Critisch Bulletin. Jaargang 2

[p. 331]

Gide

Ramon Fernandez, André Gide,
R.A. Corrêa, Parijs

Een huis in aanbouw is een boeiender schouwspel dan een voltooid en veelal is het gezicht op de zakelijkheid der omsteigering boven de geslotenheid van den gaven staat te verkiezen. Het wezen van Gide, gelijk het zich in zijn werken manifesteert, verkeert in een gestadigen bouw, die eer door de vrees dan de verwachting aangaande een in gedachte mogelijkaf komen van den uitputtenden geestesarbeid bepaald wordt en daaraan de veerkracht der onontbeerlijke spanningen dankt. Deze bouw onderscheidt zich door de slingerbeweging tusschen twee polen, de destructieve en de constructieve, de helleensche en de christelijke, satan en God. Hij onderscheidt zich mede door het gemis aan steigers als uitwendige middelen tot verlichting van het voorbereidende werk, dat voorbereiding blijft. Uit zich zelf trekt het zich omhoog en wie het van nabij wil nagaan is verplicht met eigen handen steigers te slaan en daarmee het voorwerp van zijn studie hetzij te verduisteren hetzij het vinden van den weg erin te vergemakkelijken.

Van die steigers zijn er vele geslagen en het aantal van die verklarende of polemische geschriften neemt nog toe. Die van Massis en Charles du Bos verwierven de meeste beteekenis. Dit van Fernandez sluit voorloopig de rij. Het volgt de ontwikkeling op den voet van een cultuur in wording, een proefneming in het proces van ontdekking en toetsing, dat een levende beschaving is. Het is in hoofdzaak een exploratie van den geest. In de verwarring van de tegenstrijdigheden graaft zijn scherpzinnige speurzin de wortels op, waaruit zich onder uiteenloopende invloeden contradictoire vegetaties ontwikkelden. Bij deze inspanning vond Fernandez in Gide's overbewustzijn zelf den kostbaarsten steun.

Want het is meer gezegd, dat elke critiek op Gide onzinnig is in zoover hij tegenover zich zelf als de scherpste criticus staat en deze zelfvernietiging, die zelfopbouw is, evenals zijn vrijschutterschap de reden van zijn bestaan uitmaakt. Geheel zijn oeuvre is een belijdenis van zeldzaam dynamische kracht en in den loop daarvan heeft hij geschreven, tot het kunstwerk gedwongen te zijn, omdat dit alleen de al te verschillende elementen in hem, die anders in strijd, althans in redetwist zouden blijven, tezamen kan brengen. Daarmee erkent hij geen ‘zuiver kunstenaar’ te zijn. Voor Gide blijft het kunstwerk middel tot verheldering van de ziel. Het is een kortzichtige bewering, dat hij de contradictie ter wille van de contradictie zoekt, waarop bij Massis en anderen de beschuldiging van

[p. 332]

satanisme steunt. Gide stelt de tegenstrijdigheden zoo scherp mogelijk om de verzoening tusschen beide zoo mogelijk tot haar volle waarde te brengen. Om de mise-en-valeur van het leven is het hem te doen. Als een antenne, overspannen van ontvankelijkheid, ontvangt hij alle golven. Hij wenscht in een vervoering te leven, die zich elk oogenblik in ik weet niet welk wonder kan ontbinden.

Dit houdt in, dat hij als het ware den tijd uitgeschakeld heeft. Eternel adolescent, éternel débutant noemt Fernandez hem. In dezen staat neemt hij proeven op zich zelf en anderen. In het laboratorium van zijn conscientie schijnt het leven zelf geisoleerd te worden.

Aan Fernandez komt de verdienste toe, voor de potentieele komische kracht in deze boeken aandacht te vragen en de eeuwige kwestie van de moraal en het kunstwerk zuiver te stellen. ‘Hoofdzaak is, dat de kunstenaar de (meer of minder zedelijke) gedachte zuiver tot uiting brengt.’ Diens verdienste is vooral, het essentieele karakter van Gide's afwijkenden geslachtszin te hebben uiteengezet evenals zijn tekort aan levenskracht. Dit tekort te sublimeeren heeft Gide zich van den aanvang af tot taak gesteld.

H. van Loon