Critisch Bulletin. Jaargang 2

[p. 164]

Het koudvuur der woorden

Siegfr. van Praag, Een man van aanzien
Ned. Keurboekerij, A'dam

Dit boek is een der geschiedenissen van den Judaskus, waarvan meer dan een duizend-en-één-dag te schrijven zou zijn. Het is een strakke, consequente, recht op haar doel afgaande novelle, die de innerlijke relatie behandelt van een protégé tot zijn weldoener. Er zijn vele oorzaken van weldadigheid en daaronder is die van den zuiveren onbaatzuchtigen lust tot goeddoen een der zeldzaamste. Weldadigheid is vaker een der vele vormen van den eeredienst aan zichzelve, of aflaat van zonden of een hypotheek op den hemel. De oude groothandelaar in stoffen David Dacosta bedrijft de liefdadigheid uit deze laatste oorzaak: ‘Tsedakùh doen, daar kom je mee in den hemel.’ En niet minder uit eigenliefde en plaagzucht. Met iedere weldaad streelt hij zijn eigen goed hart, zijn liefdadigheid is een genotmiddel waaraan hij verslaafd is, zij is leedvermaak bovendien, want geen gelegenheid laat hij voorbijgaan om zijn protégé diens minderheid en bekrompen afkomst te laten voelen. Deze, Maurits Koster is de zoon van een magazijnmeestertje, die met Dacosta's hulp zijn groote gaven van verstand en wilskracht tot volle ontwikkeling en productiviteit brengt, hij is een streng, gesloten, stug en stijf karakter, die de gaven van zijn gemoed niet ontplooien kan en ze in zich opsluit, tot ze verschrompelen. De met voortdurende vernedering gepaarde protectie van Dacosta verergert tot verschrikkelijke proporties de onevenredigheid tusschen Kosters verstandelijke en zijn gemoedscapaciteiten. Liefde en zachtheid sterven niet in hem, maar ze vegeteeren ziek en verschrompeld in het donker van zijn eenzaam hart. Hij wordt een aanzienlijk koopman, een wetenschappelijk econoom van naam maar innerlijk een doodarme verkleumde, alleengelatene. Als jong reiziger wordt al de scheidslijn getrokken tusschen hem, den meerdere van nature, en de anderen, de minderen. ‘Temidden der andere reizigers, die 's ochtends met denzelfden trein vertrokken, bleef ik apart en alleen. Wanneer we samen in een coupé zaten en ze elkander gewaagde anecdoten vertellen wilden, spraken ze wat zachter en keken den kant uit, waar ik niet zat. Maar liep het gesprek over den toestand van de politiek of van den handel, dan keken ze naar mij, en als ze wat beweerden, spraken ze voor mij.’ Hij wordt door allen geëerd, ontzien, geducht, maar is bij niemand bemind. Men dingt alleen om zijn gunst. Ook voor zijn vrouw en zijn dochter blijft hij een vreemde, tot wien men geen toegang heeft of zelfs wenscht. Zijn weldoener haat hij, al is er nooit een woord van ergernis of verwijt tusschen

[p. 165]

hen gevallen. Maar menschen kunnen elkander haten en tergen, terwijl de een zijn arm vertrouwelijk door dien van den ander steekt. Dacosta laat ieder zijner weldaden met de duidelijke blijken van zijn minachting vergezeld gaan. Misschien was die neiging, dat boosaardig genoegen in hem niet meer dan een van de kleine kwade geesten die het goede in den mensch nu eenmaal begeleiden zooals de kwade reuk sommige edel gebouwde dieren; maar in Kosters oogen groeit die kleine kwelduivel uit tot een afzichtelijken demon, die zijn leven vergalt en verwoest. Weinig menschen hebben genoeg trotschen weerstand om minachting te verdragen. Maar minachting en weldaad vereenigd, zijn een kwelling waar zelfs de hel zich niet voor hoeft te schamen. Ieder van Kosters prestaties maakt de oude Dacosta waardeloos met een kil, laatdunkend woord. Nooit geeft hij hem de volle maat van zijn waardeering, met onfeilbare diplomatie weet hij altijd de zwakke plekken te vinden en zijn kunnen en bereiken door een listig boosaardig woord te verminderen. Hij dient hem zijn lof toe als een bittere honig. En aldus draagt hij zorg altijd zijn meerderheid, in smaak, in omgangsvormen, in menschkundigheid en in patricisch savoir-vivre te laten voelen. En de ander, door die onophoudelijke vernedering getergd en getreiterd, kronkelt zich om zijn weldoener eindelijk de baas te worden, hem eindelijk bewondering af te dwingen. Maar diens sadisme is sterker, alle verwachtingen, alle idealen, alle successen, ja zelfs de liefde van zijn protégé weet hij te kleineeren. Hij gunt hem zelfs niet de zorg voor den ouden dag van zijn vader; ook daarin is hij hem, beminnelijk en vrijgevig, voor en zijn liefdadigheid wordt dan een laagheid. Om het wreede spel - een spel op leven en dood - te winnen, geeft Koster zelfs zijn liefde voor een eenvoudig Joodsch meisje op, om de smalende kleineering der burgerlijkheid te ontgaan. Maar als hij Dacosta's dochter trouwt, heeft hij den ouden Jood nog niet getroefd. 'Ja, Dacosta zei weer dat ellendige woord ‘grappig’ tegen m'n armen, ouden vader, die beschaamd tegenover hem stond, alsof hij zich door die verloving van z'n zoon aan een ernstige insubordinatie schuldig maakte: ‘Grappig, Koster, dat we nu familie worden.’ Mijn vader knikte angstigjes met 't hoofd en antwoordde: ‘Meneer heeft gelijk.’

Als compagnon ontwijkt Dacosta de krachtmeting met zijn protégé, hij ontgaat de capitulatie door met het excuus van zijn leeftijd zich tijdig uit de zaak terug te trekken. Aan Dacosta moet Koster de vleiende koestering overlaten die hij zelf zijn kind niet toonen, alleen toedragen kan, hij ziet hoe de oude hem ook die liefde afwint. En zijn achtergestelde liefde groeit krom tot strengheid en hardheid.

[p. 166]

Dacosta vergalt het leven van zijn protégé, zonder het denkelijk zóó erg te bedoelen, tot in den grond. Alles zal hij aan hem te danken hebben maar hem boven het hoofd groeien niet. En Kosters tot gekwordens gekwelde eerzucht loopt altijd opnieuw te pletter tegen dien harden muur van laatdunkende woorden. Geen succes, geen voldoening in zijn leven, die niet door Dacosta's minachting besmet en vergiftigd wordt. De schrijver heeft een voortreffelijk motto voor dit bitter verhaal gevonden: ‘Maar dit alles heeft voor mij geen waarde, zoolang ik den Jood Mordechai zie zitten in de poort des konings.’ (Esther 5, 13)

Men kan zich afvragen of er werkelijk menschen bestaan van zoo monsterlijk berekenende boosaardigheid. Ondenkbaar is het niet. De schrijver laat echter, voorzichtig menschkundig, in het midden of deze Dacosta inderdaad geheel en al zoo was als Koster hem ziet. Dacosta's minachtende laatdunkendheid groeit echter in Kosters eerzuchtig, door afhankelijkheid en protectie toch al beschaamd en geërgerd hart tot een verwoestende kracht. Was hij opstandiger, temperamentvoller geweest, hij zou zich op zijn weldoener gewroken hebben. Nu wreekt zich deze levenslange, liefdelooze protectie op hem. Na Dacosta's dood is hem met den steen des aanstoots ook de stimulans van zijn eerzucht ontvallen en blijft hem, den door allen verlatene, innerlijk ondermijnde en ontmoedigde, niets ter wereld over dan zich gewonnen te geven: moe van den verloren strijd, geeft hij het verder leven vrijwillig op.

Deze novelle is een sterke, bittere parabel van de liefdeloosheid en haar sluwste satelliet en handlanger, het woord. Zij handelt over de liederlijke verraderlijkheid en de kwade trouw van het menschelijke woord. What is in a word? Woorden worden arm en overbodig op de oogenblikken, waarin het leven zich zuivert en stijgt. Voor het overige zijn ze meestal ijdel of gevaarlijk. Daarom heeft men gemeend, dat het woord een vinding van den duivel is en het zwijgen door engelen bewoond.

Woorden zijn maar woorden. Doch ik kan mij denken, dat iemand die de dingen, met het tweede gezicht dat ons ontzegd is, in hun ware wezen kon zien, de woorden zou aanschouwen als een wriemelende horde kleine wanstaltige gedrochten. Hij zou er de kleine, sissende adders van den nijd onder zien. Hij zou de kille glibberige slangen van den laster zich om den mensch zien slingeren als om Laokoon en zijn zonen. Daar wemelde het ongedierte van laaghartig, vervalscht bedoelen, de luizen der leugens, de dansende muggen van het leedvermaak, het dunne, smerige spinrag der insinuaties, de luie, slijmerige, lillende kwallen van liefdeloos, klakkeloos oordeel. De doodsche vleermuizen-vlucht gleed daar voorbij

[p. 167]

van bijna woordenlooze verdachtmaking. Woorden omzwermden hem als kwade kwezels, giftige pijlen werden uit het struikgewas der woorden op hem afgeschoten. Woorden zijn wespen van laatdunkendheid en bloedzuigers van eigenbaat, vleiende fluweelen katten van behaagzucht en verleiding. Woorden zijn onderkruipers en lakeien. Mollengangen en valkuilen. Woorden zijn krom als kobolden, spits en giftig als slangetongen. Woorden zijn edik en gal. Als gij kondt hooren wat ze over u zeggen, over hen die u het liefst zijn, over uw gestorvenen. Als ge één minuut het gonzen der woorden over de gansche wereld kondt hooren, het kakelen, het kletsen, het kwetsen, het onderdrukt gefluister, bezoedelend, bezwadderend. Over heel de wereld druischt die kakophonie, de schrille krekelzang, het gonzend Judasgebed der woorden, dat de harmonie der sferen verstoort. Het hoorend, snakken wij naar de schaarsche woorden die fier zijn, rechtstandig, rechtschapen. Luisterend naar dat ongure koor, dat kwaakt uit de wadden en poelen der menschelijke ziel, staat het verlangen in ons op naar de zuivere dampkring van het zwijgen, de askese van het woord. Zwijgzaam worden wij. Silentia - een der wijzen van resignatie in het leven, sober te zijn en waarachtig en, hun misleidenden aard kennend, karig van woorden.

Anthonie Donker