Dietsche Warande. Nieuwe reeks. Deel 5

[p. t.o. 1]

De Tafelronde te Leuven.

[p. 1]

Een gastmaal op het einde der 15^e eeuw.

Op het einde der 15^e Eeuw wierd te Leuven het huis genaamd de Tafelronde⁽¹⁾ gebouwd. Langs den oostkant van St. Pietersmerkt, tusschen de Hollestraete (Tienschestraat) en de Eyckestraete, stonden er drie leelijke, vervallene huizen, die bitterlijk afstaken bij de prachtige en kunstige gebouwen die de plaats alreeds versierden. De stadsraad kreeg het goed gedacht van die huizen te koopen en af te breken, om er drie nieuwe te laten maken. Mattheus de Layens,⁽²⁾ meesterwerkman van de metselrijen van stad, wierd belast met het opmaken der plannen en het bestieren van metsers en steenhouwers. De vernuftige man, de maker van het stadhuis van Leuven, van Ste. Waldetrudis van Bergen, enz. nam de gelegenheid te bate om aan zijne stad nog een kunstgewrocht te schenken; de drie huizen vatte hij samen in een gebouw dat in harmonie zou staan met St. Pieterskerk en het stadhuis.

Ten jare 1480 viel men aan 't metsen. Ongelukkiglijk, de oorlog van Luik, aan welken de mannen Leuvens een merkelijk deel namen, kwam de werken staken; en toen men ze in 1484 kon hernemen moest Meester de Layens, om zijnen hoogen ouderdom, van het bestier en toezicht afzien. Hij wierd vervangen door Jan de Mesmaecker⁽³⁾ die zooveel zorg en iever aan den dag legde dat de oude Mattheus nog het geluk en de zoete voldoening had zijn werk voltooid te zien.

De Tafelronde wierd opgemaakt in 1487. Eigenaardig en lier gebouwd, met zijne prachtige met beelden versierde gevels^(3bis), met zijne boogronde vensters^(3ter), doorzaaid van wapenen

(1) Zie Van Even, Louvain monumental, Ch. Fonteyn, 1860, bl. 153. - E. Poullet, Sire Louis Pynnock, patricien de Louvain, ou un mayeur du 15^e siècle, Leuven, 1864, bl. 235.
Alwie deze werken zal doorsnuffelen of ten minste de plaatsen nazien die hier aangeteekend zijn, en verder in den loop onzer studie zullen aangeduid worden, zal wellicht bemerken dat onze inleiding, alsook onze personaadjes eruit genomen zijn. Dit willen wij den lezer op voorhand verklaren, opdat hij niet wane als ónze vrucht hetgeen wij in eens anders hof geplukt hebben. Deze vrijheid hebben wij durven nemen, omdat ons doel niet is de geschiedenis der Tafelronde en der mannen die in ons verhaal voorkomen, te schrijven; maar wel een denkbeeld te geven van een deftig burgerlijk gastmaal op het einde der 15^e eeuw. Daarvoor moesten wij natuurlijk eene zaal en dischgenooten hebben; on om in 't onbepaalde en het duister niet te blijven, hebben wij goed gevonden een lokaal en mannen te kiezen die ten dien tijde bestonden en ons niet onbekend zijn. Indien iemand in zijne o zoekingen mochte bestatigen, dat wij eenen of anderen personaadje doen optreden die in mei van 't jaar 1488 reeds uit de wereld verdwenen was, hij gelieve 't ons te doen weten.

(2) Van Even, bl. 134. Vgl. de aanteekening van bl. 311. - Poullet, hfst. XIX.

(3) Van Even, bl. 152, 218, enz.

(3bis) Tusschen de vensters der bovenste verdieping prijkten de patronen der stedelijke rederijkerskamers; tusschen die der middenverdieping, de beschermheiligen van verschillige ambachtsgilden. Zie de plaat.

(3ter) Men vindt den rondboog heden nog in de aloude lakenhalle; gelijk het opschrift meldt, in 1317 aldus gebouwd; sedert 1432 het hoofdgebouw der universiteit; in 1459 door onzen Mattheus de Layens van een nieuw dak en nieuwe vensters voorzien.

[p. 2]

en schilderijen, met zijne rijzige tinnen en zijne reusachtige schouwen, waarboven vergulde in ijzer gesmede vanen uitstaken! Het was eene driewoonst, waarvan de twee hoeken verpacht wierden ten voordeele der stadskist. Het middendeel, dat eigentlijk den naam van Tafelronde droeg, ‘gelaten es den goeden mannen haer theringe en vergaederinge aldaer te houden en die goede mannen van buyten comende aldaer te feesten en te theeren’. Het was dus een lokaal waar de aanzienlijke burgers van Leuven en ook van buiten hun verzet kwamen nemen; ‘daerinne die goede mannen eenen Conchierge setten die 'tselve huys openhoudt en bewoent, die spyse voor die goede mannen bereyt’; die ‘Conchierge’, ‘pasteybecker’ van ambacht, ‘daer inne woende.... om niet, omdat hy den goeden mannen en andere van der Stad en Wet aldaer comende teeren, en oick van buyten, te gereder zijn zoude.⁽⁴⁾

Wij veronderstellen dat er, met voltooiing der Tafelronde, een gelage gegeven werd ter eere van den ouden bouwmeester de Layens, en dat de feest gevierd werd in het lokaal op het einde van Mei 1488.

't Was op eenen aangenamen lentemorgen. Opene, blauwe hemel, blijd en lachend weder, heldere zonneschijn, 't bracht al vreugd en leven in de natuur. Peter de pasteybecker, de concierge der Tafelronde, met zijne spannende kousbroek, zijnen grijzen wollen rok,⁽⁶⁾ en eenen witten linnen doek, die hem van den gordel over de knieën hing, stond op den drempel van de deur een luchtje te scheppen, toen een burger, met rooden hoed, met bruinrooden wollen rok in eekhoorenvacht, met groene kousbroek en geele kapleerzen,⁽⁷⁾ over de markt kwam gestapt, en in 't voorbijgaan hem toesprak.

- Frisschen morgen, Peter; gij ziet er blij te moede en welgezind uit!

- Ja, meester Loenys,⁽⁸⁾ 't is waar; God en heeft so

(4) Stadsrek. van 1496 en 1504, F^o. 4^o. Van Even, 154, noot 1. Iedereen weet dat het ten dien tijde in de gewoonten was de bewezene diensten door een gelage, bij voorbeeld eenige stoopen wijn en soms ook een feestmaal te beloonen, zoodanig dat menige steden hunne wijnkelders hadden (zie b.v. Scheltema, Geschied- en Letterkundig mengelwerk, Utrecht 1830, IV. bl. 295 en V). - Van Even geeft menigvuldige voorbeelden, door de stadsrekening van Leuven gestaafd.

(6) Poullet, bl. 3[5]8.

(7) Handschrift der Biblioth. nationale, Tite-Live, 1480.

(8) Jan Loenys, kuiper van ambacht, werd vervolgd door ‘Wilhem van Asche, meyer in absencien h. Lodewycks Pynnock,’ omdat hij ‘voir en omtrent der lester oirloghe en divisien..... in groote wrecht en gramscape den h. Lodewyck Pynnock rydende voir desselfs Loenys huis, zeer wreede en horribele woorden gesproken hadde, gedraegen le ter geheele diffamien en prikele van de selve h. Lodewycke te weten: ‘Ziet daer die valsche verrader rydende compt.....’ (Registers der dry Schepenkamers van Leuven, 1492, 1 kamer, akt van 27 Maart.) Poullet, bl. 258.

[p. 3]

tye ghedaen dat allen menschen wel genoechde,’⁽⁹⁾ toch voor mijn deel, ik ben waarlijk gelukkig.

- Ook, gij hebt geen reden van klagen, Peter. Geen burger van stad, geen heer van de Wet heeft een huis lijk gij. Wat moet het u varen bij dat gij in den Ezel woonden!⁽¹⁰⁾

- Of het mij vaart! Ten anderen, Loenys, 't is hier altijd kermis of onderwege. De goede mannen van stad, de Wetheeren komen hier met kaart of schaakspel hunnen avond doorbrengen... Is er een vreemdeling van bedied en aanzien in Leuven, 't is hier dat hij zijn teere doet. Valt er iemand voor bewezen diensten een gelage te geven, zijn er eenige stoopen Rijnschen te schinken, 't is Peter van de Tafelronde die de jonst (nering) heeft! Vandage nog zal er hier een smakelijk maal gedaan worden.

- Ter eere van Meester de Layens, niet waar? 't Is wel verdiend! Nooit werd er hem eere genoeg gedaan! Dat is toch een man die diensten aan burgerij en stad bewees. Met zijn truweel deed hij veel meer voor het volk dan onze welgeboren, schildborstige Meier Pynnock met zijn zweerd!

- Meester Janne slaat de klok⁽¹¹⁾. Reeds 11 ure! Ik moet u verlaten, Meester Loenys. Mijn gasten zullen niet te lang meer vertoeven. God vordere u!

- Tot ziens, Peter!

Laat ons den concierge volgen, en met hem de Tafelronde binnentreden. Terwijl hij de laatste gereedschepe doet voor het gastmaal, zullen wij eenen oogslag geven op de feestzaal⁽¹²⁾.

Links van de ingangdeur, in den hoek, staat een klein bemaald tafelke, met de spreuk: ‘Wye sijn tassche brinct gheladen, Die mach eysschen sijn begheren’^(12bis), waarop een geschilderde schotel in aardewerk, eenen plateelbakker voorstellende^(12ter); daarneven ligt een kleine, kostbare glazen spiegel⁽¹³⁾, wiens luik en kunstig gesneden rand de bestorming der minneburcht voorstelt. Boven het tafelken, op een gesneden voetstuk aan den muur gehecht, ziet men een koddig en lief

(9) Der Minnen Loep van Dirc Potter, III, 4.

(10) De Esel, samen met De grote Simme, en De cleyne Simme vormde de driewoonst die vóór 't jaar 1480 op de plaats stond waar de Tafelronde gebouwd wierd. Wij veronderstellen dat de concierge voortijds dat huis be woonde. Van Even, bl. 94.

(11) Bij de kerkhorlogie van St. Pieter was er een werk, bestaande in eenen grooten man, in hout gesneden, geverwd en verguld, die eenen ridder verbeeldde voorzien van eenen machtigen hamer ‘daer die man mede d'nercloc slaet, die woech 64 lib. swaer’. Dat was ‘Meester Janne’. Van Even. bl. 194.

(12) Voor wat de algemeene beschrijving der zaal aangaat, zie b.v. Viollet le Duc, Dict. hist. du mobilier; W.J. Hofdijk. Het Nederlandsche volk; Lacroix, Les arts au moyen-âge; H. Weiss, Kostümkunde, IV, passim; vervolgens ook het oudheidkundig museum van Brugge en dat van St. Niklaas.
Wij verzekeren natuurlijk niet dat de beschrijving die wij geven werkelijk beantwoord aan de schikking der zaal van de Tafelronde gelijk zij in 1488 was. Nogeens, wij bedoelen niets anders dan een gedacht te geven van eene zaal op 't einde der 15e eeuw.

(12bis) Willem van Hildegaersberch. VII, 86. De bemaalde of geschilderde tafels waren veel gebruikt in de 14^e en 15^e eeuw. H. Weiss, Kostümkunde, IV, bl. 447, vgl. Op de ‘Reken. des Ioncheren van Arkel, van Jaersdach XV April 1393 Art. ‘Cleen Foreyne’. ‘Enen knecht gegeven die minen Heren ene bemaelde tafel bracht, daer der voghelsproken in gescreve stonde, van Heren Gheriid van Bronchorst, ij Gulden’. Misschien, nochtans, is hier sprake van een schilderstuk; want ook dat duidde men met het woord ‘tafel’ aan (tableau). Vgl. Van Wijn, Hist. Avondst. 1800. II, bl. 73.

(12ter) Dergelijke schotel van 't einde der 15^e eeuw werd in 1856 te Londen verkocht ten prijze van 120 pond sterl.. Het stuk is van Italiaansch werk.

(13) Over het gebruik van spiegels, zie men in de eerste plaats het tweede deel van Reinaert, passim; dan Van Wijn, Hist. Avondstonden. II, bl. 68. - Le Grand d'Aussy, Hist. privée des Français, Par. 1815, D. III, hfst. 5.
In de 14^e en 15^e eeuw vindt men zulke spiegels waarbij de bestorming der minneburcht afgebeeld is; boven staat Amor, van onder bazuinblazers. De burcht wordt met kransen en bloemenkorven verdedigd, doch ook door vrouwen, met speren uitloopende op eene roos. Men vindt daarvan een exemplaar in de koninkl. kunstkamer te Berlijn, en afgebeeld bij Van der Haegen, Gesammtabenteuer, enz., D.I, plaat VI, enz. Zelden werden andere dan ongewijde onderwerpen tot snijwerk der spiegels gekozen. Evenwel vindt men in 't Kensington-museum een rond spiegeldeksel met eene voorstelling uit het leven van koning David. Een dergelijk spiegelluikje is in 't bezit van prins Karel Frederik Oetingen-Wallerstein.

[p. 4]

fatsoen van eene vrouw, met vriendelijk gelaat, die tusschen de vingeren een' stok houdt waarover een witte handdoek rolt, dien zij den inkomenden gasten toereikt.

Langs de overzijde der deur is de heerd, die onder eene wijde, hooge in eikenhout gebeitelde schouwe ligt. De wanden der zaal zijn versierd met schilderijen en doorzaaid van wapenschilden en welbekende spreuken bijv.: ‘Wye balde ghelovet, die ghecket sich’^(13bis), ‘Oest west, thuys best’, enz. De zoldering, in hard schrijnhout, rust op kloeke eiken balken, waar alle slach van beeltenissen en verheven sieraden op gebeiteld en gesneden zijn, verveerdigd uit geboend en gladgevreven hout; de vloer is bestrooid met teeder lentegroen, doormengd van welriekende bloemen die frischheid en aangenamen reuk door de kamer spreiden⁽¹⁴⁾. Te midden de zaal staat eene langwerpige vierhoekte tafel waarover eene fijngewrochte sneeuwitte tafeldwale ligt die langs alle kanten afhangt en den gasten te gelijkertijde voor hand- en knie-doek zal dienen⁽¹⁵⁾. Rond de tafel staan eenige eiken gesneden zetels, eenige in fluweel of zijde overtrokken vouwstoelen, doch meest banken waar kussens op liggen van sarazijnsch werk of damasten linnen⁽¹⁶⁾. Reeds is de disch voor het feestmaal bedekt en bereid. Zilveren telloor, waarop eene snede brood, kristallen beker, zilveren lepel en mes voor ieder dischgenoot⁽¹⁷⁾; kostelijke bier- en wijnpotten, zilveren peper-, zout- en mostaartvaten:⁽¹⁸⁾ alles is op zijn plaats; de pronkstukken⁽¹⁹⁾, die al 't overige in rijkdom overtreffen, zijn ook al opgeschikt en geven aan de tafel eenen luister en eene schoonheid, waar wij ons moeilijk een denkbeeld van vormen. Hier zijn het kostelijke pasteigebakken, die het oog en het hart verrukken: het eene verbeeldt het gebouw der Tafelronde, en het andere een hart die aan den hals de wapens van Leuven draagt, met de gekende leus: ‘Altijt God Loven’; ginder zijn het edele vaten, die lijk zonnen hunne glansende stralen door de zale schieten. Beziet dien ‘overdeckten croes all vergult, op drie Ingelkens..⁽²⁰⁾ die twee silvere potten, met hooge voeten, de canten ondervergult, ende heyse (ansa,

(13bis) Der Minnen Loep, IV, 1685.

(14) Alhoewel de muurtapijten reeds lang in voege waren, was het niet zeldzaam nogthans dat men de vloeren op eene andere wijze bedekte: des winters met hooi en strooi, voor de warmte, en des zomers met groen voor de koelte. Le Grand d'Aussy, hfst. V, zegt dat in Vrankrijk dit gebruik om zeggens algemeen was, zelfs bij zeer hooggeplaatste mannen. Verschillige dorpen en steden, in plaats van koetsen en peerden voor 's konings wandelingen, moesten als leenrecht 8, 12 of meer karren stroei bezorgen voor het paleis. Te Parijs mochten de Licenciaten in wijsbegeerte den kanselier der Universiteit van strooi voorzien, en uit dien hoofde elk 25 sols betalen. Men herinnere zich de zale waarin Frank van Borselen gravin Jacoba ontving. Verg. Fr. v. Löher, Jacobäa v. Bayern, II, 492, vlg.

(15) De tafeldwalen werden algemeen gebruikt. Niet zelden lagen er twee waarvan de bovenste heel kunstig geplooid was (doublier). Zij dienden ter zelver tijde voor handdwalen of servetten. Deze immers, alhoewel zij toen meer dan nu te pas kwamen, waren weinig of niet gekend. Kortrijk was wel is waar in de 15^e eeuw om zijne schoone damast-servetten vermaard (Woordenb. van ontdekkingen en uitvindingen), doch het gebruik was zeldzaam. Zie Le Grand d'Aussy. t.a.p. - Van Wijn, Hist. Avondstonden, II, bl. 74. - Alwin Schultz, Das höfische Leben, D. I, bl. 314. - Mertens en Torfs. Geschiedenis van Antwerpen, III. 465.

(16) Van Wijn, bl. 68, 96 en vlg. - Le Grand d'Aussy, III, hfst. VI. - Thiele, Die dentsche Frau im Mittelalter, bl. 27. - Mertens en Torfs, bl. 464 en 465: - Poullet, bl. 20 et 21.

(17) Ieder gast heeft een telloor, eenen beker, een mes en eenen lepel, maar geen vork. Het mes ten deele, doch meest de vingers nog deden den dienst onzer vorken. Woordenboek van uitvind. en ontdekk. - Le Grand d'Aussy h/st. V. - Van Wijn, 73. - Mertens en Torfs, 463 - Thiele, Die D. Frau in Mittelalter, bl. 26. - Schütze, Geschichte des Weins, passim.

(18) Van Wijn, bl. 67. - Alwin Schultz, bl. 314; - Mertens en Torfs, bl. 465.

(19) Zie de beschrijving van het Faisant-feest van Rijssel in 1454 (Middelaer III, bl. 49, 129, 177, 233). - Le Grand d'Aussy, III. hfst. VI). Vgl. Janssen, Geschichte des Deutschen Volkes, I, 378, vgl., waar hij een gedacht geeft van de groote weelde, en de overtollige pracht en rijkdom der feestmalen en der kleeding op 't einde der 15^e eeuw. - Scheltema, Mengelwerk, IV, bl. 295.

(20) Poullet bl. 185.

[p. 5]

hengsel) buyten vergult, staende boven opt dexel eene blauwe akeleye, graymayleert met eenen roozen hoet!’⁽²¹⁾ Welke rijkdom! welke pracht! Maar het is niet alleenlijk die tafel die de weelde der eeuwe ten toone spreidt. Beziet daar in den hoek tegenover het waschtafelken die heerlijke schenktafel⁽²²⁾, waar nog een schat van gedreven goud- en zilverwerk te pronken staat! Wat dunkt u van den St. Salvator al in goude, daar waar die zijden banderollen samenloopen! En die St. Joris in goude, die sperwer in goude, die zoo sierlijk uitsteken boven die macht van schotels, bekers, kroezen, kristallen vaten en ander tafelgerief, alles opgeluisterd door juweelen en edele gesteenten!

Maar luister! Meester Janne laat alweer zijnen zestigponder op de uurklok vallen... Twaalf ure!...⁽²³⁾ ‘De gasten moesten reeds hier zijn. Laat ons ter markt gaan zien of zij niet komen.’ Peter de pasteibakker, vlijtig en flink met zijne fluweelen muts in dikke plooien, die alle boven 't voorhoofd met eene gesp zijn toegehaald,⁽²⁴⁾ verwacht zijn volk met een zeker ongeduld. Hij staat te loeren naar de Steenstraete.⁽²⁵⁾. De merkt is vol volk, en aller oogen zijn langs dien kant gericht. Een blijde kreet weergalmt eensklaps door de lucht! ‘Leve Layens! Leve Layens!’ Daar zijn ze! Meester Mattheus treedt vooren op, leunende op den arm van zijnen goeden gebuur Jan van Overwinghe. 't Is waarlijk een treffend en aandoenlijk schouwspel, den ouden stadsmetser te zien traagzaam die plaats dwerschen, wier meesterlijke gebouwen zijn werk zijn! Hij is in eenen breeden, wijden, zwartlaken tabbaard gewikkeld: 't is het prachtbeeld dat de stederaad hem schonk^(25bis). Zijne grijze, lange haarlokken⁽²⁶⁾ hangen neder over zijn schouders, en zijn hoofd is bedekt met eenen zwarten hoed, tamelijk hoog, een weinig in punt, met pelterij omgeven, boven den smallen, omgeslagen, roodkleurigen rand.⁽²⁷⁾

Vol edele fierheid stappen, aan de eene zijde van hunnen vader, Jan de Layens, een der zonen, met groenen kaproen, lichtgeelen rok tot onder de knieën, met gordel, bonten rand

(21) Poullet bl. 320.

(22) Le Grand d'Aussy, V; Van Wijn, 69; Mertens en Torfs, III, 403. Poullet, bl. 20. Over de schenk- en pronktafels, H. Weiss, Kostümkunde, IV, 447.

(23) In Nederland nam men het noenmaal ten 12 ure (Van Wijn. bl. 96). In Frankrijk nam men 't nog vroeger (Le Grand d'Aussy, hfst. VII.)

(24) Antwerpsch museum schilderij van Quentin Metsijs, n. 246. Zie het hoofddeksel van den knecht daar geschilderd.

(25) Zoo noemde men het begin der tegenwoordige Brusselsche straat. Layens moest langs daar afkomen; hij woonde immers in den ‘Koekhuit (Brusselsche st.). Hij had ook een huis in het Donckerstraetke (Tesschenstraat), recht over van Overwinghe. Van Even, bl. 150 nota.

(25bis) Dergelijke mantels droeg men in 1486 alleen nog bij buitengewone gelegenheden.

(26) Dat men het haar lang droeg blijkt bij voorbeeld uit Poullet, bl. 97.

(27) Volgens de ‘Chronique du Hainaut, 1430.

[p. 6]

en zwarten, omgeslagen kraag, rood schoudermanteltje en hemelblauwe kousbroek⁽²⁸⁾; aan de andere zijde, Machteldis en Magdalena, twee der dochters, die voor dezen gelukkigen dag heel netjes waren uitgedoscht. Hun rood maar weinig sleepend bovenkleed met bonten rand, smallen omslag aan den hals, en enge, lange mouwen, spant om het lijf^(28bis), en laat langs onder en langs boven het goudgeele. zijden onderkleed doorschijnen. Hunne jeugdige wezens blozen van geluk en welgezindheid, tusschen de tippen van hun wit zijden kornette, die met gouden en zilveren kleinooden en rooskleurige strekskens versierd is en waarover een sluier in lichten kant tot op de hielen neêrhangt. Aan den hals dragen zij eene dikke ketting met een ster op de borst; aan de voeten platte puntschoenen in geel leder.⁽²⁹⁾ Achter hen komen de tegenwoordige stadsmetser, De Mesmaecker, ook in zijn feestgewaad, en zijne brave vrouwe met heur in schuiven geplooide groene kleed met breede mouwen, haren lagen punthoed met rondom lang afhangende kanten doeken,⁽²⁹⁾ en haren witten rechtstaanden kraag, die om den hals uit het bovenkleed rijst.⁽³⁰⁾

Daarop volgen de andere metsers, die aan de Tafelronde wrochten, en verscheidene goede lieden en vrienden, die zijn komen hulde brengen aan den grooten meester Zij hadden allen hun feestkleed aan; sommige rokken waren van het helste rood, gehouden door bandeliers, versierd met gesp en bloemen van edel metaal. Men vond er het beste marterbont aan den rand, op de hoogte der knieën en aan de mouwen. De meeste vrienden droegen ook schoudermantelkens (pelerinen) van verschillende kleuren, in 't zwart gevoerd.^(30bis)

De stoet trekt voort door het juichende volk, tot aan de Tafelronde, waar Renier van Liefkenrode, Jan van Schoonvorst en Leo van Udekem⁽³¹⁾, drie edele St. Petersmannen, in name van magistraat en Wet der stede van Leuven den ouden stadsmetser den welkomgroet aanbieden, en met hem en zijne vrienden de feestzaal binnentreden. Een voor een gaan onze vrienden naar het waschtafelken. Een jonge

(28) Antwerpsch museum: De zeven heilige Sacramenten van Van Eyck, n^o 391; de bruidegom, n^o 394, de peter. Vgl. Cronique de Hainant, 1430.

(28bis) Hoe meer de 15^e eeuw ten einde liep des te stijver en coquetter werden de modes. Sedert 1467 kwamen de lange sleepen geheel uit de mode. Zie H. Weiss, IV, 103, 110.

(29) Liber Chronicorum: handschrift van 1493.

(29) De hooge punthoed uit het Bargundische tijdperk, was de dracht niet der burgervrouwen, zelfs bij groote feesten. De hoeden waren van fluweel of zijde en de punt hing eenigszins neder naar den rug; de daaraan gevestigde slippen waren zeer algemeen, zelfs voor dagelijks gebruik; de langste dienden voor de groote plechtigheden. Buitendien kwamen de hooge, stijve punthoeden sedert 1483 uit de mode. H. Weiss, IV, 124.

(30) Naar den zegel van Dirk Pieter zoon, schepen van Gouda, 1438.

(30bis) De overige kleederdrachten zijn meest allen genomen naar de schilderwerken van Quentin Metsijs; 1. het drieluik, voorstellende de graflegging Christi, de zaal van Herodes enz.; 2. De geschiedenis der H. Maagd Maria, uit de kerk van St. Pieter te Leuven verkocht en sedert 1881 op 't museum te Brussel geplaatst.

(31) Poullet bl. 264, 251, 282, 346.

[p. 7]

knaap giet hun versch water over de handen in den schotel, en het lachend vrouwenbeeld reikt den handdoek toe; daarna gaan zij, de vrouwen vooren, zetels en banken innemen en vormen eene bonte rij.⁽³²⁾

- Prachtig vaatwerk, heerlijke bekers! Zie eens die zwaan, dien pauw met edelgesteenten beladen!

Zoo kruisten zich de uitdrukkingen van bewondering, terwijl onze gasten den beker Rijnschen wijn ledigden, die hun werd voorgeschonken onder het opdisschen van het eerste gerecht. Peter de pasteibakker, die ervaren is in zijne kunst, heeft zijn beste gedaan om aan zijne gasten een smakelijk en lekker maal voor te bereiden; hij heeft ook zijn knechten op voorhand verwittigd veerdigheid en spoed in den dienst te toonen. Hij wil trouwens eere van zijn werk halen. Het eerste gerecht werd opgebracht in overdekte schotels, en Meester Layens, die de eereplaats bekleedt, aangeboden: twee hoenderkens op het speet gebraân met peerkens in den wijn gekookt; gerooste rammekens, doorweekt in malvesie,^(32bis) gebradene verkensribbekens met jonge wortelkens, alles met smaak en keurigheid bereid, komen bij 't ontdekken der schotels, eenen aangenamen geur in de zaal en den eetlust in de magen brengen.

- Meester van Udekem, zoo spreekt de oude Layens, zou ik u niet mogen verzoeken ons tot voorsnijder te willen dienen? Als welgeborene en schildborstige Jonker moet gij van jongs af in de kunst geoefend geweest zijn.⁽³³⁾

- Aanveerd, Meester de Layens, antwoordt heer van Udekem, terwijl hij zijnen hoed op de schenktafel gaat leggen. Wat er van kunstwege ontbreekt, zal uwe vriendelijke welwillendheid goed maken.

Ondertusschen is iedereen noch bezig met de buitengewone en uitstekende pracht van eet-, pronk- en schenktafels te bewonderen.

- Ik herken, zoo spreekt de Layens, in den allerfraaisten tooi dier tafel, mijnen hoogvereerden Heer en Meester, onzen Meier Pynnock, die voor de burgerij en voor de kunst zooveel offers brengt.⁽³⁴⁾

(32) Voor wat gansch de wijze van tafelen aangaat, zie men Le Grand d'Aussy, III. hfst. VII; Van Wijn, D. II. bl. 96, vlg. 1; Alwin Schultz, Das höfische leben I, bl. 326. Als men wil nog Jonckbloet, Guill. d'orange, bl. 55 vlgg.

(32bis) Hoffmann von Fallersleben, Antw. Liederb. vom Jahre 1544, n^o CLXXV, bl. 283.

(33) De zoons van deftigen huize bedienden omtrent 1500 dikwijls zelven de gasten. H.A., Spieghel der joncheyt, Hfst. Tafelmanieren. Van Wijn, bl. 98, vlg. bl. 5. Olivier de la Marche, Mem. relat. à l'hist. de France, II, 517.

(34) Vrijgevigheid en bedienstigheid waren bekende eigenschappen van L. Pynnock. Het komt herhaald voor dat hij zijne kostbaarheden uitleent. Poullet bl. 317. Bovendien was de tafel- en andere weelde in de tweede helft der 15^e eeuw ook bij de burgerij hoog gestegen.

[p. 8]

- Offers! Pynnock! mompelt Dulsleger, terwijl hij zich de ronde bonte muts wat dieper op het hoofd drukt, Pynnock?.... Een verrader!

- Een verrader? Een verrader? roepen plotselijk drie vier luide stemmen met de diepste verontweerdiging. - Heeft hij misschien Hyeken van Butsele omgebracht?...⁽³⁵⁾ Hij redde mij 't leven! riep Jan Loenkens.⁽³⁶⁾

- Vrienden, geen twist; spreekt Jan van Schoonvorst; en werkelijk is alles rust en stilte; en op een teeken van Meester de Mesmaecker wordt het gebed gezeid en Gods zegen met ongedekten hoofde over de spijzen afgesmeekt.

- Maar, wat heb ik gehoord, zegt Christina van Pulle, de vrouw van den ‘orloymeester der stad van Lovenen’, Josse Metsijs⁽³⁷⁾, de stad Luik is in gebed en boete verzonken, uit wanhoop wegens de gevangzetting van den Bisschop.⁽³⁸⁾

- Ja, antwoordt Otto van de Putte,⁽³⁹⁾ maar 't en zal niet baten, dat men processie gaat, en vast, en de schrijnen van St. Lambertus opentlijk laat vereeren, zonder de handen aan 't werk te slaan. Den Zuiderschen vijand moet men de vuisten toogen⁽⁴⁰⁾; met klagen en stenen, met bidden en smeeken komt de Bisschop niet vrij.

- Men hoort wel, dat Otto een oude en moedige strijder is, die lust vindt in den kamp, spreekt Gilles Stuerbout⁽⁴¹⁾ grimlachende. Maar te wenschen ware 't dat daar van nu voort een andere macht dan het zweerd tusschen kwame; en zoo men op Gods hulpe niet rekent, zou men misschien willen dat de duivel uit de hel de fransche wapenschilden van de poorten van Luik kome afrukken?’⁽⁴²⁾

- De duivel om den Koning van Frankrijk te straffen, lacht Jan Maes⁽⁴³⁾, Satan om Lucifer te verjagen!

- Zwijg mij van den Zuiderling, herneemt van de Putte; zulk een ei, zulk een jong, zulk een scheute, zulk een tronk, zegt het spreekwoord. Karel gelijkt zijnen vader en volgt de lessen die hij ontving. Wie is er de schuld van al die wreede moorderijen, nu al dertig jaren lang in 't bisdom?

(35) Walter Dulsleger van Diest had in 't jaar 1477 dienst genomen onder de huurtroepen, maar had, door onvoorzichtigheid, van Butsele gedood. Vgl. Poullet bl. 183.

(36) Jan Loenkens, beenhouwer, broeder van Pauwels... ‘principael Capitayn der quaetwilligen’, had ten jare 1477-1478 met zijnen broeder te Leuven opstand, twist en burgeroorlog veroorzaakt. Gevangen genomen zijnde werd hij niet, zoo als verschillige anderen, met het zweerd gerechtigd, maar bekwam van Pynnock de vrijheid zijn leven tegen 200 Rijn. Guldens te mogen vrijkoopen. Vgl. Poulle, 71 en 192.

(37) Van Even, bl. 153, 185 nota, enz.

(38) Bisschop Jan van Horne was, gedwongen door den opstand, op 't einde van Nov. 1487, naar St. Truiden gevlucht; hij werd aldaar gevangen gehouden door de soldaten van de Van der Marken. Men hield te Luik boetedagen ter zijner bevrijding en verlossing.

(39) Otto Vandeputte, beeldsnijder van ambacht, stond in 1482, in de Leuvensche gelederen, bij het beleg van 't slot van Kollogne. Vol moed drong hij door het vijandig leger, velde den vaandeldrager van van Aremberg neder, ontnam hem den standaard, en bracht dien zegevierend naar Leuven, alwaar hij hem, als een gedenkteeken zijner dapperheid, aan O.L.V. in St. Pieterskerk toewijdde.

(40) Vgl Poullet, bl. 164.

(41) Van Even, bl. 153, 185

(42) Karel VIII, die Van der Mark ondersteunde en beschermde, had aan de poorten van Luik het Fransche wapenschild doen hechten.

(43) Schoonzoon van de Layens. Z. Van Even 134, 135, enz.

[p. 9]

- Ik begrijp uwe spijt, mijne vrienden; maar wij willen voor vandage de staatkunde laten varen, spreekt van Schoonvorst; laat ons liever den held dezer feeste toejuichen, en onze bekers ledigen op de goede gezondheid van Meester de Layens en op den bloei der Vlaamsche kunst. Leve de Layens! Leve de kunst!

- Leve de Leuvensche magistraat!

- Ja! Maar God gave dat de verraderij onder ons geen plaatse vinde, zooals op 't banket van St. Truiden, over een paar jaren!⁽⁴⁴⁾

- Welnu! Meester van Calemont zal nog medelijden toonen voor dien verwenschten Aremberg!

- Zonder uw kwalijk nemen, Meester van de Putte, mij dunkt dat Aremberg toch rechtzinniger was dan zijn tegenstrevers.

- Rechtzinnig! lijk de Koning van Frankrijk, die hem onder zijne bescherming nam!

- In alle geval is het niet bewezen, dat Albrecht van Saksen de Vlamingen heeft opgestookt tegen Maximiliaan! Ik houde 't met elk die 't oprecht meent.⁽⁴⁵⁾

- Zelfs met geweldenaars!

- Daar zij van wat er wil, valt Jan Layens in de rede! Ik drink mijnen beker uit op de vrouwen en jonkvrouwen, die den Bisschop in St. Truiden troosten!

Iedereen beziet den jongen man, en schijnt hem te vragen wat hij wil.

- Ewel, spreekt Van Overwinghe, indien de laatste berichten juist zijn, 't is wel zeker dat het pek zal opslaan, door al die brandende kransen, die de vrouwen van St. Truiden geworpen hebben op de troepen van Van der Mark, die lijk zonderlinge heiligen met vurige hoofden zullen afdruipen!⁽⁴⁶⁾

- En ik verwed mijn hoofd, herneemt de jonge Layens, terwijl hij de blonde lokken op zijne schouders met eene beweging van 't hoofd achteruit werpt, dat de kanonikken, ondanks alles, den naam van Van der Mark wederom in eere zullen stellen!⁽⁴⁷⁾

(44) Ter gelegenheid van een banket te St. Truiden, gegeven in Januari 1485, was Willem van Aremberg de vijand des Bisschops, op geheime wijze in 't bosch overvallen, gevangen en den volgenden dag onthoofd. Maximiliaan had daartoe bevel gegeven.

(45) Maximiliaan meende dat Willem van Aremberg de hoofdoorzaak was waarom hem de voogdij over zijnen zoon werd geweigerd.

(46) De vrouwen van St. Truiden brachten steenen bij om de muren te versterken en wierpen brandende pekkransen op den vijand.

(47) Na den dood van Jan van Horne in 1506 kozen de kanoniken Erhard Van der Mark tot Bisschop.

[p. 10]

- Maar ik heb vernomen dat Albrecht van Saksen in aantocht is, om den Bisschop te verlossen, spreekt van Calemont.⁽⁴⁸⁾

- Wij kennen zijne streken, antwoordt van de Putte, den Bisschop zal hij uit de eene netten helpen, om hem in andere te steken!⁽⁴⁹⁾ 't Zijn al verraders, zonder karakter, die zich door den franschman laten uitkoopen. Ik ook heb nieuws vernomen, Meester van Calemont; doch het zijn geheel andere maren! Een oude vriend uit West-Vlaanderen heeft mij de wete gelaten dat alles in zijne streek overeinde staat Twist en tweedracht heerschen tot in het minste dorp. Wie stookt er daar? Is 't de Duitscher, of is 't de Franschman? De Veurenambachters zelven zijn in twee kampen verdeeld. De eenen volgen den Roomschen Koning, de anderen den magistraat van Vlaanderen, bij voorbeeld, de parochiën Harnighe, Stavele, Proven, Crombeke, Vleteren, Beveren en vele andere. Men steekt de hofsteden van de koningsgezinden in brand, en men moordt er waar men kan!⁽⁵⁰⁾

- 't Is wreed! roept Van Overwinghe uit. En het komt alzoo dat het zulk duur leven wordt. De terwe slaat alle dagen op; ze kost nu reeds van 15 tot 16 parijsche ponden den zak.⁽⁵¹⁾

- Och Heere toch! roept zijne vrouw, een oud stil en zedig kwezeltje, met eene zwarte kap op het hoofd die hals en schouderen dekt, 't zal nog hongersnood worden! Ste. Walburgis van Veurne, help uw volk!⁽⁵²⁾

- Ja! komt alle duivels van den Bloksberg, en staat ons bij, valt de student haar spottend in de rede.⁽⁵³⁾

Layens schudt het hoofd over deze losheid. Vrouw Van Overwinghe slaat in stilte een kruis, en zegt verder dat zij te spreken weet van den zaligen tijd, dat de terwe maar gewillig half zoo veel kostte, en de rogge een parijsch pond per zak, en dat de arbeidsman wekelijks een schaap en een paar schoenen kon verdienen.⁽⁵⁴⁾

Terwijl onze gasten alzoo aan 't klappen waren, en uit-

(48) De Bisschop werd door de troepen van Albrecht van Saksen ontzet; maar kort daarna sloot deze een verbond met Van der Mark.

(49) Dit geschiedde in 1490.

(50) Chronieke van West-Vlaenderen, op 't jaar 1488.

(51) 15 p. par = 12 franken. De gewone prijs was daarvan ⅔. Vgl, Poullet, bl. 293.

(52) Ste. Walburgis, van de 8ste eeuw, is bijzonder vereerd te Veurne, alwaar men haren feestdag niet in Februari, maar den eersten Mei viert.

(53) Volgens de voorchristelijke overlevering komen de duivels in den nacht van Walburg, den eersten Mei, op den Bloksberg bijeen.

(54) Falke, Statistik ler Preise, bij Janssen, Gesch. des Deutschen Volkes, I, 309.

[p. 11]

weidden over de ongelukkige tijden, trof plotselijk een trompetgeschal hunne ooren, dat langs verschillige zijden en zeer valsch dooreen over de markt weerklonk. Enkelen vagen zoo goed mogelijk de vingers aan 't ammelaken af; anderen in hunne haast, vergeten het en springen vooruit naar de vensters die uitzien op St. Pieterskerk en het stadhuis. Jan de Layens neemt zijne geliefde dischgenoote, de dochter van de Mesmaecker bij den tip der mouwe⁽⁵⁵⁾, terwijl hij met de andere hand het heksel (gesp) van zijne dubbel geplooide muts beroert en die een weinig opheft Hij leidt ze ook ter venster om te zien wat er mocht gaande zijn.

Welke vreemde vertooning! Uit de Steenstraat als uit de Heversche straat stroomt het volk bij zulke hoopen toe, dat de trompetblazers er moeilijk door geraken.

- O! 't is Maximiliaan! 't Is de Roomsche koning, roept op eens Heer Van Schoonvorst, die wel van iets wist. Hij is vrij! Hij is vrij! Leve onze genadige Vorst en Hertog!⁽⁵⁶⁾

- Welke geestdrift voor den Duitscher! roept Calemont met spottenden toon.

- Hij komt om hulp, antwoordt de Layens heel bedaard. Hij was gevangen; beleedig hem niet.

- Zie vader, daar is ook onze Meier! Wat heeft hij een heerlijk wambes aan, en wat rood gloeiende kousen!⁽⁵⁷⁾

In tusschentijd komt de Roomsche Koning, blinkende van zilver, op eenen prachtigen klepper gezeten, in eenen zadel schitterende van edelgesteenten,⁽⁵⁸⁾ de markt opgereden. Vorenop rijden eenige krijgslieden, in kleine uitrusting, die den weg banen door het volk. Op het hoofd dragen zij eenen platronden helm Den rooden surcot of bovenrok, sluitende over de borst van den linker tot aan den rechter schouder, bedekt een ligt maliënhemd, en daalt eene vuist lager onder den zwarten gordelriem, waar een breed zweerd aan hangt; hunne zwarte leerzen die tot verre boven de knieën rijzen, laten slechts het bovengedeelte van de donkerbruine broek zien. Maximiliaan.... houdt een oogenblik

(55) Jonckbloet, Guill. d'Orange, 1867, bl. 55.

(56) 't Is op het einde van Mei 1488 dat Maximiliaan, uit den burg van Brugge losgelaten, naar Leuven kwam.

(57) Pynnock was kamerling en trouwe aanklever van Maximiliaan. Toen deze tot de weerdigheid van Roomsch koning verheven wierd, schonk hij aan alle zijne dienaren en hovelingen eene roodgloeiende livrei. Poullet bl. 283.

(58) Poullet bl. 184

[p. 12]

stil.. en ziet rechts en links naar het stadhuis, dat hij reeds kende, en naar de Tafelronde omhoog.

- Mesmaecker, die blik gaat u aan!

- Mij? Neen, vrienden. Leve Layens, de maker van stadhuis en Tafelronde!

- Leve Layens! Leve Layens! klinkt het langs alle kanten.

Maximiliaan stijgt af, en treedt in de kerk waar de kanoniken hem afwachten. Het gewoel wordt meerder en meerder, en een nieuw gerucht wordt op de markt gehoord: 't is een troep speellieden die aankomt met fluiten en cimbalen, trompetten en trommels. Beziet dat volk, kort gerokt, met zijne geele kousbroek. en puntige muts met groenen tulband! En dien kluchtigen zot daar met zijn bellekens aan! Wat vieze toeren en poetsen! Ziet hem springen vorenop. De muziek zwijgt, en eene machtige stem roept boven allen uit: ‘De slag van Woeringen⁽⁵⁹⁾ zal morgen gespeeld worden. Morgen! Niet later!’

- De stoet trekt vooruit en verdwijnt achter de kerk in de Dorpstraete (Dietsche straat).

- Dat schouwspel, vrienden, heeft ons waarlijk een aangenaam tusschengerecht⁽⁶⁰⁾ verschaft, sprak Renier van Liefkenrode. Laat ons nu gaan zien of onze Peter nog iets ten besten heeft.

Op dit verzoek zet het gezelschap gansch vroolijk weer aan. Peter komt al monkelend met zijn tweede gerecht, 't moet iets bijzonders zijn! En inderdaad! In boter gefruite paling, lekkere tongskens, in olie gebakken bleie en gerookte bokking.... alle goestinkjes zullen voldaan zijn.⁽⁶¹⁾ De knapen vol vlijt loopen met de schotels rond, en vollen de bekers met Beane; men eet en men drinkt, men klapt en men lacht, vreugd en lust vervullen aller herten.

Een der gasten, Willem Pieraerts,⁽⁶²⁾ ziet er nogtans wat peisachtig uit.

- Antwerpen, mompelt hij, Mechelen, Lier en Vilvoorde moeten maar instaan voor de woordbreuk van Maximiliaan.

(59) De slag van Woeringen werd in 1421 nog te Leuven op de markt gespeeld Men vindt alom nog mysteriespelen in en buiten kerken van België in 1488. Zie van Even, Brabandsch Museum, I. bl. 7.

(60) De tusschengerechten der 15de eeuw waren van eenen gansch anderen aard dan de hedendaagsche. Zij bestonden in zekere vertooningen, somtijds zeer aardig, die bij middel van mechaniek getuig en ook door levende personaadjes wierden uitgevoerd; men koos bij voorkeur een tooneelspel min of meer op het feest betrekkelijk, tot meerder vermaak der uitgenoodigden.
Indien iemand een gedacht wil hebben van dergelijke vertooningen, hij leze b.v. de beschrijving van het Faisant-feest, hierboven n. 19 aangehaald. - Le Grand d'Aussy, III. hfst. VII.

(61) In de 15de eeuw, nog meer dan nu, vond de visch zijne plaats in de gastmalen. Naar het schijnt werd het vischgerecht het tweede opgediend. Zie Van Wijn, Histor. en Letterk. Avondst. bl. 76 en volg. - Schotel, Volksboeken en sprookjes, bl. 11, waarin hij eenige uittreksels geeft van 't ‘Schaepherders Calengier, een der oudste volksalmanakken (begin der 16de eeuw). Daar staat onder anderen het ‘Regiment’ of de levenswijze der schaapherders uiteengedaan, hetgeen ons een gedacht geeft van de weelde der tijden, en van de spijzen die den burger, en den werkman tot voedsel dienden.

(62) Poullet bl. 182.

[p. 13]

Wij Leuvenaars, nooit!.. Gaat het zoo voort, wellicht zullen wij, vrije poorters, geenen stap buiten onze gemeente mogen zetten, zonder gevaar van door de schuldeischers der stad vastgezet te worden.⁽⁶³⁾ 't Zijn wondere offers die men aan de burgerij brengt. En mij dunkt dat de kuiper Jan Loenys zoodanig niet missprak, toen hij...⁽⁶⁴⁾

- Niets tegen den Meier, roept de Layens uit; hij kweet zijnen plicht; hij houdt den eed dien hij van den beginne aan onzen genadigen Heer als trouwe kamerling gezworen heeft.

Hij ging verder spreken, toen op denzelfden stond eene gordijn, die de feestzaal van eene nevenkamer afscheidde openging om een prachtig schouwspel op te leveren. Men ziet Walewein, den ridder der Tafelronde; achter hem staat een knaap, houdende een ivoren verguld schaakberd aan de punt van eenen langen steel. Walewein houdt de oogen vol verlangen en begeerten op het schaakberd gevestigd;⁽⁶⁵⁾ aan zijne voeten kruipen een paar gedrochten, die hij met zijne lans bevecht. Achter hen ziet men het traliewerk van een kasteel afgebeeld. Na eenen langen en kunstigen strijd overwint Walewein de monsters en dringt door de traliën. Het schaakberd blijft boven zijn hoofd zweven.

- Zeer snedig uitgedacht, bemerkt Lodewijk Roelants, zeer toepasselijk! Wie is de uitvinder daarvan?

Een jong meisje springt toe, biedt aan de gasten zijn lieflijksten groet en een vriendelijk gelaat met een vragenden blik. Iedereen verstaat, en algauw heeft zij een half parijsch pond bijeen

Weldra viel het gesprek op Maximiliaan terug.

- 'k Weet wonder waar de Roomsche Koning zal afstappen. In de Lelie of Ten Walle⁽⁶⁶⁾ - of .. in St. Peters hospitaal misschien, om aan de zusters van Mathilde Lobs⁽⁶⁷⁾ een bezoek te geven, zegt een spotvogel.

- Neen, in Terbank,⁽⁶⁸⁾ lacht een ander, daar is keus!

- Vrienden, gij kent onzen genadigen Heer niet, spreekt de Layens. Gij weet toch wel dat de Keizer hem op 't

(63) Poullet bl. 302.

(64) Zie nota 8.

(65) Men weet dat deze Ridder van Koning Arthurs hof uitgezonden werd om een betooverd schaakbord te zoeken.

(66) Poullet, bl. 186 en 187.

(67) Mathilda Lobs was de burgerlijke overste van het St. Pieters hospitaal geweest. Onder haar bestier namen 't de zoogezegde zusters nog al breed, en veroorloofden zich buitengewone wereldlijke vrijheden, doch sedert 1479 heerschte er betere orde in 't gasthuis. Zie prof. D^r P. Alberdingk Thijm, De gestichten van liefdadigheid, bl. 261.

(68) In het Lazarusgesticht van Terbank, bij Leuven, heerschte de gewoonte een ongeoorloofd groot getal gezonde Zusters op te nemen, aan welk misbruik Jan IV reeds een einde trachtte te maken.

[p. 14]

kasteel verwacht.⁽⁶⁹⁾ Gij noemt Maximiliaan achterdochtig en naijverig. Maar hoe is het bij ons, en hoe is hij het elders niet? Vroolijk en vrij klimt hij in zijn land op de hoogste torens, gaat met de jonkvrouwen van Augsburg blijde ten dans, is een jager van de beste soort, maar hij is geen regent. Neemt hem zoo hij is, ondersteunt hem. Zeker zoude eene geheele onafhankelijkheid onze hoogste wensch wezen, en met recht. Alles bij ons in kunst en nijverheid is door en door eigenaardig. Zoekt elders kerken en hallen lijk de onzen! Dankt de gemeente en de Wet die de kunst rijkelijk en naar onzen aard ondersteunt! Maar het vreemd juk afschudden, dat kunt gij niet. Staat gij op tegen den Duitscher, dan krijgt gij den Franschman op den nek.

- Ja, Vader Layens heeft gelijk, zegt Mesmaecker!

En de jongere lieden, die niet veel geluisterd hadden, mompelden het stillekens na: ‘Zeker heeft hij gelijk’, terwijl zij met hunne buurvrouw eenen blik wisselden, de bekers aanstieten en fluisterden: ‘Ste. Geertenminne’..⁽⁷⁰⁾

- Ste. Geertenminne? Neen, neen, riep Josse Metsijs, geen afscheid Wij zijn hier wel, en gaan nog naar huis niet.

Peter de concierge hoorende spreken van Ste. Geertenminne, liep al gauw naar zijn keuken en diende het laatste gerecht op, bestaande uit pasteien van kapoenen, een haas gestoofd met pruimen, jonge patrijzen en kleine wilde vogelkens in 't vet gebraden en wel gepoerd met peper, nagels en gember.⁽⁷¹⁾

Maar zie! de gordijn schuift weer open, en daar verschijnt een man, moede en afgemat, leunende op eenen wandelstaf waar een kalebas aanhangt. Het is een pelgrim.

- De Heer zij met u lieden, zoo luidt zijn groet.

- Wees welkom in ons midden, antwoordt de Layens, terwijl Heer van Schoonvorst eenen beker frisschen wijn doet voorschenken. De pelgrim neemt plaats in den zetel hem bereid en vertelt hoe hij, vlaamsche ridder, tot uitboeting zijner zonden, wapenrok, helm en speer tegen het grijze kleed, den breeden hoed en den staf van pelgrim^(71bis)

(69) Frederik III was kort te voren, in diepe treurigheid over het lot van zijn' zoon, te Leuven aangekomen, en woonde op den Cesarsberg, eenzaam verborgen en in zwart gewaad.

(70) De afscheidsdronk ter goeder reize, ter eere van Ste. Gertrudis was op 't einde der 15de eeuw nog in gebruik. Zie Buddingh, Drinkplechtigheden, bl. 35 volg., waar de legende van Ste. Gertrudis, en de oorsprong van de minne is uiteengedaan. Scheltema, Gesch. en lett. mengelw. IV. bl. 295 n.

(71) Ten dien tijde miek men groote feeste van kruiden en specerijën. Men gebruikte ze in overvloed voor het bereiden der spijzen. Vgl. Van Wijn. II bl. 95. - Daar ligt misschien ten deele de oorzaak dat men op de feestmalen bij stoopen, ja bij emmers en kuipen wijn dronk. Men gebruikte ook alle slach van kruiden tot het bereiden der wijnen, fruiten en koeken die als nagerecht moesten dienen Van Wijn t.a.p. - Le Grand d'Aussy III hfst. VII - Joh. Janssen, Gesch. des Deutschen Volkes, I, bl. 375, nota 2 enz. Thiele, Die Deutsche Frau im Mittelalter geeft eene spijskaarte der 14de eeuw op bl. 25.

(71bis) Wij geven hier de beschrijving niet van de gansche kleeding eens pelgrims, uit reden dat onze pelgrim slechts den breeden mantel heeft aangenomen om zijn goochelkleed te dekken. Indien het iemand lustte een bijzonder pelgrimscostuum dier tijden te zien, dat kan hij vinden in een handschrift van 1449, in de Biblioth. de Bourgogne: ‘Pélerinage de la vie humaine’. Daar zal hij eenen man beschreven vinden met halve leerzen een weinig in punt uitgaande, rond het lijf een donkerkleurig onderkleed zonder hulsels, dat in breede vouwen tot een weinig over de knieën nederhangt. Daarbij heeft hij nog een ander halfkleed van 't zelfde maaksel, in witte kleur, dat tot op eenen vuist beneden den gordelriem afdaalt. Boven dit alles draagthij eenen breeden schoudermantel die over den rug en deels over de armen hangt; zijn platte hoed met breede randen is met linten aan de pelerine vast, en een klein houten tonnetje hangt hem met eene lichteren riem over het schouderblad.

[p. 15]

verwisselde. Hij vertoont eene palm, die hij beweert op het graf van Abraham te hebben gesneden, en verhaalt verder hoe hij door afgelegen en uitgestrekte landen naar Jerusalem reisde, en knielen ging op het graf van den Zaligmaker. Hij doet uiteen wat hij al hoorde en zag op zijne bedevaart, hoe de Sarazijnen, de wreede honden, alle de plaatsen door O.L.H. bewandeld en met Zijn dierbaar bloed doordrongen hebben ontheiligd, geschonden en verwoest, hoe zij de Christenen haten en vervolgen en het kruis honen en lasteren. Een traan schijnt in zijn oog te blinken en zijne wezenstrekken te gloeien van verontweerdiging. Enkelen onzer gasten maken godvruchtig een kruis, een ander slaat onbedacht de hand aan 't zweerdriem of den dolk die hij aan de zijde draagt.... De oude Layens ziet echter den bruinverkapten vreemdeling bedenkelijk en halfglimlachend aan.

Eenen stond is alles stille.... Daarop springt de pelgrim recht, werpt den bruinen mantel en den breeden hoed af, en in eenen oogslag staat hij daar gansch van gedaante veranderd: met steenroode muts in groenen tulband, hooge punt van purperen stof; hij vertoont donker geele spannende kousbroek; purperen corset tot aan de knieën, voorzien van lange afhangende mouwen met eene opening waar de armen door steken; die gesloten zijn in ondermouwen van wit laken.⁽⁷²⁾

- O, de kluitspeler!

- Een goochelaar!

- Welke verrassing!

Zoo gaat het langs alle kanten; en terwijl de dames den traan afvagen, die nog in hare oogen blinkt, is onze pelgrim al aan 't dansen over den vloer, met eene lange pijp, die hij tracht in evenwicht te houden op den neus.

Nadat hij een tijd lang menige tuimeleete en peerelaar gemaakt had, altoos weer plots rechtstaande, roept eene stem op eens - Waer zydy, Han, Hannen?’....

- Comt, men licht hier de Cannen, roept Hannen.

De gordijn schuift open, Hannens wijf ‘gecleet op zijn

(72) Miroir historial, handschrift van 1440. Bibl. nation. Paris., bij Viollet le Duc.

[p. 16]

boersche’ komt binnen met eenen ‘eyerpaendere’, en spreekt:

‘Nu wel, twerdt varync (waarlijk) hoogh tijt van scheene:

Dus dat wij ghijnghen, twaer wel mijn wille,

.... wij moeten noch gaen naar Bentille,^(72bis)

Tes daer kermesse, laet ons derwaert poghen.’

- O, naar Bentille, let wel, bij Eecloo! roept iemand uit het gezelschap.

En terwijl de aandacht der hoorders op de vrouw gespannen is, heeft Hannes door een snellen greep zich in een boersch kleed geworpen, de muts verwisseld, en antwoordt:

- 't Waer schande, zouden wij ons hier vertooghen zonder een present te gheven dees heeren verheven. Schuelter niet in den curf?

- Daer es wat bleven.

- Nu, zegt mij, watter inne es, up rechter minnen.

- Watter inne es?

- Ja.

- Tjan, daer es een hinne.

- Een hinne, zechdy?

- Hoe, meendy, dat ic lieghe?

- Haut den curf toe, dat zij niet uit en vlieghe!

- Ghij heeren, en belcht u niet van tsotte ghemoetsele.

(ontmoeting)

Wij bieden u al tsamen een minnelic groetsele,

... Siet wat ic hier hebbe, en maeet geen geschrey.

- Es dat een hinne?

- Neent, 't is een ey........

- Een ey maect veel spijse

- Jaet, menegherande:

Men maecter me goe supenen (botermelk), gheswollen met sap

- Ja, en goede appelpap

ooc dienet zy zeer wel in taerten, in vlaen

- Een wafelken, up den roester ghebraen,

Curt gheyert, en es niet te vermulene (versmaden),

(72bis) Uit dezen regel blijkt wel dat het stukje, waaraan dit fragment is ontleend, afkomstig is uit West-Vlaanderen. Bentille is een gehucht bij St. Jan in Eremo, niet ver van Eecloo.

[p. 17]

- De vadden (meelkoeken), hoe beghinnen zij te hulene,

Als zij wel gheeygert zijn: men zoudeze zoucken.

- En deyer Coucken:

Daer en zijn geen graten in, ghezegt goet ront.

- Een eyken ghebraden en es ooc niet onghesont.....

... Dan maect men appeltasseyen metten mostaerde.

- O, de eyers zijn puicgoet van aerde!...

... Eenen sangher van eyers gheentijts heesch es.....

- Men zecht, dat een ey eene hinne es

Binnen drij daghen, zo ic ghepresen las:

Sghelijcx ooc Christus ghebenedijt verresen was

Binnen drij dagen, tes een schoon exempele.......

- Goede jonste, die ons tot hier ghebrocht heeft,

Hadde noch wel vonden ons presentatie (vertooning).

- Nemet doch danckelijc, dat jonste ghevrocht heeft

En blijft bevolen Gods moghende gratie.⁽⁷³⁾

Hiermede groeten Han, die behendig zijn pelgrimsmantel weer omgeworpen heeft, en zijn wijf het gezelschap en verdwijnen achter de gordijne, onder 't algemeen gejuich der toeschouwers, die nu weten hoe men eene hen beloven en een eike geven moet.

De indruk door deze aardige verschijning veroorzaakt, bracht de samenspraak op een ander gebied.

- Zeg eens, vriend Maes, gij spraakt daar zoo even van Satan, die Lucifer zou verjagen. Hebt gij al iets gehoord van dit nieuwe duivelsstuk door eenen geestelijke Smeken opgesteld? Volgens dat men zegde, is er daar spraak van twee duivels, die vechten en strijden om eene begravene hostie of iets dergelijks; een wonder dat ievers in Brabant over een paar honderd jaren moet geschied zijn.⁽⁷⁴⁾

- Duivels? Duivels? Vrouwe Metsijs, neen, daar heb ik niets van gehoord. Wie denkt er bij u, sprak hij tot zijne gebure, aan iets anders dan aan de goede lieve Vrouwe Lympiose⁽⁷⁵⁾, die even schoon was als trouwhertig!

- Lympiose! Lympiose! viel de student in de rede, dat

(73) Het Tafelspel dat wij hier verkort geven, staat gedrukt bij Moltzer, De middelnederlandsche dramatische Poëzie, bl. 312, vlgg.

(74) Hier wordt bedoeld ‘'t Spel van den heiligen Sacramente van der nyeuervaert’, opgesteld omtrent 1470, en eenige jaren later gespeeld.

(75) Uit Der Minnen Loep, van Dirc Potter.

[p. 18]

is de schoone Griseldis van Bocaccio! Op mijn reis naar Italien, heb ik in een vriendenkranzeken van heeren en dames door eenen jongen menestreel dat zouteloos verhaal hooren voordragen.⁽⁷⁶⁾

- Wat! Zouteloos? mompelde Lambrecht de Bruyn,⁽⁷⁷⁾ Die bluffer! Hij heeft geen moed genoeg, en geen eerbied genoeg voor de universiteit om op een feestmaal toog en biret te dragen.⁽⁷⁸⁾ Als eene modepop zit hij daar, stijf in zijn corset met zijn kort satijnen wambuis, zijne gewatteerde mouwen en zijne tuitschoenen als eendesnavels,^(78bis.) en door zijne geele hooge muts gelijkt hij aan een vedelaar van de lichtveerdigste soore!

Layens schudde 't hoofd over de ijdelheid en wansmaak van den jongen man, en sprak met halfluide stem:

‘De eerbaere salighe vrouwe
Die haer man in salighen trouwe
Goet ende ghehorich hebben geweest’...

Maar hij werd door de luidruchtige jonkheid overstemd, die aan 't roepen was: ‘Nu de Roman van de Roos’!

De ouderen zwegen, en fluisterden elkander in 't oor: Onze goede Corbeekdyler had wel iets beter kunnen doen dan dat.⁽⁷⁹⁾

- Zijne bedoeling was toch goed. Naar het schijnt, heeft hij het onzedelijkste onvertaald gelaten.

Ondertusschen is de rechter Lambrecht de Bruyn opgestaan.

- Indien het u aangenaam wezen moge, ik zal een klein gedicht geven.

- Ja! ja! roepen de jonge lieden, maar geen latijn!

‘Nu merc, sone, wat ic ghebiede,
En wat is dat ic bediede
Dats dattu di daer an saels keren
Dattu Gode saels emmer eren.
Dattu lief hebs saelstu niet
Te sere minnen, is ooc iet

(76) Bocaccio heeft, gelijk men weet, hetzelfde onderwerp behandeld.

(77) Lambrecht de Bruyn was een burger van Leuven, die bij de intrede van Maximiliaan als Roomsche Koning (24 Juli 1486) een latijnsch gedicht aflas Vgl. Poullet, 244.

(78) Een voorschrift der hoogschool, hetwelk dikwijls overtreden werd. Vgl. Poullet 184. Hoe meer hofjonker, hoe korter rokje en dat op de heup nog opengesneden; hoog op den schouder gewatteerde mouwen en die langs den arm opengesplitst, helder linnen latende doorschijnen. H. Weiss, IV, 106.

(78bis.) Snavelschoenen als eendebekken waren sedert 1480 van den laatsten smaak. H. Weiss, IV. 115 en 363.

(79) Men weet dat de ‘Roman de la Rose’ door Heine van Aken, pastoor van Corbeek Dyle in 't nederlandsch is bewerkt.

[p. 19]

 

Dattu haets, dat saelstu haten

 

Niet te sere, maer te maten.

 

Dattu magghes doen, doe dat:

 

Wilstu meer, du werdes mat,

 

Hijs sot, die vorder hem wil strecken

 

Dan sien cledre moghen recken....^(79bis)

- Dat komt nu van de nieuwe mode! zegt eene jonkvrouw met schalkheid.

- ‘Wilstu meer, du werdes mat’, lacht de jonge Layens wat luider.

- Leve Cato! roept de student.

- Leve Cato! herneemt een ander... en langs alle kanten juicht men den spreker zooveel toe, dat het hem onmogelijk is voort te gaan.

De malvesie stijgt naar den kop!⁽⁸⁰⁾

Meester Rombout Kelderman,⁽⁸¹⁾ een ernstige mensch, die in zijn leven meer glazen maakte dan hij er brak, vond dat er wat veel leven in de feest en wat veel vuur onder de jongere gasten kwam. Hij zegde stillekens zijn gebed, wiesch zijne handen, en stelde aan zijne buurvrouw voor in de nevenzaal een spel schaak te gaan spelen.⁽⁸²⁾

Peter de concierge verhaast zich de tafel af te dienen, het ammelaken om te slaan, en het nagerecht op te disschen: kruidekoeken, Leuvensche koeken, taarten, gesuikerde en met specerijen bereide fruiten, kastaniën in de assche gespokt, en daarbij eenige kannen geestrijke en verhittende wijnen, en hypocras⁽⁸³⁾

- Peter, gij kent de Conditie, roept de student:

‘Een glaaske na de gratie
't Is de wet van Bonifacie.’⁽⁸⁴⁾

Het gedruisch groeit aan, en in koor weerklinkt het oude Leuvensch kermislied:

‘Syt willecom nu alle gelyck
Heer, vrouw ende knaep, arm ende ryck!’

(79bis) Dionysius Catonis Disticha (Den Dietschen Catoen); schoolboek der 13e eeuw.

(80) Onze gasten, zoo men bestatigen kan, vinden de malvesie en den wijn in 't algemeen geheel goed, en kijken misschien wat diep in den beker. Bier en wijn vloeien er bij stroomen. Buddingh in zijne Drinkplechtigheden toont hoe het drinken bij onze voorouders samenhing met de oude godenleer, en aan godsdienstige beelden was gehecht; zoodanig dat alles wat Tacitus en anderen over den drinklust der Germanen gewagen, ons in een geheel ander licht schijnt. De Vlamingen der 15de eeuw hadden, zelfs onder dit oogpunt, den aard hunner voorvaderen ongeschonden bewaard. Ten anderen, zooals het Le Grand d'Aussy ten minste voor Frankrijk getuigt, men dacht dat het de gezondheid vereischte somtijds bestoven te zijn: ‘Il faut à chaque mois, s'enivrer au moins une fois.’ Wij moeten dus niet verwonderd zijn, wanneer wij Scheltema, (Mengelw. IV, b. 295), hooren getuigen dat het drinken van veel wijn zelfs bij groote mannen plaats vond, en dat men de achtbaarste lieden in hunne eer niet te kort deed met te zeggen dat zij eenen goeden ‘duitschen dronk’ beminden. Te Hamburg op het stadhuis is een groote zilveren beker bewaard van Claes Stortebeker (14de eeuw) op denwelken de eigenaar zelve schreef:

Ic Jonker Sissinga

Van Gruninga

Sloeg in dees Henza

In een flenza

Doer myn kraga

In myn maga!

(81) Hij was glazenmaker van ambacht. Vgl. van Even, 153, 139, nota 1.

(82) Van de vroegste middeleeuwen af maakte men groote feest van het schaakspel, aan hetwelk men veel belang hechtte. De aanzienlijke huizen bezaten spelen met zilveren en ivoren stukken. Het schaakspel behoorde to de goede opvoeding van Belgische jonkvrouwen. Alwin Schultz, Das höfische Leben, I. bl. 103 volg. - Van Wijn, Avondstonden, bl. 96, volg: Wijze van tafelen. Daar staan eenige regelen uit Ferguut: ‘Na etene, worpsi ten spele Scaec en worptafle in die zele (zaal)’ Verg. F. Löher, Jacobäa von Bayern, II, Hst. 8, noot 3, bl. 564.

(83) Verg. noot 32 en ook noot 71.

(84) Iedereen heeft die welbekende Conditie gehoord. ‘Zij was zoo opmerkelijk, bij de Roomsche Kerk, zegt Alkemade, Dischplecht. II, 272, dat Paus Adriaan VI de bul van eenen zijner voorgangers, Bonifacius VIII bevestigde, waarbij deze aflaat vergund had aan hen die deze Conditie dronken’!

[p. 20]

Plotselijk vliegt de deur der feestzaal open; de stedelijke Meier Pynnock stort half buiten zich zelven binnen.

- Vrienden, roept hij, goê mannen van Leuven, stoor ik uw feest?

Iedereen staat op, half gewillig, half ongewillig om den Meier te begroeten.

- Vrienden, goede mannen van Leuven, uwen bijstand heb ik noodig en kom hem afvragen! De ellende groeit alle dagen aan; edelmoedigheid is er vereischt, en dat ontbreekt u niet; uw invloed op de burgerij is machtig, en ik reken op u; ik beroep mij ook op de groothertigheid der vrouwen; de aartshertog heeft hare aanmoediging van doen en stelt zijnen steun op haar; gij zult de gevraagde hulp niet weigeren. Ik ken u genoeg.

De gasten zijn getroffen en juichen toe, en beloven oprechtelijk hunne medewerking. De Meier bedaart, hoop en blijdschap stralen op zijn wezenstrekken; hij neemt zelfs plaats onder de feestgenooten, en de vroolijkheid herneemt, levendiger en luidruchtiger dan te voren.

- En wanneer krijgen wij nu 't Schild van de Tafelronde, Mijnheer de Meier? vraagt Hennen Kelderman de beeldsnijder.⁽⁸⁵⁾

- Met Ste. Jutmis, schertst de student.

- Ste. Jutmis, Ste. Jutmis, bromt Leo van Udekem⁽⁸⁶⁾ in zijn baard. Pas op, spotvogel! men zou u nog wel als uithangbord aan den gevel kunnen nagelen!

De student reeds verwarmd, en door dit woord erg gestoord, springt op en vliegt vooruit. Zijne buurvrouw weerhoudt hem bij zijn kleed en scheurt zijn satijnen wambuis. Daardoor geschrokken, stilt hij plotselijk, keert zich tot de jonkvrouw en roept uit: O schoone Ginevra! Om u te winnen zou ik honderd roofridders verslaan.

‘Ic cloofde hun helm ende nesebant
Ende sloecht hun al toten tanden.⁽⁸⁷⁾
‘Le donne, i cavalier, l'arme gli amori,
Le cortesie, l'audaci imprese io canto!’^(87bis.)

(85) Van Even, 153.

(86) Leo van Udekem verdiende den bijnaam van ‘De dappere’. Poullet, 345.

(87) Regels uit Walewein. Iedereen kent Ginevra, koning Arthurs niet altijd trouwe wederhelft.

(87bis.) Aldus vangt Ariosto zijnen Orlando furioso aan: ‘Vrouwen, ridders, den oorlog, de liefde, hoffelijkheid en stoute daden bezing ik.’

[p. 21]

De jonkvrouw houdt de oogen neergeslagen: zij had maar halvelinge de toespeling des jongelings begrepen.

- O die bluffer, herneemt Heer van Udekem. En zich tot zijne buren wendende. ‘De stad, zegt hij, heeft al aan eenen beeldhouwer gedacht, doch wie, wie gevonden? De besten maken tegenwoordig liever Cupido's dan Koning Arthur met zijn ridders!’⁽⁸⁸⁾

Pynnock, die in ernstig gesprek was met Layens en Mesmaecker, had niet wel acht gegeven op hetgeen er was gezeid geweest, doch steeds met één oor geluisterd. Ondertusschen wordt de vraag herhaald, waarop de Meier antwoordt, dat men in onderhandeling is met eenen Brusselschen steenhouwer.⁽⁸⁹⁾ Men zal Koning Arthur voorstellen omringd van zijne ridders Laat die jonge man daar ons dat stuk eens opzeggen, waaruit die regels zijn genomen.

De student staat verlegen en verbaasd; daarop geeft Pynnock zelf het gesprek van Walewein met den roofridder ten beste.

De vroolijkheid wordt al levendiger en levendiger, de dronken kruisen dooreen; de vrouwen en jonkvrouwen wedijveren met de mannen: aller tongen zijn los, en lied en gezang⁽⁹⁰⁾ wisselen af met praat en getater. Op eens ontstaat er een geschil. De vrouw van Kelderman, bij 't klinken met die van Metsijs, slaat haar den beker uit de hand, zoodat de malvesie over haar beste kleed stroomt. Vrouw Metsijs springt op, vliegt heur vriendin in 't hair, rukt de tressen uit, verscheurt de gouden banden, en trapt ze onder de voeten!⁽⁹¹⁾

- Gij vuile druipooge! schelt ze er nog bij.

- Gij leelijke megera! roept vrouwe Kelderman met bevende stemme, terwijl ze hare vriendin bij den sluier der muts grijpt, gij waart goed om met eenen aap op een peerd in de ommegang te rijden.

- En gij om Lea te verbeelden⁽⁹²⁾! Ik zal u den kleermakers aanbevelen.⁽⁹³⁾

En weldra liggen beider sluiers vertrapt ter aarde; de bonte

(88) Op 't einde der 15de eeuw was de beeldkunst in België reeds ten dienste van Grieksche en Latijnsche godenleer.

(89) Ondertusschen wierd in 1491 de Brusselsche beeldhouwer Jan de Baque daarmede belast.

(90) De dames zongen... soms te veel. Vgl. Alwin Schultz, Das höfische Leben I, bl. 33.

(91) Men vindt in kloosterstatuten, b.v. te Damme, het voorschrift dat de zusters elkander niet bij het haar mogen over den grond slepen.

(92) In den Ommegang van Leuven (1490) werd Lea als eene leelijke druipooge, Rachel daarentegen als eene beeldschoone vrouw voorgesteld.

(93) De kleermakersgilde was met het voorstellen van dit deel van den Ommegang belast.

[p. 22]

boorden van vrouwe Keldermans kleed zijn half weggereten, en vrouw Metsijs kunstig gestrengelde haren golven haar als eene bruid langs de schouders,^(93bis.) terwijl de spangen over de tafel vliegen. De student en andere jonge lieden zien den strijd met belangstelling toe, en maken zich, als aandenken van het feest, meester van het ijzerdraad waar de kapsels op hadden gerust.

De vrouwen schelden voort, en zeggen malkaar al wat leelijk is. En ware Mijnheer van Udekem er niet tusschen gekomen, het gevecht ging misschien algemeen worden.

De vreugde was gestoord.... Maar toch ging het ongeweerte over. De vrouwen verdwenen een oogenblik en kwamen opgeknapt terug. De blonde haren waren nu achter boven op 't hoofd in eene muts gedoken.⁽⁹⁴⁾

Toen men weder tot rust en kalmte was gekomen, nam Meester de Layens nog eens het woord, en spreekt:

- Op oude Vlaamsche wijze drink ik dezen beker ledig op u aller welzijn: ‘St. Jansgeleide en Ste. Geertenminne zij met u!’

- Leve Layens! Leve de Layens! Zoo luidt de kreet, die machtig uit aller borst stijgt.

Hiermede wierd de feest gesloten. De laatste en warmste handdruk ontving de groote en zedige bouwmeester van zijnen vriend den meier Louis Pynnock.

De fakkeldragers stonden beneden aan de deur gereed, om den meier en de overige gasten naar huis te geleiden.

D^r Constantius Buter¹.

(93bis.) De haren bij feestelijke gelegenheden loshangend te dragen was eene mode der 13e eeuw, die in de 14e verdween, doch aan 't einde der 15e weder opkwam. H. Weiss, IV, bl. 352 en passim.

(94) De haren in eenen Bal op het achterhoofd gedraaid, was de alledaagsche dracht in 't midden der 15^e eeuw.

1 Een firma gevormd uit de namen der 6 jonge geschiedbeoefenaars, die deze studie, onder leiding van Prof. Paul Alb. Th. bewerkt hebben.

[p. 30]

Slotwoord.

Mijne jonge vrienden, eenige wakkere studenten, hebben aan bovenstaand verhaal meer vlijt besteed dan menigeen wel zou denken.

't Is zoo gemakkelijk ‘Iets over de middeleeuwen’ te schrijven. Het woord ‘Moyen-âge’ is zoo gauw uitgesproken! Maar toch is het volgens den eene een tijdperk van 1100, volgens den andere van 1500, volgens iedereen minstens van 500 jaren.

‘C'est du moyen-âge’, hoort men van honderden kunstwerken zeggen, onverschillig of men voor 't tijdperk der Karolingers, van Giotto of van dat der van Eycken staat.

Maar uit die middeleeuwen, eene enkele eeuw te kiezen; één jaar, eene enkele maand, een enkel land, eene stad, een huis te beschrijven, dat is niet ieders zaak, wanneer elk woord de proef der kritiek moet kunnen doorstaan!

D^r Paul Alberdingk Thijm.