Dietsche Warande. Nieuwe reeks 2. Jaargang 3

[p. 170]

Laureys van Papenbroeck,
de vader van Pater Daniël genaamd Papebrochius. Geslachtsboom, rijmwedstrijden en huisboek,
door J.F. Kieckens, S.J.⁽¹⁾

II

INTUSSCHENTIJD waren het Wonderjaar en andere jammerlijke tijden gekomen: de Nederlandsche oorlogen en de beeldstormerij hadden vernield al wat een eerlijk hart behagen kon. De rijmkunst werd verdrukt en hare stem door het gekerm der veroordeelden gansch verdoofd en versmacht.

Na 't overgaan van Antwerpen tot de spaansche vlag, hadden vele inwoners dezer gewesten, onder welken verscheidene minnaren van dichtkunst, zich naar Holland begeven en in Amsterdam twee rederijkkamers opgericht. Het was slechts toen de beroerten in de Nederlanden ophielen, bij het twaalfjarig verdrag of bestand, 't welk binnen Antwerpen in 1609 tusschen Albertus en Isabella en de Staten van Holland gesloten werd, dat door den Raad van Braband aan de leden der rederijkkamers het houden van vergaderingen wederom vergund werd. Zoo kwam het

(1) Zie bl. 107, vlgg.

[p. 171]

dat ‘er wederom vele rederijkbloemen uyt de vertrapte wortels herspruytende, begonnen te groeyen en ‘dat verscheydene kamers in hunnen luyster hersteld werden.’⁽¹⁾

Nogtans vóór het jaar 1609 was men te Antwerpen voortgegaan met zich in het bijzonder in de Vlaamsche dichtkunst te oefenen. Zulks deed ook Laureys van Papenbroeck, zoo het ontdekken van zijn eigen handschrift bewijst, 't welk al de gedichten bevat die hij ooit opstelde. Het is een klein foliant, waarin men eerst De Schadt-kiste der Philosophen en der Poeten, die in 1620 door uitroep der Peoen-Camere te Mechelen om den prijs kampte, aantreft. Daarop volgt het handschrift van Laureys, dat 189 bladzijden bevat en ons kennen doet: 1^o De wedstrijden die in het eerste vierde van de XVII^e eeuw plaatsgrepen, met den uitslag die den dichter ten deel viel; 2^o de dichtstukken die hij na 't jaar 1630 uit rijmlust vervaardigde; 3^o het Cronycdicht van zijn huwelijk 't welk een ware Livre de raison of familieboek uitmaakt⁽²⁾.

Laureys van Papenbroeck was maar 21 jaren oud, toen hij zich, zoo hij het ons verhaalt, tot het dichten aangedreven voelde. Waarschijnlijk ook reeds dan liet hij zich in de Camer der Violieren inschrijven. Tot inleiding zijner verzameling dient het volgende stuk:

(1) Geschiedenis der Rederijkkamer de Violieren. Taalverbond, D. IX (1853), bl. 267.

(2) Dit handschrift wordt thans in de boekerij van de hoogeschool te Leuven bewaard.

[p. 172]

Acrosticon op den componist van dese hier navolgende wercken
tot den eersamen, ende goetionstigen Leser.

Liefhebbers Redenryck die u veriubeleert
Als ghy lesende syt iets frays wel gefondeert
Van dat op rhym oft maet gestelt is, comt eendrachtich,
Raeckt eens met u gesicht tgene u presenteert
Een onconstich minnaer, nochtans geinclineert
Yegelyck wie dat sy, te maken me deelachtich
Syn wercken die hy heeft gestelt, syt dit gedachtich,
Van dat hy ierst begonst en de const heeft bemint.
Aenmerckt alleen de ionst en syt sulcx niet verachtich.
Neemt syn boeck inde hant, en daer in dan als vrint
Pluckt, ist dat u belieft en ghy daer smaeck in vint,
Al van Rethorica eenige cleyne vruchten,
Playsierich soo ick meyn, voor die dees conste kint
Ende verdrietich voor Zoylus vol ongenuchten.
Niet en suldyer in vinden dan sonder duchten,
Balladen, Liedekens ende oock aldermeest
Refereynen stichtbaer, oock som gestelt op cluchten,
Op verscheyden vragen en menich besonder feest,
En daer beneven som gestelt naer wil en geest.
Compter iet in dat u mishaecht en u gemoedt,
Keeret ten besten al en denckt dat liefde doet.

Hierop volgt een ‘Jaergedicht’:

‘op dat Men ooCk soV Weten tot Wat reden
eLCk WerCk ghesteLt Is dat ghY hIer In VIndt
soo staet Voor oft naer In redenrYCse seden
een baLade oft nota dat den sIn ontbInt.

Indien men de telletters opsomt, vindt men dat Laureys van Papenbroeck in 1606, ‘ierst begonst ende de const heeft bemint’. Achter dit ‘Jaergedicht’ komt voor de eerste maal de leus van onzen dichter onder het oog. 't Is eene waarachtige timmermans

[p. 173]

leus ‘Hout recht deur’, aan welke Laureys de rijmer gansch zijn leven, zoo gestadig als Laureys, zijn vader, in zijn werkhuis en zijne kristelijke gevoelens, moest getrouw blijven.

Daarop, in een sonnet waarin volgens de gewoonte des tijds, de dichter, voor beknibbeling altijd schuchter, uitvalt tegen

... Zoylus en de syn, die twist baren in d'lant
En die d'eel Poesye verachten vol onvromen...

vraagt hij aan Apollo niet min dan dit:

Doorbreect de wolcken dan, wanneer iemant begint

Te lesen met afionst, op dat ghy stracx verblint

Myn fouten en die meucht met uwe vrucht verschoonen.

Hierna, nog een jaargedicht, waarin hij den lezer vermeldt dat er niets wat berispelijk kan zijn in zijne dichtstukken zal gevonden worden, want, zegt hij:

aL tghene ghY In dIt boeCk ghesChreVen VIndt
streCkt eendeels tot Godts Lof en VereerInghe.
dander deeL tot onderWYs ons LeVens dInt;
ende het reYn boerde tot VreVghts VerMeerInghe.

Eene aanteekening doet ons kennen dat de eerste prijskamp waarin Laureys deel nam 't Antwerpen, int Orgel, den 15 Mey a^o 1606 plaats greep. Het bierhuis d'Orgelken bestond in de Orgelstraat op de plaats waar heden de H. D^r Comein woont en dat nummer 4 draagt⁽¹⁾. 't Was in 1602 het eigendom van den tavernier Adriaan De Scheppere en bleef in de handen zijner erfgenamen, tot in 't jaar 1636.

Zie hier welke vraagstukken voorgesteld werden bij deze gelegenheid.

(1) Het is de straat langs den franschen schouwburg, zuider kant.

[p. 174]

Laureys doet ze ons kennen in de volgende:

Nota.

De twee wercken die hier ierst worden ontdekt

Syn gestelt op een chaert, waerin men vraecht den wys

Wat den blinden blint gheboren verweckt

Aldermeest tot sonden; noch seyden sy propys:

Voert desen regel boerdich sonder eenich afgrys:

Als d'bier gebrouwen is dit can ‘dan’ d'bier brouwen.

Daeraf had ick den derden prys, naer myn onthouwen.

Voor het antwoord op de eerste vraag, in driemaal veertien verzen ontwikkeld, won Laureys geenen prijs. Als sluitregel van die strophen die het raadsel moest oplossen, had hij geraden:

‘Begeerte deur t'gevoel dat den vyant stockt.’

De derde prijs, die hem voor zijn ‘boerdich’ refereyn gegeven werd, bestond in eenen tennen croes, een klein loon dat hem nogtans voor 't gevolg moest aanmoedigen

Het jaar daarna, 1607, had nog een kampstrijd plaats in t'Orgel:

Als men sestienhondert seven schreef onbesweken,
January achtentwintich, werter gevraecht
Welck tsotste was dat een moeder mocht spreken
Tegen haer kint out maenden dagen oft weken?
In vier sesthienen wort hier solutie gevraecht.
En thad den tweeden prys dwelck my wel heeft behaecht.

Voor loon kreeg ditmaal Laureys 1 tenne croes en 1 soutvat.

Zie hier dit bekroond refereyn in zijne eenvoudigheid:

Isser wel sotter dinck als moeder en kint?
Vraech ick allen op goeder trouwen.
Ick meyn wel neent, als men het wel versint
En t'is oock blyckelyck voor mans en vrouwen.

[p. 175]

 

Want de moeders als sy haer kint ophouwen.

 

Veel sotte redenen hoort men se dan spreken,

 

Soo ick wel, ten is my oock niet berouwen,

 

Const hooren en sien, in d'eerst vander weken,

 

Daer ick sach sitten, vry onbesweken,

 

Een moeder met haer kint. Dus ben ick blyven staen,

 

Om dat ick sou' weten de rechte treken.

 

Want sy gaf tkint, dit docht my noch wel gedaen,

 

Eenen witten boteram en thevet ontfaen,

 

Maer ten seyd niet met allen. Dus sprack sy goetront

 

Sottelyck tegen tkint, soo ick const hooren saen:

 

Wel toch, hoe seetmen? Segdy niet Godt loont, hont?

 

 

 

Ick luysterde wel toe met cloecken sinnen,

 

Want soo my docht sy had noch wat voorhanden;

 

En terstont ging sy dese reden beginnen:

 

Dat kint heb ick liever dan myn beste panden,

 

Daer is geen schoonder in seventhien landen,

 

Ick en gaeft den Hertoch niet voor al syn gelt.

 

Doen wast: wacht u, lief, ghy sout u branden!

 

Want het was met de hant aen een cool viers gestelt.

 

Waer sal tkint fray syn? hier me heeft syt oock gequelt.

 

Ick had gelachen en had ick my niet verbeten.

 

Oock heeft syt ten lesten een eyken gepelt,

 

Maer sy seyd eer syt hem wou laten eten:

 

Segt: dancke lieven heer! Maer het heeft gecreten.

 

Onder al dese ick geen sotter en vont

 

Dan dat sy sey, ick derfs my wel vermeten:

 

Wel toch hoe sectmen? segdy niet Godt loont. hont?

 

 

 

Dese redenen ende diergelycke

 

Spreken de moeders nae haren behagen,

 

Tegen haer kinders soo wel arm als rycke.

 

Dan willen sy tkint somtyts haren noot clagen,

 

En seggen: lief, teyt heeft memmeken geslagen.

 

Al den dach comt hy thuys droncken en snoot.

 

Waar is myn herteken? sy oock dicwils vragen,

 

Staende voor haer oft sittende op den schoot.

 

Waer salt claddeken vallen? wysende op thoot.

 

Als daer een ander is onderwegen,

 

Sy streelent, sy cussent aen d'mondeken root,

 

Sy rollent, sy sollent; 't kint schynt bedegen.

 

Wat sy al doen, het en seet daer niet tegen.

 

Tis moederlyck affectie die sulcx bestont,

 

Maer daldersotste is hier in gelegen:

 

Wel toch, hoe seetmen? Segdy niet: Godt loont, hont?

[p. 176]

 

Prince.

 

Dat alle dese sotheyt een moeder gemeyn

 

Spreect tegen haer kint, is goet om te aenmerken,

 

Want waer sy toch ievers sullen syn alleyn

 

Met haren kinde, daer sy dickwils naer hercken,

 

Soo en doeget mondwerk, om sins te verstercken,

 

Niet dan gaen, al oft daer een huys vol volcx waer,

 

Al en commen sy maer eens met tkint ter kercken,

 

Soo legen sy dat terstont aan den oultaer

 

En seggen: siet wadde frayen dingen is daer!

 

Willende tkint verheugen, vroech ende laet.

 

Maer alle dese dingen en acht ick niet een haer

 

By dese sotheyt daert soo te werck gaet,

 

Dat de moeder tkint heet daer syt naemaels om slaet,

 

Welck is het gene dat ick hier voor ontbont,

 

Als syt iet geeft, en ten seet goet oft quaet:

 

Wel toch, hoe seetmen? Segdy niet: Godt loont, hont?

 

 

 

Hovt recht devr.

Een andere kamp volgde dicht op dezen, den 18ⁿ Februari van 't zelfde jaar; maar dit feest werd ‘in S^t Joris’ gevierd. Ons dunkens wordt hierdoor de Camer der violieren aangeduid, gestaan op de Groote markt, in 't huis van den Ouden-Voetboog of S^t Joris-gilde. 't Is immers in een der zalen van dit huis, hetwelk heden het nummer 17 draagt, dat de beroemde S^t Lucasgilde, waarvan de broeders der Violieren deel maakten, hunne vergadering hield en daarvoor een huurloon van 120 gulden 's jaars betaalde⁽¹⁾. De vraagstukken die daar opgelost werden, zijn ons door Laureys van Papenbroeck bekend gemaak in het volgende

Stelt u werck dat den bedroefden mach genesen,
Wert vereyscht in een chaert op dees vraech gewis:
Waerom dat Godt den sondaer soo lang genadich is?

(1) A. Thys, Historiek der straten, bl. 51.

[p. 177]

 

tWas in diaer sestienhondert seven gepresen.

 

Den achthienden february moest men lesen

 

Solutie, en een liedeken stellen gewis:

 

Seven clauskens amoreus; ick en sloech geen mis.

 

De prysen waren cleyn, maer Rethorica wys

 

die dwong deur liefde veel minnaers propys,

 

Soo dat elck stelden om tbeste als vrint.

 

Van de solutie had ick naer myn advys

 

twee tenne soutvaten voor den tweeden prys,

 

Maer met dliedeken en heb ick niet verdient.

 

 

 

Hovt recht devr.

Als ‘solutie’ van 't Refereyn, in vier strofen van 17 regels had Laureys geraden:

‘Om dat hij een als soo bermhertigen heer is.’

Zelden gelukte hij in het opmaken der liedekens; 't schriftuur roeren ging hem gewoonlijk beter af, en deed hem meermaals den prijs winnen.

Al deze stukken in het lang afgeschreven, zijn meest gevolgd door eene gerijmde Nota, een Sonnet of ook gelijk hier, door een Acrosticon.

Uit dit stukje kan men oordeelen wat goede kristen Laureys van Papenbroeck was, en hoe hij teedere gevoelens voor de Moeder Gods Maria in zijn hart voedde. Tot bewijs laten wij hier een acrosticon op Weest gegroet Maria en ook een Refereyn op de Heilige Maagd volgen. Waarschijnlijk maakte later Laureys deel van de Sodaliteit der Jongmans bij de Jezuieten in 1608 ingericht. 't Was wel billijk dat een kind van Maria zijne Moeder zong, zoo mishandeld door de toenmalige Geuzen, en die nu als Koningin des Vredes opdaagde, terwijl men in 1607 den vredebond met de Hollanders aan het bereiden was.

[p. 178]

Acrosticon tot die weerdighe ende altyt Maget Maria
tot wyens eere de navolgende wercken gemaeckt syn.

Wel op, Christen sielen, die Maria beminnen,
En wyckt niet uyten velde, maer wilt beginnen
Eenen lof te spreken Maria ter eeren.
Siet dat u haer vyanden niet en verwinnen.
Tegen hun soo stelt u en vreest geen verseeren,
Ghy siet hoe sy daechlycx meer en meer vermeeren
En wetten haer tanden bloetgierich hier en daer,
Gevende deen dander moet. Maer hoe syt keeren,
Roepen oft tieren, sy sullen vergaen allegaer.
Om dese redenen heb ick, vrinden eerbaer,
En tot spyt vande sulcke, gecomponeert
T' refereyn dat hier volgt, verciert daer naer
Met een liedeken. d'welck mijn harte presenteert
Aen Maria die daer is gedenatureert,
Rust te senden den mensch die in tentatie ‘is.
Inwendich wort men van haer geconsoleert
⁺ Als men haer aenroept, want sy vol van gratie’ is.

hovt recht devr.

⁺ Wie is die daer voortcomt gelyck den dageraet,
Uutvercoren gelyck de sonne delicaet,
Schoone gelyckerwys de mane claerlyck?
Wiens schoonheyt den Cederboom te boven gaet
Ende gelyck die heercrachten, vervaerlyck,
Lieflyck gelyck Iherusalem openbaerlyck?
⁺ Wie is dier opclimt uutter woestyne
Gelyck een geriecke van myrrhe ten fyne,
Een Roos onder die doornen, telcken termyne,
Een aertsch Paradys, schoon ende playsant,
Eenen wyngaert des heeren vry van fenyne,
⁺ Een besloten thuyn oft bogaert geplant,
Een vrindinne, een coninginne vaillant,
Een levende fonteyne diet al bedeckt ‘vryt,
Dat is Maria, dus segh ick met verstant:
Lof eerbaer, claer ‘fonteyn’ reyn ‘die onbevleckt’ syt.

+ Luc. I.

+ Cant. 6.

+ Cant. 3.

+ Cant. 4.

[p. 179]

 

Al waerder elck lit van mynen lichame

 

Een tonge nut en om te spreken bequame,

 

Soo en sou ick nochtans connen uutspreken niet

 

De lofweerdicheyt van Maria lofsame

 

Die Salomon is prysende, met een heerlyck liet

 

⁺ Seggende: ghy syt schoon, myn vrindinne ‘siet,

 

U oogen die syn gelyck duyven oogen fris

 

En uwe wanghen, o reyn ongecrockt riet,

 

Gelyck den schael aen den grenaet appel gewis,

 

Behalven dat daer in verborghen is.

 

U lippen gelyck druypende honinchraten,

 

U borsten syn lieflycker als wyn op den dis,

 

Ghy syt in alder manieren boven maten

 

Schoon, myn vrindinne, en groot van staten.

 

Comt myn bruydt van Libano u met suspect ‘myt,

 

Treedt herwaerts vander hoochte sonder laten,

 

Lof eerbaer ‘claer’ fonteyn ‘reyn’ die onbevleckt’ syt.

 

 

 

Maria is de vrou daer sint Ian afseydt

 

In apocalipsis dit wel overleydt,

 

Seggende hoe hy een wonderlyck teecken sach,

 

⁺ Een vrouwe over thooft met die sonne gespreydt

 

Ende die mane onder haer voeten lach

 

Ende daer toe oock ghecroondt sonder verdrach

 

Met die croon van twaelf sterren present.

 

Maria was becleet met die son op den dach

 

⁺ Als sy Christum baerden, omnipotent,

 

Want gelyck de son deurt gelas schynt ongeschent

 

Alsoo is Christus oock in syn moeder gegaen

 

Ende wederom uut, sonder eenige allent.

 

Maria sietmen gelyck den cederboom staen

 

⁺ Die syn tacken altyt groen syn gedaen

 

Ende als eenen olyfboom gestrekt ‘wyt.

 

Dus segt haer ter eeren dat maegdelyck graen:

 

Lof eerbaer ‘claer’ fonteyn ‘reyn’ die onbevleckt’ syt.

Lof, Maria, aldersuyverste princhesse,
Lof, Maria, weest onse Advocatersse,
Lof morgensterre, Lof hemelsche deur,
Lof, Maria, aldersoetste wynpersse,
Lof, stat des toevluchts, thoont ons faveur.
⁺ Lof, roede van Iesse, vry van getreur,
⁺ Lof, throon van Salomon, Lof yvooren thoren,
Lof arcke des verbonts, daer ick my naer speur,

+ Cant. 4.

+ Apo. 12.

+ Luc. 2.

+ Eccle. 24.

+ Esai. 11.

+ 2 para. 9.

[p. 180]

 

Lof, die langen tyt syt belooft te voren,

 

Lof, spiegel der rechtveerdicheyt uytvercoren,

 

Lof, stoel der wysheyt, weert dat ghy die croone draecht,

 

Lof, die ons allen blyscap doet oorboren,

 

⁺ Lof, moeder van Christus, Lof getrouwe maecht,

 

Lof, deur wien de doot is uut der werelt geiaecht,

 

En den vyant verwonnen, die noch verweckt ‘stryt,

 

Lof, Maria, dien godt hebt behaecht,

 

Lof eerbaer ‘claer’ fonteyn ‘reyn’ die onbevleckt’ syt.

 

 

 

Hovt Recht Devr.

 

 

 

(Slot volgt.)

+ Luc. 2.