹⁾.

De graaf van Buren was en bleef een slachtoffer van heerschzucht en moedwil. Nimmer mocht hij zijn vader terugzien. Na eenigen tijd in het hof verbleven te zijn, werd hij naar de hoogeschool van Alcala de Henares gezonden, om er zijne studiën voort te zetten. Steeds werd hij er als een gevangene bewaakt en zonder de toestemming van hen die belast waren hem gade te slaan, mocht niemand hem naderen. Van ouders, vrienden en vaderland verwijderd, zocht hij troost en afleiding in het beoefenen der letteren. Hij was zeer bedreven in de oude talen en sprak het latijn met eene groote vaardigheid⁽²⁾. Volgens het verlangen van den Hertog van Alva had zijn bestuurder, Jonkheer Hendrik von Wiltpergh, hem in Spanje vergezeld. Deze Sakser, die tot de katholieke Kerk behoorde, noemt Morillon ‘een wijs man, zeer bemint van zijnen meester’. Eenige maanden na zijne aankomst in Spanje had bij het ongeluk zijne vrouw te zien sterven. Hij wist de genegenheid van Philips II in zoo hooge mate te verdienen, dat de Spaansche vorst hem tot edelman van het hof verhief. Hij verliet zijn jeugdigen meester om in dienst dezes verdrukkers

(1) Register van Jan Lievens, anno 1577, fol. 238.

(2) Dela Pise.

[p. 125]

te treden.⁽¹⁾ Robert de Moens was de man die den graaf van Buren, gedurende zijne opsluiting, de meeste blijken van trouw gaf en hem de beste diensten bewees. Te Leuven was hij zijn kamerdienaar geweest; vervolgens was hij zijn secretaris en eindelijk zijn hofmeester geworden.

In 1595 besloot de koning den graaf van Buren naar zijn geboorteland te laten terugkeeren. Het was de Moens die den prins, den 13ⁿ Augusti 1595, op het slot van Arevalo, deze blijde tijding bracht. Uit dankbaarheid schonk hij zijnen hofmeester de heerlijkheid van Zeelhem, bij Diest. In het diploom dezer gift, gedagteekend uit Brussel, den 12ⁿ April 1597, leert men hoezeer de prins zijne vrijverklaring had verlangd, en hoe aangenaam zij hem was⁽²⁾. De Nederlandsche edelman was, in gezelschap van den aartshertog Albert, te Brussel aangekomen, den 11ⁿ Februari 1596. Over de zeven en twintig jaren had men hem in Spanje gehouden.

De Graaf van Buren huwde, in 1606, Eleonora van Bourbon, zuster van den Prins van Condé. Hij was ridder der orde van het gulden Vlies en raad van State der aartshertogen Albrecht en Isabella, die hem tot verschillende zendingen en andere staatsaangelegenheden gebruikten. Philips Willem van Oranje, graaf van Buren, ontsliep te Brussel den 20ⁿ Februari 1618, zonder kinderen achter te laten. Zijn stoffelijk overschot werd in het koor der kerk van Sint Sulpitius, te Diest, begraven.

(1) Bulletin de la commission royale d'histoire, 2^e série, T. I, p. 143.

(2) Jos. Habets, De heeren van Zeelhem, bij Diest, opgenomen in de Dietsche Warande, VIII^edeel, bl. 556.

[p. 126]

De aanteekeningen over de oplichting des graafs van Buren, welke wij in de archieven van Leuven terugvonden, en welke wij komen mede te deelen, werpen een nieuw licht op verschillende punten dezer gebeurtenis. Men leert er uit dat de jongeling uit Leuven werd gevoerd den 16ⁿ Februari 1568, een datum waarover vroeger twijfel bestond; men ziet er mede uit, dat hij geenszins op bevel van den hertog van Alva, gelijk men het in onze dagen nog heeft beweerd, maar op bevel van Philips II werd heengevoerd. Belangrijk vooral zijn de bijzonderheden welke men in deze aanteekeningen ontwaard over het waardig gedrag der hoogeschool in deze zaak. Ofschoon het bevel van den koning uitging, had zij echter den moed er zich tegen te verzetten. Zij liet geene middelen onbeproefd om de oplichting van haren leerling te beletten en hare wetten en voorrechten door het oppergezag te doen eerbiedigen. Voorzeker hadden hare pogingen eene betere uitkomst verdiend.

(1) (1) Wondt, van wenden.