Critisch Bulletin. Jaargang 2

[p. 346]

Rembrandt - een eeuwige tragedie

Theun de Vries, Rembrandt
Van Loghum Slaterus N.V., Arnhem, 1931

Meer dan een historische roman is De Vries' ‘Rembrandt’ een verhaal van het leven van den kunstenaar. Het historische toch is in dit werk overal ternauwernood een achtergrond; de innerlijke staten of toestanden van Rembrandts leven en de uiterlijke gevolgen daarvan zijn onbetwistbare hoofdzaak. Rembrandt, hij is van deze reeks van episoden de noodzakelijke kern; daaromheen, daarheen, daarlangs bewegen zich de anderen, en staan in zijn schaduw, of stralen meê in zijn licht. En dat is geen bezwaar, dat ik heb tegen het werk van De Vries; integendeel! het doet mij er een voorliefde voor gevoelen en over enkele onnauwkeurigheden gemakkelijk glimlachen. Zulke beschrijving geeft toch iets onverslijtbaars aan een boek. Telkens opnieuw, en hoe weinig gewijzigd, zien wij bij de schilders en bij de schrijvers zich gelijke toestanden herhalen en gelijke vreugden na gelijke duisternissen uitbersten als glories van avonden, en gelijke duisternissen komen na zulke vreugden als moedeloos-makende stilten vóór stormen. Het is ook wel dáárom, dat in dit boek, waar hier en daar een bepaling scherper kon zijn geformuleerd en een zin zuiverder gebouwd, ik altijd, maar niet hinderlijk, den schrijver betrokken gevoel in wat hij vertelt (zulk werk is, toch, in meer of mindere mate van ieder kunstenaar de autobiographie). Deze waarheid ontneemt aan De Vries' ‘Rembrandt’ steeds het enkel analytische; het geeft inderdaad den harteklop er-aan, zonder wien geen wezenlijkheid ooit ontstond. En er is nog iets in dit boek, dat ik er gaarne had in aangetroffen, en dat ik er ook vond. En dat is, dat Rembrandts leven aan het leven van sommige figuren van Shakespeare rijkelijk herinnert. Ik heb reeds lang geleden geschreven, dat er portretten van Rembrandt bestaan, die meer dan iets anders aan bepaalde verbeeldingen van Shakespeare ons herinneren, en dat Koning Lear ook, geschilderd dan, voor Rembrandt geen ongewone mensch was geweest; dat Rembrandt en Shakespeare groote verwanten zijn in de geschiedenis der kunsten, al is het komische onbekender bij Rembrandt en werd, wellicht, dat meer in zijn daaglijksch leven verwerkelijkt? En wie kan ontkennen, dat de oude Rembrandt, de moede herder van een duisterend licht, in het zelfportret niet is als een der Koningen van Shakespeare, die diep moesten vallen en van hun hoogten worden afgeslagen om mild te worden jegens hen, die zij miskenden, en met gerechten haat vervuld tegen hen, die zij verkeerdelijk bevoordeelden? Ik herhaal, dat ge zóó iets kunt ver-

[p. 347]

moeden bij dezen Rembrandt - het is een der baeten van dit geschrift.

En dan, zelfs zonder aan Shakespeare te willen denken en aan den kunstenaar, het leven van Rembrandt is de natuurlijke tragedie van het menschelijk leven. Zelfs bij hen, die geen gedwongen en rustelooze scheppers van het kunstwerk zijn, gebeuren uiterlijk de dingen als bij hem. Bij ieder leven en in ieder leven is triumpheeren en bukken; elk boek, dat ons dat voldoende herhaalt is juist. Juister is het, hoe grooter de beschrevene is; en niet voor niets staat Rembrandt ook als een groote, donkere mensch ons steeds voor d'oogen, die zien...

Om Rembrandt bewegen zich vele figuren; beter gezegd: vele menschen. Zij bewegen zich. Dat is één der trekken van dit boek; er is steeds beweging (zal De Vries ooit nog een drama schrijven?). De menschen bewegen zich; innerlijk, uiterlijk; de natuurbeschrijvingen zijn (meestal) vol beweging; de stad, Amsterdam, beweegt zich vol verscheidenheid. Want in dit boek over Rembrandt is ook Amsterdam een wezen vol innerlijken en uiterlijken wil, zooals het thans weer dat is. Maar gaat met den schilder meê, of weerstaat dezen schilder, die stad, die wij het Hart van Holland zonder respijt kunnen noemen; meer en meer gebonden gaan met den schilder mee of bewegen zich tegen hem reeksen van menschen. Onmiddellijk hangen van hem af Saskia, die zijn weelde was en zijn zinnelijkheid, en haar kind Titus, donker en rank als een edelman. Onmiddellijk hangen van hem af Hendrickje Stoffels, die hem redde van een vermoeidheid na te veel werken, en die zijn zinnelijkheid nieuwe spijs gaf en zijn werk nieuwe opvaart. Cornelia, haar dochter, is het gezonde leven in dit boek, het eenvoudige werkelijke leven, zooals Titus, vervuld van een toomelooze liefde voor den vader, de schoonheid heeft van een romantischen droom. Tegen Rembrandt gaat Six, die het geld symboliseert, de natuurlijke vijand van den kunstenaar en van Ludig, die de wetten symboliseert, buiten wie de kunstenaar van zelve gaat leven. Met hem gaan de leerlingen; tegen hem gaan Van der Helst, de naijverige, want nergens is bitterder de afkeer dan tusschen kunstenaars van verschillende voordracht, dat is: van verschillend wezen. Langs hem gaat de Kempenaer, eens de vriend van Titus, die hem rustig wou maken, den wankelen zoon van toen, door het Katholicisme; langs hem gaat Swammerdam, de meester der torren en wormen, de felle geleerde, die het geliefde vleesch niet kon bezitten en nu zijn vrienden ongeluk na ongeluk brengt; langs hem gaat eigentlijk Magdalena van Loo, wier kort geluk met Titus haar eindelijk ongeluk werd.

[p. 348]

Tegen Rembrandt gaat de tijd, die hem begint te vergeten; tegen Rembrandt gaat Rembrandt zelf, die naar de schamele kroeg 's avonds loopt en zich stil bedrinkt. Met Rembrandt gaat mee zijn werk! Dat is onloochenbaar; sterk; betrouwbaar. De portretten van Rembrandt, zij maken van menschen eeuwigheden, waarheden, die duren, en wie dat kan doen ontstaan: zulke hartstochtelijke eeuwigheden, die soms schuil lijken te gaan in jalouzie, in trots, woest in eenzaamheid, in smarten, blind voor wat in den tijd voorbijgaat, wie dat kan, viel hij ook als Villon - hij is een der rijkdommen der waereld, tegenover wien steden niets zijn, bestuursvormen ijdel, uitvindingen schraal.

Van deze waarheid vindt ge in De Vries' boek jeugdige bekentenis en getuigenis. En dat kan niet worden vergeten.

Plasschaert