Critisch Bulletin. Jaargang 2

[p. 207]

Om den nieuwen roman...

Constant van Wessem, Lessen in Charleston
A'dam. De Spieghel, 1931

Met gespannen verwachting heb ik naar den eersten roman van Constant van Wessem uitgezien, omdat hij een der eersten is geweest, die in ons land den nieuwen, korten, plastischen, evocatieven prozastijl verdedigde en zich daarover theoretisch principiëel heeft uitgesproken. Niet minder, omdat men onder de Hollandsche schrijvers de verlossing uit het onhoudbaar geworden, omslachtige realistische proza alleen kan verwachten van diegenen, die het enorme waardeverschil inzien tusschen de beste buitenlandsche romanlitteratuur en wat dan bij ons het beste zou moeten heeten. Van Wessem behoort met overtuiging tot dezen. Ik had het daarom niet voor mogelijk gehouden, dat hij een zoo onbeduidend boek zou kunnen publiceeren als deze ‘Lessen in Charleston’. Het is in een inderdaad nieuweren, levendigeren, soms scherp plastischen stijl niet anders dan een van oudsher bekend, modern getransponeerd verhaaltje, een oud motief zonder nieuwe visie daarop. Nog altijd gaan er in romans en in de werkelijkheid onwetende, onschuldige meisjes naar de stad en gaan daar te gronde. Alleen de stad verandert om de tien jaar; tempo van het stadsleven, verkeer en vermaken verschillen van vroeger, maar overigens is alles eender. Geertje ging naar de kermis en Celly gaat naar een dancing, maar net als Geertje denkt Celly 's avonds in bed: ‘Vond zij maar de kracht te bidden. God had leeren bidden tegen het kwaad. Voor het eerst in de stad dacht zij weer aan God.’ Alleen gaat alles wat sneller in zijn werk, overeenkomstig den geest van den tijd; in minder bladzijden bij den auteur, met minder égards en scrupules bij zijn sujetten worden dezelfde schuchtere meisjes van vroeger verleid. Dat moderne leven nu van autorijden, dancings, vrije weekends aan zee, cigaretten en divans in plaats van lits-jumeaux, dat wordt hier met weinig menschenkennis naverteld en heet lessen in charleston: Celly leert het, ondanks zichzelf, snel en noodlottig.

In den regel als een Hollandsche schrijver zich er aan waagt mondaine jongelui te typeeren, faalt hij door de soort te nadrukkelijk te demonstreeren. Altijd moeten hun moderne meisjes haar opvattingen ook in theorie toelichten, de moderne schrijver heeft ze noodig om tusschen twee zoenen een verklaring van authentieke mondainiteit af te leggen. We kennen die meisjes al uit de boeken van Mevr. v. Ammers - Küller: die konden op critieke oogenblikken ook prompt het mondaine lesje uit het hoofd opzeggen. Het overigens als mensch zeer onduidelijk gebleven flapperfiguurtje

[p. 208]

Jane dient hier eveneens om haar soort te verklaren; vandaar deze onmogelijke instructieles van Jane aan Celly: ‘Maar aan je ontwikkeling moet nog alles gedaan worden. Dansen kun je zeker ook niet? Dat kan ik me begrijpen. Buiten bij tantes opgevoed. Ganzen en varkens gehoed zeker. Als het langer geduurd had braaf getrouwd, kinderen gekregen, veel kinderen gekregen, door den man afgebeuld. Met dertig jaren oud, niks van het leven gezien, een doetje, alleen maar goed om spoedig begraven te worden... Kind, kind, wees blij, dat ik op je weg gekomen ben. Van mij kun je leeren wat beschaving is!’ Lessen in charleston! Kan het onhandiger, onmenschkundiger? Zoo misbruiken schrijvers in hun typeeringsnood hun modellen. Voor het overige heeft dit verhaaltje van rijke, verwende sportmeisjes, behaagzieke scharreltjes en ijdele, welgekleede jongelieden weinig samenhang bovendien. Een verhaal over onbeduidende menschen hoeft daarom zelf niet onbeduidend te zijn; hier is dat echter het geval. Er zijn meermalen waarnemingsdétails te waardeeren, maar wat een kansen laat de schrijver zich ontgaan. De gesmade Vicki Baum heeft zulke milieus en mentaliteit onvergelijkelijk beter getypeerd. Wat zou deze gemaakt hebben van dat kleine paardrijdstertje en haar leed om het voorgoed geschonden mooie gezichtje, een tragisch motief voor een romanschrijver: een mooie vrouw die alles wat zij bezit, haar schoonheid, verliest. En wat zou Carl van Vechten, de schrijver van ‘Niggerheaven’ wellicht gemaakt hebben van het visioen van de negers in hun ballingschap. Het hier beschreven milieu is merkwaardig genoeg, en bij ons nog nooit afdoende getypeerd, want met de enkele demonstratie van hartelooze genotzucht komt men voor de karakteristiek van die duizenden schijnbaar eendere doch elk weer individueel genuanceerde pretjagende menschentypes niet klaar. De innerlijke achtergrond van een leeg leven duidelijk te maken, is een ontzaglijk moeilijke taak voor een schrijver. Meer dan een vage schets der uiterlijke omtrekken vindt men hier niet. Van Wessems boek is als karakteristiek van bepaalde milieus, mentaliteit en karakters ten eenenmale onvoldoende. Dat in sommige milieus alle remmen, ik bedoel niet de officiëele, de moreele maar de eenige die men tenslotte erkennen kan, de innerlijke, de mannelijke en vrouwelijke trots, volkomen hun kracht verloren hebben, daar brengt deze roman de primeur niet van. Zijn kracht moest hij ontleenen aan de uitbeelding en die faalt geheel. Celly is de eenige, wier karakter wat vaster omlijnd en aannemelijker wordt, maar de geschiedenis van haar ondergang, hoe zij in de draaikolk van het mondaine leven omkomt, wordt evenmin duidelijk. Buitendien doet dit boek aan de leeghoofdige, gedachtenloos levende wezens,

[p. 209]

die het beschrijft, nog tekort, want in de werkelijkheid zijn ze altijd nog veel meer mensch dan Van Wessems marionettenspel het laat voorkomen. In ieder mensch, ook de oppervlakkigsten, gaat veel meer om dan de meeste schrijvers zelfs maar benaderen kunnen. Op het type, de soort menschen die hij beschrijft, geeft de schrijver geen nieuwe visie, de afzonderlijke figuren krijgen niet zoo persoonlijke trekken dat wij onmiskenbare en onvervangbare karakters gewaar worden. Zoo werd ‘Lessen in Charleston’ helaas zelfs niet in de verte wat een roman zijn wil: een sterk, nieuw beeld van menschenleven en zijn verwikkelingen. Hoewel als roman voor het meerendeel niet minder mislukt, beschrijven de Duitsche reportageromans van Holitcher, Glaeser en zoovele anderen (plastisch en als compositie overigens zeer onbevredigend) de types der hedendaagsche jeugd met veel meer werkelijkheidszin en geven zij een veel wezenlijker beeld van hedendaagsche, stuurlooze en ruw verharde jeugd.

De methode, de stijl van Van Wessem is mij onvergelijkelijk liever dan die van het oude, versleten proza der traditioneele romans in ons land. Dubbel betreur ik het daarom, dat het Van Wessem niet heeft mogen gelukken in dezen stijl een werkelijken roman te schrijven, van een gesloten compositie en met een scherpen persoonlijken kijk op menschen, hun doen en laten en de portée daarvan. Aan alle deze eischen heeft Van Wessem niet voldaan, en met even gespannen verwachting blijft men uitzien naar den eersten modernen roman, die behalve een collectie min of meer scherpe observaties werkelijk en onmiskenbaar een sterk stuk getransformeerd menschenleven zal blijken.

Anthonie Donker