Dietsche Warande. Nieuwe reeks 2. Jaargang 9

[p. 25]

Dichtkunst en letteren.
Een smeekschrift in de taal van Jan van Ruysbroeck, einde der XIV^e eeuw,
medegedeeld door J.F. Kieckens, S.J.

Als merkwaardig en belangrijk ten opzichte van oude dietsche spraak en zeden, komt ons het volgende stuk vóór dat wij onlangs in 's Rijks Archieven van Brussel aantroffen, op een perkamenten rolletje, 8 centimeters breed en 91 centimeters lang. Jan van Ruysbroeck, de vader van het Nederlandsche proza, was maar pas vier jaren in den Heer ontslapen (2^en december 1381), toen dit smeekschrift voor eene ongelukkige vrouw van Auderghem opgesteld, aan het gemeentebestuur onzer hoofdstad aangeboden werd.

Welke zuivere, vloeiende en keurige taal men toen sprak in de brusselsche omstreken! Maar ook in welken pijnelijken toestand bevond zich alsdan de landman die, schuldig of onnoozel, met sommige onmeedoogende gerechtelijke beambten te doen had! En nochtans, waakten onze hertogen opdat geene dwingelandij, in name der wet, zou gebruikt worden door die roofvogels welke den naam droegen

[p. 26]

van Meyer, ondermeyer, knapen, vorsten, messiers en preters. Daarvan getuigen, onderanderen, het bevel van Wencelijn en Joanna ‘van ieder recht en vonnisse te doen ende pene van den rechter die in gebrek blijft’ (1383), en voor 't jaar zelve waarin dit stuk geschreven werd, een ander bevel der lijftochtenares Joanna, ter gelegenheid der klachten die zich van alle kanten verhieven⁽¹⁾. Wel is 't mogelijk dat dit smeekschrift hetwelk door het magistraat aan de hertoginne en haren raad moest overhandigd worden, iets tot de strengheid van dit laatste bevel bijbracht.

Voor hetgeen Brussel aangaat, men weet dat het gezag des Ammans dezer stad te dien tijde, over gansch de omstreken zich uitstrekte, behalve over de twee groote heerlijkheden van Grimberghe en van Gaesbeek. De Ammenij was dus in acht hoofdmeijerijen verdeeld, en die waren: Assche, Merchtem, Boschcapelle, Vilvoorden, Campenhout, Gaesbeek, Rhode Sint-Genijs en Grimberghe. Zoo Auderghem van de Meijerije van Rhode afhing, doet ons dit smeekschrift de namen kennen van de beambten van dien tijd, namen die door het verloren gaan van de oorkonden van dien tijd, misschien alleen door deze onze bijdrage bewaard zijn geworden.

Wij hebben dus niet kunnen ontdekken welken uitslag het klachtschrift van Alyt van der Valporten had tegen Everaart Kuenne, meijer van Rhode en zijnen aanhang; alleenlijk uit het oudste stuk - eene rolrekening van 1388, nog bewaard

(1) Zie Luyster van Brabant, bl. 186-188, - en Loovens, Practycke, stiel en manier van procederen, bl. 59.

[p. 27]

in 's Rijks Archieven (Rhode, n^o 786) - blijkt dat ‘Janne van Heelbeke’ de onmiddelijke opvolger moet geweest zijn van Everaert Kuenne die afgedankt was geweest, tot zijne straf en schande.

‘Edele lieue vriendelike heren, ghelieue v te wetene des groets onrechts dat mi ghedaen was, dat mi dede her Eueraert Kuenne ende Jacob Doijman int jaer ons heren .m. ccc. lxxx. ende viere, te Watermale, als dat ic, Alijt vander Valporten, doen wonende was in de Boeuerie tOudergheem⁽¹⁾; also dat gheuiel dat de coijere van den houe sijn tessche verloes metten ghelde dat daer in was, soe dat hi groet mesbaer maecte; alsoe dat ic Alijt liep al omme ende sochte die tessche met hem, alsoe dat wise vonden onder den dorpel vanden stalle, ende ic gafse hem in sijn hant, maar hi en vanter sijn ghelt niet in. Dit ghedaen, doen gheboet her Eueraert vorseit een waerheit⁽²⁾ hier op te doene tsondaechs inde kerke, dat mense doen soude des deisendaechs, dies hi niet en dede; ende des goensdaechs daer na quam hi ende vinc mi, ende voerde mi te Watermale wert te Jacobs Doijmans inde vroente⁽³⁾; daer lagic .iij. daghe in. Daer na quam hi inder nacht met Janne vander Plancken ende met sinen knape, ende leiden mi uten huus op een velt ende dede mi soe vele ane dat ic seide dat ic tgelt hadde, dies ic noijt en sach; maer van vresen dat ic kint droech, soe seide ic,

(1) Auderghem. Van die Bouverie of ossenstal ‘van den hove’ dat is van de hertogen van Brabant wordt door de geschiedschrijvers geen gewag gemaakt.

(2) Gerechtelijk onderzoek.

(3) Vroente: gevang.

[p. 28]

ende vanden anxte die sij mi ane deden. Daer af moeste mijn vader gheuen Eueraerde den meijere van Rode ende sijn helperen .xxvj. peters. Dit ghedaen, soe dat gheuiel dat ic ghinc voer scepenen van Brucele ende claechde dit dat mi dit groet onrecht ghedaen was, dat hem miins ontfarmen moeste. Dat nam her Eueraert vors, in soe groten onwerden, dat hi ghinc ende vinc minen vader Petere vander Valporten. Doen gheloofde hi, op al dat hijs hadde, te Watermale te commene inde banc voer scepenen. Doen seide hem Eueraert ane dathi den man sijn ghelt gaue. Doen seide hi dat hi dies begherde wijsdoem⁽¹⁾ van scepenen. Doen wijsden de scepenen dat hijt gaue, alsoe dat Petere groet onrecht dochte. Want de man gheseit hadde voer scepenen van Brucele, ende voer scepenen van Watermale, dat hijt noijt Aliten vors. ane en teech⁽²⁾. En de omme dat miin vader dit seide soe seiden si dat hi scepenen weder seit hadde. Ende dat scade hem . xxxj . mottoene. Daar na quam de persoen die dit vors. ghelt hadde, te biechten den prochiaen van sente Goedelen ende seide hem dat hijt ghegheuen hadde ten Rodecloestere toten werke⁽³⁾. Alsoe dat de prioer vanden cloestere gaf Petere vanden Valporten, dit vors. ghelt weder, want hem quaet goet dochte.⁽⁴⁾ Doen ghinc ic Alijt vander Valporte totte Eueraerde

(1) Verwijzing.

(2) Ane en teech, van aentughen, dat is: er van beschuldigde.

(3) Men had in 1368 begonnen dit gesticht in hout op te timmeren.

(4) De Prior was toen Willem Daneels (+1392) - quaet goet: onrechtvaardig goed.

[p. 29]

Kuennen weder te Brucele op he Nedermaerct, ende seide hem dit ghelijc dat voorbescreuen es. Ende hi antwerde mi dat ic daer af sweghe; haddix iet te lettel ghegoudet, ic soutes noch meer ghelden.

Lieue ghi heren laet u ontfarmen deser jammerliken daet. Voert soe quam Jacob Doijman tOuderghem daer wi woenden, ic ende mijn man, ende vinc mijnen man daer hi sat neven tfier, ende leiddene te Willem Neels wert; ende doen ter tijt was sente Annen stoc op te broken ende dat teech Jacob minen man ane⁽¹⁾. Ende mijn man was op dien tijt tAntwerpen, dat de stoc op ghebroken was. Alsoe dat hem mijn man ontghinc, ende Jacob ende Heine Kijeken volden⁽²⁾ minen man tote inden cloester tOuderghem int paruijs⁽³⁾ ende sloeghene daer ende quettene⁽⁴⁾ sere. Ende doen quam mijn here vanden Beesdoeme⁽⁵⁾ ende maecte hier af een soene⁽⁶⁾. Dies hadde Jacob euen francke⁽⁷⁾. Daer na quam dat gheuiel dat de prochiaen van Watermale verloes ute sinen watere .v. snoecke. Doen quam Eueraert Kuenne ende Jacob Doijman ende Art Mac ende teghen minen man die vessche ane. Doen wouden sine vaen ende hi ontliep hen. Doen quam de meijere totte mi

(1) Ik versta dat een boom waaraan een Sinte Anna's beeld hing moedwilliglijk gebroken was geweest.

(2) Volgden.

(3) Parvijs: voorhof.

(4) Voor kwetsten.

(5) Jan Vandenbisdomme, weldoener van Rodeclooster.

(6) Verzoening.

(7) Even is haver: Daar voor kreeg Doijman eene zekere heeveelheid haver voor niet.

[p. 30]

ende woude mi vaen. Doen iechs⁽¹⁾ ic hem dat hi mi wet ende vonnesse dade. Ende hi gheloefde mi voer scepenen dat hiit doen soude ende doen besat hi een stille waerheit daer op, ende ic moeste den cost ghelden. Daer ouer sat als scepenen Jan Snoec ende Jan de Nuwert. Doen was daer enen guldenen verdroncken. Ende om dat ic hen dien niet ghegheuen en conste, soe ontdroech mi Art Mac ende Katheline sijn wijf al dat ics hadde, soe datse mi niet en lieten dan minen spinrocke. Ende daer na ghinghen wi tote minen vader die woende op de Honde, soe sere ververden⁽²⁾ wi ons van de meijere. Doen quam Jacob Doijman ende Jan Wittinc ende deden ons ghelouen op enen banduijn⁽³⁾ van . c . mottoenen dat wi van daer niet gaen en souden. Doen quam Jacob Doijman binnen sbanduijns, ende nam mi mijn bedde ende scudde mijn kint daer af, ende al datter toe behoerde. Ende doen quam mijn here vanden Vene⁽⁴⁾ aen minen vader met toe bringhene Jacob Doijmans, alsoe dat mijn vader hem moeste gheuen, soude hi sbanduijns quite siin, . vj . mudde euenen, ende dat ic miin bedde ende datter toe behoerde weder soude hebben, daer ic noijt ane gheracken en conste. Dan dat Jacob Doijman quam hem andere ende sloech minen man daer hi noijt vrede aue en haelde noch niet toe dede⁽⁵⁾; maer miin man

(1) Eischtte.

(2) Verveerden.

(3) Banduijn - Banditum (Du Cange, Ed. Favre): geldboete.

(4) Jan Vandervenne of Delevenne was dan hoofdmeester der jacht der hertogen.

(5) Waarvoor hij nooit vrede (verzoening) haalde noch vergelding.

[p. 31]

moeste hem vergheffenesse bidden daertoe, ochte hi soudene noch geslaghen hebben. Voert meer soe ghinc ic totte Arts Mach wiue; daer vondic miin steine staende⁽¹⁾, ende daer hadde inghebudelt⁽²⁾, soe dat icke toe seide⁽³⁾; soe datse mi dreijgede datse mi soude doen slaen haren sone den ballinc, daert alle de ghebueren hoerden van den straten. Ende nu, een goensdaghe, doen ghi ghi heren daer waert, doen vermaendic Arde Mache van minen dinge datter steet; doen vloechte hi mi ende sprac mi qualec toe, ende seide hi hadde mi helpen poenten⁽⁴⁾ van miere quader dieften. Ende seide, het ware jammer dat men mi niet en groeue⁽⁵⁾. Doen antwerdic hem: ic en hads noijt verdient, al ware mi quaet ghesciet. Ende edel ghi heren, laet u ontfarmen dies, want ics noit verdiende. Want ic oijt noijs nit op bedde en sliep, ic noch miin kint, sint dat mi Jacob Doijman nam dies, nu leden es onder half jaer. Ende ic neme op deet⁽⁶⁾ die ic u ghedaen hebbe dat alsus ghesciet es.

Voert meer. Soe ghinghen ons perde inden rogghe; dies waren wi bedragen int doechts waerheit⁽⁷⁾. Dies hadde her Eueraert Kuenne. iij . peters,

Voert op een ander jaer vantse de pretere⁽⁸⁾ int coren. Dies hadde her Euerart . ij . peters. Item

(1) Steine staende - steenen vat, of stande.

(2) Inghebudelt, van buydelen, nu builen, meel builen, bluter.

(3) dat ik haar deed opmerken.

(4) poenten of poynten, poignarder.

(5) Levendig begraafde.

(6) den eed.

(7) In de Oogst-waarheid.

(8) Pretere of veldwachter.

[p. 32]

noch op een ander jaer, soe vant de pretere een pert dat ons toe behoerden, in miere suster coren. Dies hadde her Eueraert . j . guldenen. Item noch wassen (sic) ons perde aen Reniers Spapen euene; soe dat goede knapen scatten, ende miin vader gaf hem . ix . scoue euenen ende si souden goede ghevriende bliven. Dit vernam de meijere Eueraert Kuenne, ende moest af hebben . l . sac euenen.

Ende vander stiller waerheit die mi de meiere dede vanden snoecken, die en was noijt gheuuijt⁽¹⁾; dies moestic gheuen . iiij . guldene. Ende soude . u . gherne bidden, ghi heren, em gods wille, dat ghi wout hebben in dien Janne Snoeke ende Janne den Nuwert, dat sijt voert brachten, ochte ic, ochte miin man daer in iet bedraghenwaren.

Item alse vander wegen vanden visscen, tugen⁽²⁾ de scepenen van Watermale, al waest dat hure man hem vluchtich maecte, vanden vissche nochtans en was hi niet bedragen ter vors. waerheit ende men vant de vissce’⁽³⁾.

(1) Gheuut; geuit, uitgesproken.

(2) Tughen: getuigen.

(3) Men vond de vijf snoeken van den prochiaan terug.