Critisch Bulletin. Jaargang 2

[p. 171]

Dichterlijke aardrijkskunde van Europa

Georges Duhamel, Géographie cordiale de l'Europe
Parijs, Mercure, 1931

Het is goed reizen met Georges Duhamel - omdat hij niet naar volledigheid tracht. Vergelijk nu met zijn ‘Griekenland’ dat van de politicus Herriot¹⁾! O, het is beschaafd, wat Herriot schrijft, welmeenend, niet onsmaakvol en niet onschrander; maar het is ook banaal, met zijn obligatoire verwijzing naar de Grieksche redelijkheid, zijn honderdmaal gelezen vergelijking tusschen de Grieksche sereniteit tegenover de dood en de middeleeuwsch-Christelijke afschuw. Arbeid, tenslotte, van een leerzaam ex-gymnasiast, die ‘er zich weer wat ingewerkt heeft’ en meteen, in 't voorbijgaan, de Fransche invloed zoowel als zijn eigen politieke ‘positie’ wil dienen. Heel anders de Chateaubriand's, de Renan's, de Barrès' - om eenige andere illustere Griekenland-vaarders te noemen; heel anders ook Duhamel. Zij blijven zichzelf en... ze zijn zelf iets.

Duhamel's korte hoofdstukken over Holland (men kent ze al uit een vroegere luxe-editie), over Griekenland (ze hebben in Europe gestaan), over Finland - die korte proza-gedichten hebben een magische kracht. Elk ervan raakt iets aan in de lezer en vanzelf - zonder dat Duhamel een aardrijkskunde-opstel behoeft te leveren - begint een vloed van herinneringen, noties en sentimenten te stroomen. Van afstand tot afstand zet hij enkele, weinige kraantjes open: de bakken loopen vol. Hij drukt op een zenuw-knooppunt en een samenstel van zenuwen gaat vibreeren. Hij plaatst hier en daar wat paaltjes en staketsels: dadelijk spannen zich guirlanden van herfstdraden, ranken met bloemen en vruchten over en weer, en een levende tuin groeit ertusschen.

Kortom, Duhamel is suggestief en hij is het op doeltreffende wijze. Twee van de vier hier ter sprake komende landen zijn mij door eigen aanschouwing bekend. Welnu, Holland zie ik in heel zijn wezen terug, wanneer ik bij Duhamel lees over schepen in een haven, over het rechthoekig weiland dat wankel schijnt als een ‘groene ijsschots’ en - helaas - ook over de Engel der Verveling, die hij in een stille, avondlijke straat op de stoep van ‘mijnheer Bos’ heeft aangetroffen (laat mij hier haastig aan toevoegen dat de schrijver ons volk ‘un des meilleurs visages de l'humanité’ noemt). En het Griekenland van nu - zelfs een deel van het oude - herken ik in zijn klachten over kale rotsen, over zon en stof, in de levende Pythia die hij zegt ontmoet te hebben, in Theseus die hem 's nachts op de treden van het Theseion drie verschillende en zelfs volmaakt

1) Edouard Herriot, Sous l'olivier, Parijs, Hachette, 1930.

[p. 172]

tegenstrijdige redenen opgeeft, waarom hij indertijd met een zwart, en niet met een wit zeil thuis kwam: hij wilde zijn vader niet al te hevig verrassen, want men sterft, niet waar, soms van plotselinge vreugde? - en eigenlijk was er geen wit goed meer aan boord - en nog eigenlijker herinnerde hij zich de afspraak niet duidelijk genoeg. En ik voel weer, met hem, dat er een Oostersch element is in de Grieksche wereld - al zie ik Griekenland over het geheel toch als Westerscher en mooier dan Duhamel het voorstelt, die, toen hij er reisde, wel in een zeer blijkbaar slecht humeur verkeerde!

Maar ook Amerika... Behoeft men er geweest te zijn om uit de enkele voorbeelden die Duhamel ook hier weer noemt te begrijpen dat een waar Europeaan er niet gemakkelijk ademt? En Finland: ik waan haast, het bezocht te hebben, als ik denk aan sledetochten door de sneeuw die Duhamel hier evoceert, aan het grauwe water van zee en rivieren, aan de heldere kleuren der huizen, aan de slanke, geletterde boer, aan de naam Lyytikäinen.

Op Amerika komt hij terug omdat hij aangevallen is wegens zijn Scènes de la vie future. Ik erken natuurlijk het goede ook daar, verklaart hij met nadruk, en ik heb niet een gansche natie willen verdoemen; maar ik had sinds lang het voornemen, de wereld te waarschuwen voor het gevaar waarmee een zeker soort van steeds toenemende wanbeschaving haar bedreigt, en kan ik het helpen dat Amerika mij in dezen gelegenheid tot een aanschouwelijk betoog verschafte? Dit verweer - een van zijn mooiste prozastukken - geeft hem tevens aanleiding om van zijn jeugd¹⁾ te verhalen, van zijn eerste reizen, van zijn streven om, bij alle natuurlijke en vaste voorliefde voor het eigen land, toch mede te werken aan de langzame schepping van een Europa. Daarvoor reist hij... Men ziet het: ook hij heeft zijn bedoeling; maar ze vloeit rechtstreeks uit zijn dichtersaard voort. Bij alles is deze het eerst en het sterkst aan het woord. Zoo peinst hij over zijn Salavin-figuur terwijl hij op de Akropolis zit; zoo drijft hem een verlangen naar poëzie in de richting van Finland - prachtige passage, waar een blijkbaar gewilde dissonant zich bewonderenswaardig oplost! - zoo is overal zijn eigen zielservaring hem de hoofdzaak. Deze zielservaring te kennen is voor een ieder van uitnemend belang. Duhamel, die al het nieuwe in zich opneemt om het te doorleven, weigert niettemin het geheel en al en definitief te aanvaarden.

1) Van Duhamel's jeugd gesproken: men weet dat hij als jong schrijver met eenige anderen (Vildrac, Arcos) de z.g. ‘Abbaye’ gesticht heeft. Daarover is een eenvoudig, hartelijk, waarheidlievend boekje verschenen: L'Abbayede Créteil, door Christian Sénéchal (Parijs, Delpeuch, 1930).

[p. 173]

Auto-rijden doet hij misschien meer nog dan de meesten - maar zijn telkens uitgesproken haat tegen auto's is zoo opvallend, dat de lezer een glimlach - een vriendschappelijke glimlach - somtijds niet kan weerhouden. Duhamel kent Freud en zijn ideeën - maar hij noemt hem ‘een vermaard en vernuftig waanzinnige’. Nooit, geloof ik, gebruikt hij een nieuwe technische vinding zonder te bedenken dat het misschien beter geweest was, als de wereld er buiten gekund had. Kortom, het rijk en bewegelijk gemoedsleven van Duhamel is aan de moderne wereld niet volkomen aangepast. Hij noemt die wereld grof en voor een goed deel verdwaasd; zij zal hèm misschien somtijds wat ouwelijk vinden. Het is echter niet twijfelachtig of Duhamel vertegenwoordigt in dezen het levend beginsel - terwijl hetgeen hij in onze wereld veroordeelt de overheersching van het automatische is. Welk van beide synoniem is met ware jeugd - ook dat kan niemand die wèl denkt op den duur twijfelachtig schijnen.

J. Tielrooy